Sat Gambuj masjidi
| Masjid | |
 | |
| Masjid holati | |
| Mamlakat |  Bangladesh
|
| Shahar | Dakka |
| Yoʻnalishi | sunniy |
| Meʼmoriy uslub | Islom meʼmorchiligi |
| Asosiy sana: 17-asr oxiri
| |
| Gumbazlar soni | 7 |
| Holati | aktiv |
 Sat Gambuj masjidi Vikiomborda
| |
Sat Gambuj masjidi (bengalcha: সাত গম্বুজ মসজিদ) Dakkaning shimoli-gʻarbiy chekkasida, Muhammadpur hududida joylashgan[1]. Mazkur inshoot 17-asrda Bangladeshda joriy etilgan provinsiya Boburiylar arxitektura uslubining ajoyib namunasidir. Masjidning eng koʻzga koʻringan jihati uning tomini oʻrab turgan va asosiy namozxonani qoplaydigan yettita gumbazidir. Yodgorlik keng sel tekisligiga qaraydigan 15 futlik baland qirgʻoqda joylashgan[2]. Masjid qurilishi Boburiylar imperatori Avrangzeb hukmronligi davriga toʻgʻri keladi va Boburiylar gubernatori Shaista Xon tomonidan qurilgan boʻlishi mumkin.
Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Masjid Boburiylar imperatori Avrangzeb davrida qurilgan boʻlib, uning hukmronligi davrida bunyod etilgan Dakkadagi bir nechta masjidlardan biridir. Uning qurilishi anʼanaviy tarzda 1678-1684-yillarda Bengalning Boburiylar gubernatori Shoista Xonga tegishli; ammo inshoot tuzilishida buni tasdiqlovchi yozuv dalillar yoʻq[3].
Peelxanadan bir necha kilometr shimolda, uzoq vaqt davomida Dakka hududining oxiri, dastlab Mouza Sarai Begumpurning bir qismi boʻlgan Jafarbad yoki Katasur qismiga toʻgʻri kelgan. Koʻpgina mouzalar (yoki daromad doiralari) Shershoh davrida, keyinroq Kartalabxon tomonidan belgilab qoʻyilgan. Uning geografik va strategik joylashuvi, joylashuv nomlarining kelib chiqishi va uning atrofidagi qoldiq qismlardan koʻrinadi.
Yetti gumbazli masjid joylashgan joy Saroy Begumpur ostidagi Saroy Jafarbad yoki Katasur nomi bilan mashhur. Pilxona va Jafarobod oʻrtasida kichik qishloq xoʻjaligi jamoasi boʻlib, u yerda Sat Gambuj masjidi qurilgan. Foydalanilmay qolingan, tashlandiq joyligi tufayli hudud oʻrmonga oʻxshab ketadi. Biroq, soʻnggi 55 yil ichida u Dakkaning eng rejalashtirilgan va eng qimmat turar-joy anklavlaridan biriga aylangan. Sat masjidi tumanning gʻarbiy qismidagi asosiy chekka yoʻlida joylashgan va taxminan eski Toʻrag daryosi boʻyida qurilgan[4].
Tuzilishi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Daryo boʻyida joylashgan Shat Cumbuj masjidining tashqi koʻrinishi Dakkadagi Boburiylar davriga oid barcha yodgorliklar ichida eng innovatsioni hisoblanadi. Ushbu uch gumbazli toʻrtburchak masjidning shimoliy va janubiy uchlari ikki qavatli ikkita ulkan burchakli ayvonga ega. Sharqdan qaralganda, masjidning beshta tashqi koʻrfazi bordek taassurot qoldiradi. Sharqda sayoz boʻshliqlar bilan oʻralgan uchta qirrali kirish arklari mavjud. Lalbag qal’asi masjidi sifatida koʻrinib turganidek, lampochkasimon asoslarga ega boʻlgan ingichka bogʻlangan ustunlar markaziy koʻrfazni ajratib turadi.
Uning ichki koʻrinishi 16-asrning ikkinchi yarmiga oid boʻlib, boshqa masjidlarnikiga qaraganda ancha yaxshi. Markaziy mehrob ikki qatorli boʻlib, uning yuzasi qolipli gipsli relef bilan bezatilgan. Mazkur mehrob Hoji Xoja Shahboz masjididagi mehrobning nafisligini eslatadi[5].
Unda turli shakllardan – sakkizburchak, toʻrtburchak va aylanalar barchasi chiroyli tarzda yonma-yon joylashtirilgan. Asosiy namozxonadagi odatiy uchta gumbazdan tashqari, uning nomiga asos boʻlgan toʻrtta ichi boʻsh ikki qavatli gumbazli burchak minoralari mavjud (Yetti gumbazli masjid nomi shundan kelib chiqqan). Burchak minorasi daryo qirgʻogʻidagi 38'×27' oʻlchamdagi binoning strukturaviy barqarorligi va vizual muvozanatini taʼminlagan hamda ehtimol daryodan zavq olish uchun tomosha galereyasi vazifasida ham ishlatilgan. Sakkiz burchakli minoralarning yuqori darajasi asosiy namoz zalining balandligining yarmidan boshlanadi. Har ikki qavatda ravoqsimon panellar va derazalar mavjud, ular karniz bilan oʻralgan va nilufar poydevoriga oʻrnatilgan kalasha (koʻza) nihollari bilan bezaklangan gumbazlar bilan qoplangan.
Oʻrtada kattaroq gumbaz va ikki kichikroq pennis bilan qoplangan masjid Shoistaxoniy uslubining barcha oʻziga xos xususiyatlarini oʻzida mujassam etgan. Biroq, aksariyat shu kabi binolarning qibla tomoni bezaksiz qolgan boʻlsa-da, Sat Gambuj masjidi mogʻorlangan panellar ichidagi qisqa tanaffuslar oraligʻida bezatilgan, oʻrta qismi bir oz chiqib turadigan ikkita ingichka pilaster bilan chegaralangan. Bular odatda old tomondan koʻrinadiganidan ancha katta hisoblaniladi. Uchta markaziy panel pastki qismida kamar shakliga ega.
Masjidning uchta qirrali kirish qismlari bor. Yon kirish qismlar tashqi yuzlariga shunchaki bezak berilgan, ularning baʼzilari tarixiy boʻlmasligi ham mumkin. Bu elementlarning barchasi markaziy gumbaz va mehrob bilan birga simmetrik va eksenel joylashuvni taʼminlaydi. Bu uslub Dakkaning saqlanib qolgan tarixiy masjidlarining aksariyatida juda keng tarqalgan. Keng va mustahkam minbar qurilgan boʻlib, u Xoja Shahboz masjidi, Xon Muhammad Mirdha masjidi va Lalbag qal’asi ichidagi masjidga oʻxshash koʻplab elementlarga ega.
Kirisheshiklari va boshqa teshiklarning balandligi plint sathining koʻtarilishi tufayli buzilgan yoki kichrayib ketgan, chunki atrofdagi zamin doimiy ravishda suv toshqini darajasidan yuqorilagan. Shu bilan birga, panelning har ikki tomonida koʻtarilgan ikkita nozik choʻqqilar gorizontal va qalin strukturani vertikal ravishda koʻrinishini taʼminlaydi. Bu element chorak asrdan keyin qurilgan Mridha masjidida mukammallik darajasiga erishgan va shu sababli nafislikni oʻzida namoyon etadi. Eshikning har ikki tomonida sakkizta kichik panellar mavjud boʻlib, ularning barchasi yopiq kemerli nishlardan iborat. Kvadrat gumbaz bazasining doirasiga oʻtish pendentiflar tomonidan amalga oshiriladi. Biroq, gumbazlar odatiy shaklda boʻlib, merlonlar bilan bezatilgan.
Masjid oldida 1950-yillarda foydalanilgan qabriston mavjud. U dastlab daryo toshqinlari natijasida eroziyaga uchragan. Atrofdagi sathlar asta-sekin koʻtarilganligi sababli endi choʻkib qolgan sahn oldidagi alohida darvoza azon (namoz) uchun teparoq boʻlib koʻrinadi. Bundan bir necha oʻn yillar avval goʻzal inshooti boʻlgan Toʻragʻ daryosi loy toʻplanishi, toʻlib ketish va yoʻnalishini oʻzgartirish tufayli inshootdan bir kilometr masofaga uzoqlashgan.
Atrofdagi meliorativ yerlar koʻp yillar davomida kichik ishlab chiqaruvchilar, yarim doimiy uylar vazifasini oʻtagan. Ayrim vaqtlari shunchaki xaroba holatida qolgan. Ammo endilikda kuchliroq va intensiv foydalanish usullari amalga oshrilmoqda[4].
Hozirgi holati[tahrir | manbasini tahrirlash]
Dakkadagi Navab Xoja Ahsanulloh tomonidan tashlab ketilgan tuzilma keyinchalik 1913-yilda ASI tomonidan roʻyxatga olinganidek qayta rekonstruksiya qilingan. Oʻshandan buyon uzluksiz ravishda foydalanilishi va bir oz taʼmirlanilishi va texnik xizmat koʻrsatilishi tufayli masjid hech qanday qayta taʼmirlash ishlarini talab qilmaydi. Biroq, tarixda bu yerda koʻplab qayta taʼmirlash ishlari amalga oshirilgan. Misol uchun, asosiy namoz zalida va hovlida terrazzodan foydalanish odatiy tabiatni muhofaza qilish amaliyotiga ziddir, asl holatini saqlab qolish uchun koʻpgina zamonaviy materiallardan foydalanishdan qochilgan. Yaqinda amalga oshirilgan taʼmirlash ishlari, masalan, qalin oq gipsni qoʻllash ham mutaxassislarning tanqidiga uchragan.
Butun mamlakat boʻylab boshqa koʻplab madaniy meros obyektlari singari, Sat Gambuj masjidining binolarini ham diniy guruhlar tomonidan egallanilib, uning merosiy qiymati, qurilish meʼyorlari va qoidalariga eʼtibor berilmay, oʻz mulklarini qattiq himoya qilinishi bilan bir qatorda, noqonuniy inshootlar va roʻyxatga olingan binoga kengaytmalar qurmoqdalar[4].
Sat Gambuj masjidi biroz uzoqhududda joylashgani uchun bu yerga sayyohlarning tashrfi koʻp ham kuzatilmaydi[6].
Yana qarang[tahrir | manbasini tahrirlash]
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ „Sat Gambuj mosque in Dhaka“. Dhaka Tribune. Qaraldi: 2020-yil 18-iyun.
- ↑ Ahmed, Nazimuddin (1984). Discover the Monuments of Bangladesh. UNESCO. pp. 174–175.
- ↑ Asher, Catherine B.. Architecture of Mughal India. Cambridge University Press, 1992-09-24 — 284-286 bet. DOI:10.1017/chol9780521267281. ISBN 978-0-521-26728-1.
- ↑ 4,0 4,1 4,2 Rahman, Mahbubur (2011). City of an Architect. Delivistaa Foundation. ISBN 978 984 33 2451 1ISBN 978 984 33 2451 1. pp. 293–294.
- ↑ Michell, George, The Islamic Heritage of Bengal, pg 61, UNESCO, ISBN 92-3-102174-5, published in 1984
- ↑ McAdam, Marika, Bangladesh, pg 59, Lonely Planet, ISBN 978-1740592802, published in 2014