Penitent (qor shakllanishi)
Penitentes yoki nieves penitentes (ispancha “tavba qiluvchi qorlar”) baland tog’li hududlarda uchraydigan qor shakllanishlaridir. Ular cho’zilgan, ingichka, qattiqlashgan qor yoki muz , pichoq shaklida bo’lib, bir-biriga yaqin joylashgan va umumiy yo’nalishda quyoshga qarab turadi.
Bu nom penitentes maydonida tavba qilayotgan, tiz cho’kkan odamlar olomoniga o’xshashligidan kelib chiqqan. Ushbu shakllanish Ispaniyaning Muqaddas Haftaligidagi Tavba Jarayonlari paytida diniy tartibdagi erkaklar kiygan uzun, uchli kiyimlar va qalpoqlarni eslatadi. Xususan, ularning shlyapalari uzun, tor va oq rangda bo’lib, uchi uchli bo’ladi.
Ushbu qor va muz minoralari Quruq And tog’larida 4,000 metrdan (13,000 fut) yuqori bo’lgan barcha muzlik va qor bilan qoplangan hududlarda o’sadi. Ularning uzunligi bir necha santimetrdan 5 metrdan (16 fut) oshishi mumkin
Birinchi tavsif[tahrir | manbasini tahrirlash]
Penitentlar birinchi marta ilmiy adabiyotlarda 1839-yilda Charlz Darvin tomonidan tasvirlangan. 1835-yil 22-martda u Santyago-de-Chiledan Argentina shahri Mendozaga ketayotganda Piuquenes dovoni yaqinidagi penitentlar bilan qoplangan qor maydonlaridan o’tishga majbur bo’lgan va ularning And tog’larining kuchli shamollari natijasida shakllanganligi haqidagi mahalliy aholidan eshitganini qayd etgan.
Tuzilishi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Penitentlar - bu quyosh ta'sirida vujudga keladigan uzun, ingichka qattiqlashgan qor yoki muz,shakli pichoqqa o'xshatilgani bois uni qor pichoqlari deb ham atashadi. Quyosh nuri qorga urilganda, uni eritmasdan to’g’ridan-to’g’ri bug’ga aylantiradi, bu jarayon sublimatsiya deb ataladi. Muz avval suyuqlikka aylanmasdan bug’lanadi. Dastlab silliq bo’lgan qor yuzasi, ba’zi hududlar boshqalarga qaraganda tezroq sublimatsiya qilgani sababli, chuqurliklar, tepaliklarni shakllantiradi. Keyin silliqlangan yuzalar quyosh nurini to’plashda davom etar ekan, ular jarayonni tezlashtirishga yordam beradi. Bu baland tikanlarga o’xshash muzli qor ustunlarini hosil qiladi. Lui Lliboutry penitentlar shakllanishiga olib keladigan asosiy sababi iqlim sharoiti, shudring muzlash haroratidan ham past bo'lgan haroratda muzlashi natijasi deb ta’kidlagan. Bu quruq havo bilan birgalikda qorning sublimatsiyasiga olib keladi. Betterton tomonidan jarayonning matematik modeli ishlab chiqilgan, ammo penitentlar o’sishining dastlabki bosqichida, donador qordan mikropenitentlargacha bo’lgan fizik jarayonlar hali ham noaniq.
Yerga tegishli bo'lmagan penitentlar haqida ma'lumot[tahrir | manbasini tahrirlash]
15 metrgacha (49 fut) balandlikdagi penitentlar Yupiterning yo’ldoshi bo’lgan Europaning tropik zonasida mavjud bo’lishi mumkin. 2017-yilgi tadqiqotga ko’ra, NASAning New Horizons missiyasi Plutonda yuzlab metr balandlikdagi penitentlarni kashf etdi, ular asosan Plutonning yupqa atmosferasidan mavsumiy ravishda cho’kadigan metan muzidan iborat bo’lishi mumkin. Ushbu tuzilmalar Tartarus Dorsa deb nomlangan hududni egallaydi, bu nom 2017-yil avgust oyida Xalqaro Astronomiya Ittifoqi (IAU) tomonidan rasmiy ravishda qabul qilingan
Adabiyotlar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- Bergeron, Vance; Berger, Charles; Betterton, M. D. (2006). "Controlled Irradiative Formation of Penitentes". Physical Review Letters 96 (98502): 098502. doi:10.1103/PhysRevLett.96.098502. PMID 16606324.
- (U.S.S.K. Sharqiy Pamirda kuzatilganlarga e'tibor berib, bu ablasiya xususiyatlarining paydo bo'lishi va hosil bo'lishi haqida ma'lumot beradi.) Kotlyakov, V. M.; Lebedeva, I. M. (1974). "Nieve and ice penitentes, their way of formation and indicative significance" (de). Zeitschrift für Gletscherkunde und Glazialgeologie X: 111–127.
- Lliboutry, L. „Glaciers of the Dry Andes“,. Satellite Image Atlas of Glaciers of the World Williams: , 1998. USGS-p1386i.
Tashqi saytlar[tahrir | manbasini tahrirlash]
Vikiomborda Ice and snow penitents mavzusiga oid fayllar bor- "Takrorli muzlatilgan muzlalar erishning tezligi oz", "New Scientist" (2007 yil 7 mart).
