Polsha-Litva munosabatlari

Polsha-Litva munosabatlari — XIII asrdan Mindaugas boshchiligidagi Litva knyazligi Rossiya hududining bir qismini egallab oladi. Shu tariqa oʻsha paytda parchalanib ketgan Polsha Qirolligi bilan chegara oʻrnatiladi va ikki davlat oʻrtasida munosabatlar boshlanadi. Keyinchalik Polsha-Litva munosabatlari yaxshilandi, natijada ikki davlat oʻrtasida shaxsiy ittifoq paydo boʻldi. XVI asrning oʻrtalaridan XVIII asr oxirigacha Polsha va Litva birlashib, Polsha-Litva Hamdoʻstligini tashkil etdi. Bu davlatlar Avstriya, Prussiya va Rossiya tomonidan boʻlinganidan keyin hamdoʻstlik tugatildi.^[1] Birinchi jahon urushidan keyin ikki davlat mustaqillikka erishgandan soʻng, Polsha-Litva munosabatlari millatchilik tuygʻularining kuchayishi tufayli doimiy ravishda yomonlashdi. Vilnyus hududidagi qurolli toʻqnashuvlarmunosabatlarning yomonlashishiga olib keldi. Ikkinchi Jahon urushi paytida Polsha va Litva hududlari Sovet Ittifoqi va fashistlar Germaniyasi tomonidan ishgʻol qilindi, ammo polyaklar va litvaliklar oʻrtasidagi munosabatlar dushmanligicha qoldi. Ikkinchi Jahon urushi tugagandan soʻng, Polsha Sovet davlatiga qoʻshni, Litva esa Sovet respublikasi sifatida Sharqiy blokda joylashgan edi. Kommunizmning qulashi bilan ikki davlat oʻrtasidagi munosabatlar tiklandi.^[2]

Tarixi

	Litva	Polsha
Gerbi
Aholisi	2,794,329	38,386,000
Maydoni	65,300 km²	312,696 km²
Aholi zichligi	43/km²	123/km²
Poytaxti	Vilnyus	Varshava
Katta shahri	Vilnius – 580,020	Varshava – 1,790,658
Boshqaruv	Unitar, Prezident boshqaruvidagi konstitutsion respublika	Unitar, Prezident boshqaruvidagi konstitutsion respublika
Birinchi rahbari	Qirol Mindaugas	Knyaz Meshko I
Hozirgi rahbari	Gitanas Nauseda (Prezident) Ingrida Shimonite (Bosh vazir)	Andrzey Duda (Prezident) Mateuz Moravskiy (Bosh vazir)
Rasmiy tili	litva tili	polyak tili
Diniy mansublik	77.2% xristian katolik 10.1% aniqlanmagan 6.1% dinsiz 4.1% xristian provaslav	92.9% xristian katolik 3.1% dinsiz 1.4% Undeclared 0.7% xristian provaslav
YaIM	US$56 mlrd	$607 mlrd
Aholi jon boshiga YaIM	US$20,355	$15,988
Harbiy xarajatlar	YaIM ning 2.03%i	YaIM ning 2.10%i
Armiya soni	34,250	140,000
Ishchi kuchi	1,452,000	17,600,000
Chet eldagi aholi	183,000 polyaklar Litvada yashaydi	8,000 litvaliklar Polshada yashaydi

Chegaralari

XI asr boshidagi Polsha xaritasi. Eski Prussiya va Kiyev Rossiya hududlari bilan ajratilgan Polsha va Litva yerlari ko'rsatilgan.
XIII asrning birinchi yarmidagi Polsha xaritasi, Masoviya gersogligi va Litva o'rtasidagi chegara
Polsha va Litva xaritasi taxminan 1275–1300-yillar
1333–1370-yillardagi Polsha va Litva xaritasi
1370–1382-yillardagi Polsha va Litva xaritasi
1386-1434-yillardagi Polsha va Litva xaritasi
1466-yil atrofida Polsha va Litva xaritasi
Polsha va Litva xaritasi taxminan 1526-yil
1569-yilda tashkil topganidan keyin Polsha-Litva Hamdo'stligi xaritasi Ukraina hududlari Polshaning ma'muriy nazorati ostiga o'tkazildi.
1867-1914-yillardagi Litva xaritasi. Polsha-Rossiya chegarasi (o'sha paytda Litva mavjud emas edi)
1918-1939-yillarda Polsha-Litva chegarasi

Oʻrta asrlar

Litvada davlatchilik XIII asrga toʻgʻri keladi. U birinchi marta XIV asrda qadimgi Prussiya va Yotvingian qabilalari vayron qilinganidan keyin Polsha hududlari bilan chegara oʻrnatgan. Oʻsha vaqtga qadar ikki davlat oʻrtasidagi aloqalarning aksariyati chegaraviy harbiy mojarolar bilan chegaralangan edi.^[3] Masalan, 1262-yilda Masoviya gersogligiga Litva hujumi, natijada Masoviya Siemovit I ni oʻldirgan. Bu 1320-yillarning oʻrtalarida Polsha qiroli Vladislav Lukietek va Litva knyazligi Gediminas oʻrtasidagi ittifoq bilan oʻzgardi. Gediminasning qizi Aldona 1325-yilda Vladislav Lukietekning oʻgʻli va boʻlajak vorisi Polsha Kazimir III ga turmushga chiqdi, bu munosabatlarning yaxshilanishiga olib keldi.^[4] 1358-yilda Masoviya va Litva knyazligi oʻrtasidagi shartnoma birinchi marta ikki davlat oʻrtasidagi chegarani belgilab berdi. 1385-yilda Tevton ordenining har ikki mamlakatga tahdidi kuchayib borayotgan davrda Litva va Polsha Krevo ittifoqiga birlashdilar. Bu koʻp asrlik Polsha-Litva ittifoqining boshlanishini koʻrsatdi. Bu ittifoq 1410-yilda Grunvald jangida Tevtonik ritsarlarning Polsha-Litva gʻalabasi bilan mustahkamlandi.^[5] Litva Muskovitlar tobora kuchayib borayotganligi sababli Polsha bilan aloqalarini mustahkamlashga harakat qildi. Ittifoq 1569-yilda Lublin Ittifoqi yangi federal davlatni - Polsha-Litva Hamdoʻstligini tashkil qilganda muhim bosqichga erishdi. Bu 1791-yil 3-maydagi Konstitutsiya va boʻlinishlargacha davom etdi.

Interbellum

Meydzemorzening federatsiya tuzish takliflariga qaramay, Birinchi jahon urushidan keyin Litva oldingi ittifoqni qayta tiklash oʻrniga mustaqil davlatchilikka intilishni tanladi. Chegara masalalari, xususan, Vilnyus (Vilno) va Seyni (Seynai) shaharlaridagi kelishmovchiliklar Polsha-Litva urushiga olib keldi va urushlararo davrning aksariyat qismida munosabatlar yomonlashdi.^[5]

Litva-Polsha munosabatlari Polsha-Sovet urushi fonida yomonlashdi. Chunki Polsha va Litva kuchlari oʻzaro toʻqnashdilar. Ahvol yomonlashishda davom etdi. Polsha Harbiy Tashkiloti Seyniy qoʻzgʻoloni Litvada katta norozilik bilan kutib olindi. Bundan tashqari, mahalliy ozchilikni tashkil etgan polshaliklar tomonidan qoʻllab-quvvatlangan Polsha harbiy tashkiloti tomonidan suveren Litva hukumatini agʻdarishga qaratilgan fitna fosh qilinganligi sababli polyaklarning obroʻsi yomonlashdi.^[6] Polsha-Litva urushi boshlanganidan keyin munosabatlar yanada salbiy tus oldi. Polshada Yuzef Pilsudski Jelidovskiy hujumga buyruq berdi. Polshaning Markaziy Litva Respublikasini anneksiya qilishi natijasida Litva Polsha bilan diplomatik aloqalarini uzdi. Polsha va Litva 1927-yilda (yangi jangovar harakatlar xavfi diplomatik munosabatlarning qisman tiklanishiga olib kelgan) va 1938-yilda (1938-yildagi Polshaning Litvaga qoʻyilgan ultimatumi Litvani diplomatik munosabatlarni toʻliq tiklashga rozi boʻlishga majbur qilganda) sezilarli inqirozlarni boshdan kechirdi. Millatlar Ligasi 1919-20 va 1927-yillardagi mojarolarni yumshatishda ishtirok etgan.^[7]

1919—1920-yillardagi voqealardan soʻng, Litvada Polsha harakatlariga va polyaklarning oʻziga yuqori darajada shubha bilan qaraldi. Millatchilik Yevropani qamrab olgan davrda ikkala hukumat ham oʻzlarining ozchiliklariga qattiq munosabatda boʻlishdi. Litvada polyak millatiga mansublar orasida Polshaga tegishli yerlar musodara qilindi, Polsha diniy xizmatlari, maktablari, nashrlari va saylov huquqlari cheklandi. Pilsudskiyning oʻlimidan soʻng, 1935-1939-yillar orasida Polshadagi Litva ozchiliklari bahsli hududlarda Polons Armiya faxriylarini qoʻllab-quvvatladi. Natijada deyarli barcha Litva maktablari yopildi (266 ta) va deyarli barcha Litva tashkilotlari taqiqlandi.^[8]

Ikkinchi jahon urushi

Ikkinchi Jahon urushi davrida Polsha va Litva munosabatlari masalasi munozarali masala boʻlib, baʼzi zamonaviy Litva va Polsha tarixchilari hali ham tegishli voqealarni talqin qilishda farq qiladi. Ularning aksariyati Litvaning natsist-hamkorligining polyaklarga boʻlgan munosabati bilan bogʻliq. Soʻnggi yillarda bir qator umumiy ilmiy konferensiyalar Litva va Polsha talqinlari oʻrtasidagi tafovutni bartaraf etishga kirishdi, ammo sezilarli farqlar hali ham saqlanib qolmoqda.^[9]

Kommunizm davri

Ikkinchi jahon urushi mustaqil Polsha va Litva davlatlariga chek qoʻydi. Urushdan keyin ikkala sobiq davlat ham Sovet Ittifoqi hukmronligi ostiga tushib qoldi. Polshaning sharqiy hududlari egallandi. Ilgari Ikkinchi Polsha Respublikasida muhim Litva ozchiligini oʻz ichiga olgan bahsli hududlarning koʻp qismidan voz kechildi, bu hududlar Litva SSR va Belarus SSR ga qoʻshildi, Polshaning oʻzi ham Sovet ruhdagi respublikalaridan biriga aylandi.^[10] Shu bilan birga, Kresidan boʻlgan koʻplab polyaklarga Sovet Ittifoqini tark etishga ruxsat berildi va ular asosan gʻarbga qayta tiklangan hududlarga koʻchirildi, shuningdek, Litvada (yoki Litva SSR) polshalik ozchilik ham sezilarli darajada qisqartirildi. Litvada qolgan polyak ozchilik litvalashtirish va sovetlashtirish siyosatiga boʻysundirildi. Sovet Ittifoqi nazorati ostida Sharqiy blokdagi turli etnik guruhlar tinch yashashi kerak edi. Sovet tuzumini zaiflashtirishi mumkin boʻlgan tarixiy ittifoqlarning paydo boʻlishiga yoki tiklanishiga yoʻl qoʻymaslik uchun Sovet siyosati bu xalqlar oʻrtasidagi tarixiy aloqalarning rolini minimallashtirishga qaratilgan edi. Bu davrda Polsha va Litva oʻrtasida biron bir ahamiyatga ega boʻlgan aloqalar kam edi.^[11]

Zamonaviy davr

1989-1991-yillardagi kommunizmning qulashi Polsha va Litva davlatlari oʻrtasidagi munosabatlarning rasmiy tiklanishiga olib keldi. Polsha Litva mustaqilligini qoʻllab-quvvatlagan va mustaqil Litvani birinchilardan boʻlib tan olgan (1991-yil 26-avgust). Shunga qaramay, 1990-yillarning boshlarida Litvaning oʻz polshalik ozligiga nisbatan notoʻgʻri munosabatda boʻlgani va Litvaning Polsha yana Litvani oʻz taʼsiri ostiga qoʻyishga yoki hatto hududiy daʼvolar bilan chiqishga intilishidan xavotirlari tufayli nisbiy inqiroz yuz berdi.^[12] Bir necha yil oʻtgach, vaziyat ijobiylashdi va munosabatlar yaxshilandi. 1992-yil 28-sentabrda har ikki davlat tashqi ishlar vazirlari doʻstlik va qoʻshnichilik munosabatlari toʻgʻrisidagi deklaratsiyani hamda konsullik konvensiyasini imzoladilar, ular har qanday hududiy daʼvolarni rad etib, oʻzlariga tegishli ozchiliklarning huquqlarini hurmat qilishga vaʼda berishdi. 1994-yil 26-aprelda ikki davlat prezidentlarining Vilnyusda boʻlib oʻtgan uchrashuvida ular oʻzaro doʻstlik shartnomasini tuzdilar. Ikkala davlat ham NATOga (1999-yilda Polsha, 2004-yilda Litva va Yevropa Ittifoqiga (ikkalasi ham 2004-yilda) qoʻshildi.^[13] Biroq 2000-yillar oxirida Litvaning Doʻstlik shartnomasini amalga oshirishi yuzasidan kelishmovchiliklar energetika masalalari boʻyicha munosabatlar va hamkorlikni yomonlashtirdi. Polsha va Litvaning elektr tarmoqlari oʻzaro bogʻlangan lekin ikki davlatning gaz quvurlari faqat Rossiya tomonidan boshqariladigan gaz quvuri orqali ulanadi. Ilgari bildirilgan niyatlar Doʻstlik shartnomasi boʻyicha kelishmovchilik tufayli toʻxtab qoldi. Polsha prezidenti Bronislav Komorovskiy 2011-yil fevral oyida Litvaga tashrifi chogʻida munosabatlarning yomonlashuvidan xavotir bildirdi va Doʻstlik shartnomasining toʻliq amalga oshirilishi Litvada polyaklarga familiyalarining asl shakllaridan foydalanish va polyak tilida taʼlim olish imkonini berishi kerakligini taʼkidladi. C-391/09 – Runevich-Vardin va Vardin ishi boʻyicha Yevropa Sudi Litvaning familiyalarga oid siyosati Yevropa Ittifoqi qonunchiligiga mos kelishiga qaror qildi.^[14] 2011-yildagi aholini roʻyxatga olish maʼlumotlariga koʻra, Litvada 200.317 polyak va Polsha da 7 863 litvalik yashaydi. Ikkala davlat ham Boltiq dengizi davlatlari kengashining toʻliq aʼzosi hisoblanadi. Ikkala davlatning umumiy chegarasi 103 km. Ikkalasi ham Shengen hududining bir qismi boʻlgani uchun mamlakatlar oʻrtasida chegara nazorati yoʻq.^[15] 2019-yilda yangi saylangan Litva prezidenti Gitanas Nouseda rasmiy rasmiy tashrif bilan Varshavaga bordi. U yerda Polsha Prezidenti Andrey Duda bilan uchrashdi. Vilnyusga tashrifi chogʻida Duda Markaziy Yevropa davlatlarining mustaqilligi uchun birligi muhimligini taʼkidladi. 2020-yil 15-iyulda Grunvald jangining 610-yilligini nishonlash va tevton ritsarlariga qarshi ikki xalqning birlashgan gʻalabasini nishonlash maqsadida Grunvald yodgorligi yonida litvaliklar tomonidan oʻyib yozilgan katta tosh oʻrnatildi. Oʻsha yillarni xotirlash marosimi Litva va Polsha prezidentlari Gitanas Nauseda va Anjey Dudaning uchrashuvi bilan nishonlandi. 2020-yil 28-iyulda Polsha, Litva va Ukraina “Lublin uchburchagi” deb nomlanuvchi yangi xalqaro hamkorlik formatiga kirishdi. Shartnoma Polshaning sharqiy qismidagi Lublin shahrida Polsha, Litva va Ukraina tashqi ishlar vazirlari: Yatsek Chaputovich, Linas Linkyavichius va Dmitri Kuleba tomonidan imzolandi. Hamkorlik nafaqat mudofaa, balki uch mamlakat oʻrtasidagi iqtisodiy hamkorlik, savdo va turizmni mustahkamlashni ham oʻz ichiga oladi.^[15] Lublin uchburgini yaratish boʻyicha qoʻshma deklaratsiya YEvropa Ittifoqi, NATO va Sharqiy sheriklik oʻrtasidagi hamkorlikni kuchaytirish va uchta dengiz tashabbusini rivojlantirishga alohida eʼtibor qaratganligini taʼkidladi.^[16] 2021-yil 17-sentabr kuni Polsha va Litva Bosh vazirlari Mateush Moravetski va Ingrida Shimonite Varshavadagi hukumatlararo yigʻilishda ishtirok etganidan soʻng ikki tomonlama hamkorlik toʻgʻrisidagi bitimni imzoladilar. Polsha bosh vaziri “Bu Polsha va Litva oʻrtasidagi yaqinroq iqtisodiy, savdo, biznes va sarmoyaviy aloqalarni yoʻlga qoʻyish uchun qoʻyilgan qoʻshimcha qadam”, deb taʼkidladi, bu ikki xalq duch kelayotgan hozirgi geosiyosiy muammolarni hisobga olgan holda juda muhim. Muzokaralar energetika, iqlim, madaniyat, fan va ta’lim kabi muhim sohalarni ham qamrab oldi.

Diplomatik vakolatxonalar

Litvaning Varshavada elchixonasi va Seynida konsulligi bor. Polshaning Vilnyusda elchixonasi bor.

Havolalar

Manbalar

[1] ttps://books.google.co.uz/books?id=UnYtAQAAIAAJ&redir_esc=y

[2] ttps://books.google.co.uz/books?id=aBHSc2hTfeUC&pg=PA210&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false

[3] ttps://books.google.co.uz/books?id=VkGB1CSfIlEC&pg=PA334&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false

[4] ttps://books.google.co.uz/books?id=lo1KAQAAIAAJ&redir_esc=y

[books.google.co.uz-5] 5,0 ^5,1 https://books.google.co.uz/books?id=GjY7aV_6FPwC&pg=PA252&vq=Lithuania&dq=Polish+ultimatum+Lithuania&source=gbs_search_s&sig=ACfU3U3ymCSKFIcCCMVgRMtlRZi3gnf5XA&redir_esc=y#v=onepage&q=Lithuania&f=false

[6] ttps://repozytorium.uni.wroc.pl/dlibra/publication/119330/edition/116538/content

[7] ttps://books.google.co.uz/books?id=UJMzpeUHkQcC&pg=PA187&redir_esc=y

[8] „arxiv nusxasi“. 16-iyul 2020-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 1-iyun 2022-yil.

[9] ttp://countrystudies.us/poland/90.htm

[10] ttps://books.google.co.uz/books?id=xSpEynLxJ1MC&pg=PA285&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false

[11] ttps://books.google.co.uz/books?id=yFoDJUq4qjQC&pg=PA87&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false

[12] ttps://balticreports.com/2010/04/09/spelling-law-hurting-relations-with-poland/

[13] ttps://www.economist.com/eastern-approaches/2010/10/25/poland-lithuania-and-self-centredness-goes-nuclear-updated

[14] ttps://www.economist.com/europe/2011/01/20/bad-blood?story_id=17966908

[thefirstnews.com-15] 15,0 ^15,1 https://www.thefirstnews.com/article/polish-lithuanian-pms-sign-co-operation-agreement-24787

[16] ttps://euromaidanpress.com/2020/07/29/ukraine-poland-and-lithuania-create-lublin-triangle-stirring-memories-of-17th-century-kingdom/?fbclid=IwAR23wU37IQAEoCp9gvGdFhqSHdCF8v68rQTp6Fk9k5mpZVe_40BBOrTA-rI

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]