Prunus serotina

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Prunus serotina
Gullari va barglari
Ilmiy tasniflash
Oʻsimliklar
Yuksak oʻsimliklar
Gulli oʻsimliklar
Ikki urugʻpallalilar
Rosids
Rosales
Rosaceae
Prunus
Prunus subg. Padus
P. serotina
Binar nomi
Prunus serotina

Tabiiy tarqalishi
Sinonimlar
List
  • Cerasus serotina (Ehrh.) Loisel.
  • Padus serotina (Ehrh.) Borkh.
  • Padus serotina (Ehrh.) J.Agardh.
  • Prunus capuli Cav.
  • Cerasus capollin DC. ex Ser.
  • Cerasus capollini DC.
  • Cerasus capuli (Cav. ex Spreng.) Ser.
  • Cerasus longifolius Nutt. ex Torr. & A.Gray
  • Cerasus salicifolia (Kunth) Ser.
  • Laurocerasus salicifolia (Kunth) M.Roem.
  • Lauro-cerasus salicifolia (Kunth) M.Roem.
  • Padus capollin (Ser.) M.Roem.
  • Padus capollin (DC. ex Ser.) C.K.Schneid.
  • Padus capuli (Cav. ex Spreng.) Moldenke
  • Padus capulinos Hamelin
  • Padus salicifolia (Kunth) C.K.Schneid.
  • Padus serotina var. salicifolia (Kunth) Belozor
  • Prunus capollin (Cav. ex Spreng.) Zucc.
  • Prunus capuli Cav. ex Spreng.
  • Prunus copallina hort.
  • Padus eximia (Small) Small
  • Prunus eximia Small
  • Padus alabamensis (C.Mohr) Small
  • Padus cuthbertii (Small) Small
  • Prunus australis Beadle
  • Prunus cuthbertii Small
  • Prunus hirsuta Elliott
  • Padus rufula Wooton & Standl.
  • Prunus parksii Cory
  • Prunus rufula (Wooton & Standl.) Tidestr.
  • Prunus rufula (Wooton & Standl.) A.Nelson
  • Prunus virens (Wooton & Standl.) Standl.
  • Prunus virens (Wooton & Standl.) Shreve
  • Prunus cartilaginea Lehm.
  • Prunus novoleontis Standl.

Prunus serotina, odatda qora olcha[2], yovvoyi qora olcha, rom olcha[3], yoki togʻ qora olchasi[4] — Prunus turkumiga mansub bargli daraxt yoki buta[5]. Qora gilos deb atalishiga qaramay, u shirin gilos (P. avium), nordon gilos (P. cerasus) va yapon gulli gilos (P. serrulata, P. speciosa, P. sargentii) kabi keng tarqalgan gilos bilan unchalik bogʻliq emas[6][7][8].Tur Shimoliy Amerika va Janubiy Amerikada keng tarqalgan[9][10].

Qora gilos chokecherry (P. virginiana) bilan chambarchas bogʻliq.

Tavsif[tahrir | manbasini tahrirlash]

Prunus serotina oʻrta boʻyli, tez oʻsadigan oʻrmon daraxti boʻlib, balandligi 15–24 metr (49–79 feet) ga yetadi. Barglarining uzunligi 5–13 centimetr (2–5 inches), tuxumsimon shaklda, chetlari mayda tishli. Kuz barglarining rangi sariqdan qizilgacha oʻzgaradi. Gullari mayda, oq va 5 gulbargli. Gullar qushlar tomonidan isteʼmol qilinadigan qizgʻish-qora „rezavorlar“ hosil qiladi[11] meva diametri 5-10 mm[12].

Taxminan birinchi oʻn yillikda qora gilosning poʻstlogʻi qayinga oʻxshab, ingichka, silliq va tasmali boʻladi. Yetuk daraxt poyasi toʻq kulrangdan qora rangacha poʻstloqqa ega boʻladi. Barglari uzun va yorqin. Yosh novda tirnalganida va burunga yaqin tutilganda bodomga oʻxshash hid ajralib chiqadi, bu oʻsimlik tomonidan oʻtxoʻr hayvonlarga qarshi himoya mexanizmi sifatida ishlab chiqariladi[13][14].

  • Yosh poya
    Yosh poya
  • Daraxt poyasi
    Daraxt poyasi
  • Mevalari
    Mevalari
  • Kuzgi barglari
    Kuzgi barglari

Biokimyo[tahrir | manbasini tahrirlash]

Oʻrik va olma singari, qora gilosning urugʻlarida glikozidlar, amigdalin kabi siyanidga aylanadigan birikmalar mavjud[15][16]. Bu birikmalar danak maydalanganda yoki ezilganda vodorod siyanidini chiqaradi. Danak tarkibidagi fermentlarga amigdalin beta-glyukosidaza, prunasin beta-glyukosidaza va mandelonitril liyazni kiradi[17]. Gilos eti tarkibida ham ushbu birikmalar boʻlsa-da, unda sianid ishlab chiqarish uchun zarur boʻlgan fermentlar mavjud emas, shuning uchun mevani isteʼmol qilish xavfsizdir[18].

Barglar, ayniqsa soʻlib qolganda, hayvonlar tomonidan isteʼmol qilinsa, vodorod siyanidiga aylanadigan siyanogen glikozidlarni ham oʻz ichiga oladi. Fermerlarga chorva mollari boʻlgan dalalardan daraxtlarni olib tashlash tavsiya etiladi, chunki soʻlib qolgan barglar hayvonlarni zaharlashi mumkin. Qora gilos chorva kasalliklarining asosiy sababidir.

Boʻlimlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Prunus serotina quyidagi kichik tur va navlarga ega[19]:

  • Prunus serotina subsp. kapuli - janubiy Meksika
  • Prunus serotina subsp. eximia — Texas
  • Prunus serotina subsp. hirsuta — AQShning janubi-sharqida
  • Prunus serotina subsp. serotina — Kanada, AQSh, Meksika, Gvatemala
  • Prunus serotina subsp. virens — AQShning janubi-gʻarbiy qismi, shimoliy markaziy Meksika
    • Prunus serotina var. virens
    • Prunus serotina var. rufula
Eriophyes cerasicrumena oqadilar tomonidan yasalgan oʻt
Qora tugun infektsiyasi

Ekologiya[tahrir | manbasini tahrirlash]

Bu oʻrtacha uzoq umr koʻradigan daraxt boʻlib, yoshi 258 yilgacha boʻladi. Boʻrondab shikastlanishga moyil, shoxlari osongina sinadi. Urugʻ yetishtirish taxminan 10 yoshda boshlanadi. Baʼzi urugʻlar tuproqqa tushganidan keyin uch yil davomida unib chiqmaydi. Prunusning barcha turlari qattiq urugʻlarga ega.

Kiyik barglarni yeyishdan oldin koʻzdan kechiradi[20].

Foydalanadi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Nahuatlda capolcuahuitl sifatida tanilgan va Kolumbiya va Meksikada muhim oziq-ovqat boʻlgan. Mahalliy amerikaliklar mevani isteʼmol qilishgan[21]. Mevasi xom, jele va sharbat koʻrinishida isteʼmol qilinadi[22].

Prunus serotina yogʻochlari qimmatbaho. AQShda asosiy kabinet mebellari prunus serotinadan tayyorlanadi. Yuqori sifatli gilos yogʻochlari kuchli apelsin rangi, qattiqligi va yuqori narxi bilan mashhur. Quritilganda uning zichligi 580 kg/m3 (36 lb/cu ft) ga yaqin.

Prunus serotina Gʻarbiy va Markaziy Yevropaga XX asrning oʻrtalarida manzarali daraxt sifatida[23] keng tarqalgan[24][25]. U yerda invaziv turga aylanib, oʻrmon hamjamiyatining biologik xilma -xilligi va qayta tiklanishiga salbiy taʼsir koʻrsatdi[26][27].

Prunus serotina subsp. kapuli Yevropadan oldin Markaziy va Janubiy Amerikada yetishtirilgan[28].

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ Stritch, L. (2018). „Prunus serotina“. IUCN Red List of Threatened Species. 2018: e.T61957524A61957527. doi:10.2305/IUCN.UK.2018-2.RLTS.T61957524A61957527.en. Retrieved 19 November 2021.
  2. ↑ World Economic Plants: A Standard Reference, Second Edition.
  3. ↑ „Prunus serotina (Black Cherry, Wild Cherry, Wild Rum Cherry) | North Carolina Extension Gardener Plant Toolbox“. plants.ces.ncsu.edu. Qaraldi: 23-yanvar 2021-yil.
  4. ↑ „Lady Bird Johnson Wildflower Center - The University of Texas at Austin“. www.wildflower.org. Qaraldi: 23-yanvar 2021-yil.
  5. ↑ „Prunus serotina“. NC State Extension. NC Cooperative Extension. Qaraldi: 21-fevral 2017-yil.
  6. ↑ Wen, Jun; Berggren, Scott T.; Lee, Chung-Hee; Ickert-Bond, Stefanie; Yi, Ting-Shuang; Yoo, Ki-Oug; Xie, Lei; Shaw, Joey; Potter, Dan (18–may 2008–yil). „Phylogenetic inferences in Prunus (Rosaceae) using chloroplast ndhF and nuclear ribosomal ITS sequences“. Journal of Systematics and Evolution (inglizcha). 46-jild, № 3. 322-bet. doi:10.3724/SP.J.1002.2008.08065. ISSN 1674-4918. {{cite magazine}}: Unknown parameter |doi_brokendate= ignored (|doi-broken-date= suggested) (yordam)CS1 maint: date format ()
  7. ↑ Liu, Xiao-Lin; Wen, Jun; Nie, Ze-Long; Johnson, Gabriel; Liang, Zong-Suo; Chang, Zhao-Yang (1–may 2013–yil). „Polyphyly of the Padus group of Prunus (Rosaceae) and the evolution of biogeographic disjunctions between eastern Asia and eastern North America“. Journal of Plant Research (inglizcha). 126-jild, № 3. 351–361-bet. doi:10.1007/s10265-012-0535-1. ISSN 1618-0860. PMID 23239308.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  8. ↑ Shi, Shuo; Li, Jinlu; Sun, Jiahui; Yu, Jing; Zhou, Shiliang (2013). „Phylogeny and classification of Prunus sensu lato (Rosaceae)“. Journal of Integrative Plant Biology (inglizcha). 55-jild, № 11. 1069–1079-bet. doi:10.1111/jipb.12095. ISSN 1744-7909. PMID 23945216.
  9. ↑ Morales Quirós, J. F. 2014.
  10. ↑ Jørgensen, P. M., M. H. Nee & S. G. Beck. (eds.) 2014.
  11. ↑ „Prunus serotina“. NC State Extension. NC Cooperative Extension. Qaraldi: 21-fevral 2017-yil. „Prunus serotina“.
  12. ↑ „Prunus serotina - Plant Finder“.
  13. ↑ „Black cherry (Prunus serotina)“. ISU Forestry Extension. Iowa State University. Qaraldi: 2-aprel 2018-yil.
  14. ↑ „VT Forest Biology and Dendrology“. Cnr.vt.edu. 2007-yil 13-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 22-oktabr 2012-yil.
  15. ↑ Poulton JE (1988). „Localization and catabolism of cyanogenic glycosides“. Ciba Foundation Symposium. Novartis Foundation Symposia. 140-jild. 67–91-bet. doi:10.1002/9780470513712.ch6. ISBN 9780470513712. PMID 3073063.
  16. ↑ „Utilization of Amygdalin during Seedling Development of Prunus serotina“. Plant Physiology. 106-jild, № 2. 1994-yil oktabr. 437–445-bet. doi:10.1104/pp.106.2.437. PMC 159548. PMID 12232341. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  17. ↑ „Isolation and characterization of multiple forms of mandelonitrile lyase from mature black cherry (Prunus serotina Ehrh.) seeds“. Archives of Biochemistry and Biophysics. 247-jild, № 2. 1986-yil iyun. 440–5-bet. doi:10.1016/0003-9861 (86)90604-1. PMID 3717954. {{cite magazine}}: Check |doi= value (yordam); sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  18. ↑ „Development of the Potential for Cyanogenesis in Maturing Black Cherry (Prunus serotina Ehrh.) Fruits“. Plant Physiology. 98-jild, № 4. 1992-yil aprel. 1423–1428-bet. doi:10.1104/pp.98.4.1423. PMC 1080367. PMID 16668810. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  19. ↑ McVaugh, Rogers (1–dekabr 1951–yil). „A revision of the North American black cherries (Prunus serotina Ehrh., and relatives)“. Brittonia (inglizcha). 7-jild, № 4. 279–315-bet. doi:10.2307/2804698. ISSN 1938-436X. JSTOR 2804698.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  20. ↑ Peattie, Donald Culross. A Natural History of Western Trees. New York: Bonanza Books, 1953 — 539 bet. Peattie, Donald Culross (1953).
  21. ↑ Peattie, Donald Culross. A Natural History of Western Trees. New York: Bonanza Books, 1953 — 539 bet. 
  22. ↑ Angier, Bradford. Field Guide to Edible Wild Plants. Harrisburg, PA: Stackpole Books, 1974 — 190 bet. ISBN 0-8117-0616-8. OCLC 799792. 
  23. ↑ C. Stace. „Prunus serotina (Cherry, Rum)“. Flora of NW Europe. 2007-yil 6-dekabrda asl nusxadan arxivlangan.
  24. ↑ Starfinger U. 1997.
  25. ↑ Kalina M. Nowakowska. „Coleoptera found on neophyte Prunus serotina (Ehrh.) within forest community and open habitat“. Electronic Journal of Polish Agricultural Universities, Biology, Volume 9, Issue 1. (2006).
  26. ↑ Stypiński P. 1979.
  27. ↑ Szymon Bijak; Maciej Czajkowski; £ukasz Ludwisiak (2014-yil dekabr). „Wystêpowanie czeremchy amerykañskiej (Prunus serotina Ehrh.) w Lasach Pañstwowych“ (PDF). Leœne Prace Badawcze [Forest Research Papers] (polyakcha). 75-jild, № 4. 359–365-bet. doi:10.2478/frp-2014-0033. Qaraldi: 2-aprel 2018-yil. {{cite magazine}}: Unknown parameter |trans_title= ignored (|trans-title= suggested) (yordam); sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  28. ↑ Morton, Julia. Fruits of warm climates, Miami, FL, 1987 — 108–109 bet. 15-oktabr 2013-yilda qaraldi.  
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Prunus_serotina&oldid=3531152" dan olindi