Sovet Sharq musulmonlari
| Sovet Sharq musulmonlari | |
|---|---|
| Sohasi | Diniy jurnal |
| Davriyligi | 1 yilda 4 marta |
| Tili | Oʻzbek ( 1968-yildan.), аrab ( 1969-yildan), ingliz tili (1974-yildan), fransuz tili (1974 – 1990), fors (1980-yildan), dariy (1984 - 1988), rus (1990-yildan.) |
| Nashriyot (mamlakat) | Markaziy Osiyo va Qozogʻiston musulmonlari diniy boshqarmasi (SSSR) |
| Nashr tarixi | 1968—1991 |
Sovet Sharq musulmonlari („Sharq musulmonlari kengashi“, „al-Muslimuna fil-Ittihod as-Sufiyati“) — Oʻrta Osiyo va Qozogʻiston musulmonlari diniy boshqarmasining koʻp tilli rasmiy nashri. 1968-yil iyulidan 1991-yilgacha nashr etilgan. O‘sha davrda SSSRda nashr etilgan yagona musulmon diniy jurnali. Jurnal tarkibi Sovet hokimiyati tomonidan belgilangan. Asosiy maqsadli auditoriyasi chet elliklar bo‘lgan. Jurnal xorijlik o‘quvchilarga sovet musulmonlari taʼqib qilinmayotgani, SSSRda vijdon erkinligi tamoyili hurmat qilinishi haqida maʼlumot berishi kerak bo‘lgan. 1991-yilda jurnal „Movarounnahor musulmonlari“ deb nomlangan.
Yaratilishi[tahrir | manbasini tahrirlash]
1930-yillarda SSSRda musulmon ruhoniylarining aksariyati (shuningdek, boshqa konfessiyalarning ruhoniylari) jismoniy tazyiqqa uchragan. Bundan tashqari, 1930-yillarda SSSR musulmon xalqlarining tillari arab tilidan dastlab lotin alifbosiga, keyin esa kirill alifbosiga o‘zgartirilgan. Bu sovet musulmonlarining madaniy jihatdan ham chet ellik musulmonlardan, ham ota-bobolarining yozma anʼanalaridan ajralib qolishiga olib kelgan. Sovet maktablarining bitiruvchilari (hatto taʼlim musulmon xalqlari tillarida olib boriladigan maktablarda ham) arab tilini bilishmagan.
Ikkinchi jahon urushi yillarida SSSRda musulmon ruhoniylarining faoliyati qonuniylashtirilib, musulmonlarning toʻrtta maʼnaviy boshqarmasiga birlashtirilgan. Ulardan eng yiriki Oʻrta Osiyo va Qozogʻiston musulmonlari diniy boshqarmasi bo‘lgan. Musulmonlarning barcha maʼnaviy idoralari 1965-yildan Din ishlari bo‘yicha kengash va uning mahalliy vakillariga bo‘ysundirilgan.
SSSRda musulmonlar diniy jurnalini yaratishga birinchi urinish 1944-yilda keng ommalashgan. Shundan so‘ng Oʻrta Osiyo va Qozogʻiston musulmonlari diniy boshqarmasi O‘zbekiston SSR Xalq Komissarlari Sovetiga o‘z oylik jurnalini chiqarish uchun ruxsat so‘rab murojaat qilgan. Oʻsha yilning 11-sentabrida Oʻzbekiston SSR Xalq Komissarlari Soveti № 1088-142-sonli qarorni qabul qilgan. O‘zbekiston SSR Din ishlari bo‘yicha Kengash komissari I.Ibodov ushbu Farmonni, Oʻrta Osiyo va Qozogʻiston musulmonlari diniy boshqarmasining oylik jurnal chiqarish to‘g‘risidagi arizasini hamda o‘z xulosasi va jurnalda nashr etilishi rejalashtirilgan materiallar namunalarini SDRK raisi I. V. Polyanskiyga yuborgan[1].
Uch ming tirajli jurnal yaratish uchun sanksiya. V. M. Molotov tomonidan belgilangan. Din ishlari bo‘yicha kengash nashrni arab alifbosida chop etishni talab qilgan. Tarixchi V. A. Axmadullinning fikricha, jurnalni arab alifbosida chiqarishni talab qilib, sovet hokimiyati uni maktabda arab alifbosini o‘rganmagan sovet yoshlari orasida tarqalmaslikka harakat qilgan[2]. Shuning uchun jurnal arab yozuvini biladigan musulmonlar, arab yozuvi bekor qilingunga qadar taʼlim olgan xorijliklar va qariya sovet musulmonlariga mo‘ljallangan[2] . Bularning orasida qariya sovet musulmonlari ozchilikni tashkil etgan, chunki keksa musulmonlarning katta qismi savodsiz bo‘lgan. Chet elliklarga kelsak, Oʻrta Osiyo va Qozogʻiston musulmonlari diniy boshqarmasi jurnallari ularga SSSRda vijdon erkinligi mavjudligi haqida yolg‘on maʼlumotlarni ko‘rsatish uchun kerak bo‘lgan, xolos[2].
Ushbu jurnaldagi barcha maqolalar ikki tomonlama: Oʻzbekiston SSR Kompartiyasi Markaziy Qoʻmitasida va Din ishlari boʻyicha Vakolatli Kengash muhokamasida tasdiqlanishi kerak bo‘lgan. Aslida jurnalning bor-yo‘g‘i uchta „qo‘sh“ soni chiqqan. Bular: 1/2 (o‘zbek tilida 1945-yil), 3/4 (1946-yil, o‘zbek va qozoq tillarida, shuningdek, fors tilida 5 ming nusxada) va 5/6 soni (1948-yil, tiraji 5000 nusxa). Jurnalning barcha sonlari juda kech chiqqan bo‘lib, tirajining bir qismi chet elga tarqatilgan. 1948-yildan keyin jurnalning nashr etilishi 20 yil davomida to‘xtatilgan.
Din ishlari bo‘yicha kengash jurnalni qayta tiklashga harakat qilgan. 1951-yil oxirida Oʻrta Osiyo va Qozogʻiston musulmonlari diniy boshqarmasining oy taqvimini nashr etishga ruxsat berish haqidagi iltimosiga javoban I. V. Polyanskiy kalendar o‘rniga kalendarli jurnal chiqarishni taklif qilgan, ammo bu g‘oya amalga oshirilmagan[3].
1950-1960-yillar ko‘plab musulmon mamlakatlari mustaqillikka erishgan, SSSR bilan ittifoqchilik munosabatlarini o‘rnatishni boshlagan davr hisoblanadi. 1956-yil aprel oyida Tojikiston SSR Vazirlar Kengashi huzuridagi Din ishlari boʻyicha Vakolatli vakili K. Xamitov Oʻrta Osiyo va Qozogʻiston musulmonlari diniy boshqarmasi qoshida oʻzbek va tojik tillarida diniy tasvirli jurnal chiqarishni tashkil etish, shuningdek, Mir Arab madrasasi talabalari haqida arab tilida rubrika chiqarishni taklif qilgan[3]. Biroq, bu loyiha amalga oshirilmagan.
Musulmon jurnalining nashr etilishi masalasi SSSR Tashqi ishlar vazirligi tomonidan ilgari surilgan. 1957-yil may oyida SSSR Tashqi ishlar vazirligi xodimi G. T. Zaitsev Din ishlari bo‘yicha kengash raisining o‘rinbosari V. I. Gostevga musulmonlar maʼnaviyat idoralaridan biri tomonidan arab tilida jurnal nashr qilish masalasi bo‘yicha maktub yo‘llab, unda Buyuk Britaniya va AQShning arab mamlakatlaridagi tashviqotiga qarshi turishni taklif qilgan[4]. O‘sha paytda Londonda „Islomiy sharh“ jurnali nashr qilinar edi[5]. Gostev bu fikrni maʼqullagan, biroq, o‘sha paytda mavjud bo‘lgan matbaa bazasi, qog‘oz va malakali kadrlarning yo‘qligi kabi qiyinchiliklar mavjudligini ko‘rsatib o‘tgan[5]. 1957-yilda Toshkentda jurnalning birinchi soni tayyorlangan[5]. 1958-yilda Din ishlari boʻyicha kengash „Ushbu jurnalning asosiy tirajini xorijga tarqatish maqsadida oʻzbek, arab va fors tillarida“ jurnalni chiqarishga ruxsat bergan[5]. 1960-yil mart oyida SSSR Tashqi ishlar vazirligi Din ishlari boʻyicha kengashga Sharq mamlakatlarida Gʻarb targʻibotiga qarshi turish uchun Oʻrta Osiyo va Qozogʻiston musulmonlari diniy boshqarmasi jurnalini chiqarish zarurligi haqida yana bir bor maʼlum qilgan. Biroq, o‘sha paytda Xrushchevning dinga qarshi kampaniyasi allaqachon boshlangan edi[5]. Oradan uch hafta oʻtgach, Din ishlari boʻyicha kengash jurnalni nashr etish maqsadga muvofiq emasligini, biroq sovet musulmonlari haqida alohida kitoblar, fotoalbom va filmlar chiqarish bilan cheklanish zarurligini eʼlon qilgan[5].
1964-yilda SSSRda L. I. Brejnevning hokimiyat tepasiga kelishi dinga qarshi kuchli kampaniyaning toʻxtatilishiga olib keldi. Bunday sharoitda ular sovet musulmonlari jurnali gʻoyasiga qaytishdi. 1968-yil iyul oyida „Sovet Sharqi musulmonlari“[5] jurnalining birinchi soni nashr etildi.
Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]
„Sovet Sharq musulmonlari“ jurnali 1968-yil iyul oyidan boshlab nashr etilib kelmoqda. 1989-yilda Oʻrta Osiyo va Qozogʻiston musulmonlari diniy boshqarmasida to‘ntarish bo‘lgan. To‘ntarish natijasida Oʻrta Osiyo va Qozogʻiston musulmonlari diniy boshqarmasi raisi, o‘sha paytda jurnalning bosh muharriri bo‘lgan Shamsiddinxon Boboxonov[6] lavozimini tark etgan. Shundan so‘ng jurnalning tahrir siyosati o‘zgargan. 1990-yilda fransuz tilidagi versiya bekor qilinib, o‘rniga to‘liq ruscha versiyasi paydo bo‘lgan[7]. 1991-yilda tahririyat o‘quvchilarining iltimoslariga binoan, 1991-yil 2-sonidan boshlab jurnalning nomi „Movarounnahor musulmonlari“ deb nomlanishini eʼlon qilgan[8].
Jurnal tili[tahrir | manbasini tahrirlash]
Jurnal ko‘p tilli bo‘lgan. Oʻzbek, arab (1969-yildan), ingliz (1974-yildan) va fransuz (1974-yildan) tillarida nashr etilgan[7]. Afgʻonistondagi urush qoʻshni mamlakatlarda sovet tashviqotini kuchaytirish zaruriyatini keltirib chiqargan va jurnal fors (1980-yildan) va dariy (1984—1988-yillar) tillarida ham nashr etila boshlagan[7]. SSSR musulmon xalqlari tillarida o‘zbek tilidan tashqari boshqa hech qanday versiya bo‘lmagan. Jurnalning rus tilidagi nusxasi faqat 1990-yilda paydo bo‘lgan.
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ Axmadullin V. A. Deyatelnost partiyno-gosudarstvennogo apparata SSSR i Duxovnogo upravleniya musulman Sredney Azii i Kazaxstana po izdaniyu i rasprostraneniyu musulmanskix jurnalov v 1945—1991 gg. // Vestnik Dagestanskogo gosudarstvennogo universiteta. — 2014. — Vip. 4. — S. 97.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 Axmadullin V. A. Deyatelnost partiyno-gosudarstvennogo apparata SSSR i Duxovnogo upravleniya musulman Sredney Azii i Kazaxstana po izdaniyu i rasprostraneniyu musulmanskix jurnalov v 1945—1991 gg. // Vestnik Dagestanskogo gosudarstvennogo universiteta. — 2014. — Vip. 4. — S. 98.
- ↑ 3,0 3,1 Axmadullin V. A. Deyatelnost partiyno-gosudarstvennogo apparata SSSR i Duxovnogo upravleniya musulman Sredney Azii i Kazaxstana po izdaniyu i rasprostraneniyu musulmanskix jurnalov v 1945—1991 gg. // Vestnik Dagestanskogo gosudarstvennogo universiteta. — 2014. — Vip. 4. — S. 100.
- ↑ Axmadullin V. A. Deyatelnost partiyno-gosudarstvennogo apparata SSSR i Duxovnogo upravleniya musulman Sredney Azii i Kazaxstana po izdaniyu i rasprostraneniyu musulmanskix jurnalov v 1945—1991 gg. // Vestnik Dagestanskogo gosudarstvennogo universiteta. — 2014. — Vip. 4. — S. 100—101.
- ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 5,5 5,6 Axmadullin V. A. Deyatelnost partiyno-gosudarstvennogo apparata SSSR i Duxovnogo upravleniya musulman Sredney Azii i Kazaxstana po izdaniyu i rasprostraneniyu musulmanskix jurnalov v 1945—1991 gg. // Vestnik Dagestanskogo gosudarstvennogo universiteta. — 2014. — Vip. 4. — S. 101.
- ↑ Silantev R. A. Новейшая история ислама в России. — M.: Eksmo, 2007.
- ↑ 7,0 7,1 7,2 Axmadullin V. A. Deyatelnost partiyno-gosudarstvennogo apparata SSSR i Duxovnogo upravleniya musulman Sredney Azii i Kazaxstana po izdaniyu i rasprostraneniyu musulmanskix jurnalov v 1945—1991 gg. // Vestnik Dagestanskogo gosudarstvennogo universiteta. — 2014. — Vip. 4. — S. 102.
- ↑ Axmadullin V. A. Deyatelnost partiyno-gosudarstvennogo apparata SSSR i Duxovnogo upravleniya musulman Sredney Azii i Kazaxstana po izdaniyu i rasprostraneniyu musulmanskix jurnalov v 1945—1991 gg. // Vestnik Dagestanskogo gosudarstvennogo universiteta. — 2014. — Vip. 4. — S. 102—103.
Havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- Gusterin P. V. 1920-yillarda SSSR musulmonlarining chet eldagi musulmonlar bilan aloqalari toʻgʻrisida // Rossiya ranglarda.