Nootroplar (neyrometabolik stimulyatorlar)

Nootroplar yoki neyrometabolik stimulyatorlar - yuqori aqliy funksiyalarga oʻziga xos taʼsir koʻrsatish uchun moʻljallangan dori vositalari.

Nootroplar aqliy faoliyatni ragʻbatlantirish, kognitiv funksiyalarni faollashtirish, xotirani yaxshilash va oʻrganish qobiliyatini oshirishga qodir dorilardir. Nootroplar miyaning haddan tashqari jismoniy mashqlar yoki gipoksiya kabi turli xil zararli taʼsirlarga chidamliligini oshirishi kerak. Nootroplarning terapevtik taʼsiri isbotlanmagan, ular AQSh va Gʻarbiy Yevropada qoʻllanilmaydi.

„Nootrop“ atamasi grekcha: νους - aql va τροπή - men aylanaman, aralashaman, oʻzgartiraman degan maʼnoni anglatadi. U 1972-yilda pirasetamning sezgir-kognitiv sohaga taʼsirini tavsiflash uchun kiritilgan. Keyinchalik shunga oʻxshash taʼsirlar boshqa moddalar yoki moddalar komplekslarida kuzatildi. Ingliz tilidagi ilmiy adabiyotlarda ular koʻpincha smart drugs deb ataladi^[1].

Tavsif[tahrir | manbasini tahrirlash]

Nootroplar dori vositalarining xalqaro tasnifida mustaqil sinfga ega emas va psixostimulyatorlar bilan alohida farmakoterapevtik guruhga ATC kodi N06BX bilan birlashtirilgan.

Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]

1964-yilda belgiyalik farmakologlar S. Giurgea va V. Skondia ushbu guruhning birinchi dori-darmonlarini sintez qilishdi va unga - piratsetam deb nom berishdi^[2], hozirda asosan „nootropil“ tijorat nomi bilan tanilgan.

Nootrop dorilarning terapevtik taʼsiri bir necha mexanizmlarga asoslanadi:

Hozirgi vaqtda pirrolidin seriyasining 10 dan ortiq original nootrop prepatatlarisintez qilingan, ular III bosqich klinik sinovlarida yoki bir qator mamlakatlarda roʻyxatga olingan; ular orasida oksirasetam, aniracetam, etiratsetam, pramiracetam, dupracetam, rolziracetam, cebracetam, nefiracetam, isacetam, detiracetam bor. Ushbu nootroplar xammasi birgalikda " ratsetamlar " deb nomlanadi.

Nootrop faollik belgilari glutamik kislota, memantin va levokarnitin farmakodinamikasida mavjud.

Taʼsiri[tahrir | manbasini tahrirlash]

Endi nootrop dorilarning asosiy taʼsir mexanizmlari asab hujayralaridagi metabolik va bioenergetik jarayonlarga taʼsir qilish va miyaning neyrotransmitter tizimlari bilan oʻzaro taʼsiri hisoblanadi. Nootroplar adenilat siklazasini faollashtirishi va uning neyrondagi kontsentratsiyasini oshirishi isbotlangan. Sensor neyron ichidagi cAMP ning chiqarilishi orqali serotoninning koʻpayishi (hozirgi kungacha kam oʻrganilgan hujayra ichidagi reaksiyalar kaskadi) mediatorning (glutamat) sezgir neyrondan tezlashishiga olib keladi. Bundan tashqari, faollashtirilgan adenilat siklaza kislorod ishtirokisiz hujayrada ATP ishlab chiqarish barqarorligini taʼminlaydi va gipoksiya sharoitida u miya metabolizmini optimal rejimga oʻtkazadi.

neyronlarning energiya holatini yaxshilash (ATP sintezining kuchayishi, antihipoksik va antioksidant taʼsir)^{[manba kerak]};
RNK va oqsillar sintezining kuchayishi tufayli markaziy asab tizimida plastik jarayonlarning faollashishi^{[manba kerak]};
markaziy asab tizimida sinaptik uzatish jarayonlarini kuchaytirish^{[manba kerak]};
glyukozadan foydalanishni yaxshilash^{[manba kerak]};
membranani barqarorlashtiruvchi taʼsir^{[manba kerak]}.

Bundan tashqari, tajriba bir qator neyropeptidlar va ularning sintetik analoglari (ACTH va uning boʻlaklari, somatostatin, vazopressin, oksitotsin, tiroliberin, melanostatin, xoletsistokinin, neyropeptid Y, xoletsistokinin, neyropeptid Y, xoletsitokin II, peptidsiiten, choʻl - pitsin, 2-8-modda) nootrop taʼsirini koʻrsatdi.

monoaminergik;
xolinergik - fenotropil;
glutamatergik (memantin va glisin NMDA retseptorlari orqali harakat qiladi).
membranani barqarorlashtiruvchi: nerv hujayralarida fosfolipidlar va oqsillar sintezini tartibga solish, hujayra membranalari tuzilishini barqarorlashtirish va normallashtirish;
antioksidant: erkin radikallar hosil boʻlishini va hujayra membranalarining lipid peroksidatsiyasini inhibe qilish;
antihipoksik: gipoksik sharoitda kisloroddagi neyronlarga boʻlgan ehtiyojni kamaytirish;
neyroprotektiv: asab hujayralarining turli xil salbiy omillar taʼsiriga chidamliligini oshirish.

Dastlab, nootroplar asosan organik miya sindromi boʻlgan keksa bemorlarda miya disfunksiyasini davolashda ishlatilgan. Soʻnggi yillarda, asosan, uchinchi dunyo mamlakatlarida, bu dori vositalarini roʻyxatga olish va muomalasini tartibga soluvchi davlat tashkilotlarining rivojlanmaganligi bilan bogʻliq boʻlishi mumkin, ular tibbiyot va jarrohlikning turli sohalarida, jumladan, geriatriya, akusherlik va pediatriya amaliyotida, nevrologiyada keng qoʻllanila boshladi.

Insultning oldini olish va davolash uchun nootroplarning samaradorligi asosli shubhalarga sabab boʻladi, chunki ulardan foydalanish dalillarga asoslangan tibbiyot tomonidan tasdiqlanmagan va oʻtkir serebrovaskulyar kasalliklarning oldini olish va davolash standartlariga kiritilmagan.

Effektlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Nootroplarning klinik faolligi spektrida (neyrometabolik stimulyatorlar) mavjud boʻlgan^{[manba kerak]} quyidagi daʼvo qilingan asosiy effektlari bor:

Nootropik taʼsir (yuqori kortikal funksiyalarning buzilishiga taʼsiri, fikrlash darajasi va tanqidiy qobiliyatlari, subkortikal faoliyatning kortikal nazoratini yaxshilash, fikrlash, eʼtibor, nutq).
Mnemotrop taʼsir (xotiraga taʼsir, oʻrganish).
Hushyorlik darajasini, ongning ravshanligini oshirish (mazlum va bulutli ong holatiga taʼsir qilish).
Adaptogen taʼsir (turli xil ekzogen omillarga, shu jumladan dori vositalariga chidamlilikka taʼsir qilish, ekstremal omillar taʼsiriga tananing umumiy qarshiligini oshirish).
Anti-astenik taʼsir (zaiflik, letargiya, charchoq, aqliy va jismoniy asteniya hodisalariga taʼsir qilish).
Psixostimulyatsiya taʼsiri (apatiyaga, gipobuliyaga, aspontanlikka, motivlarning qashshoqligiga, aqliy inertsiyaga, psixomotor rivojlanishning kechikishiga taʼsiri).
Antidepressant harakat.
Sedativ (trankvilizator) taʼsir, asabiylashish va hissiy qoʻzgʻaluvchanlikni kamaytirish.
Vegetativ taʼsir (bosh ogʻrigʻi, bosh aylanishi, serebrostenik sindromga taʼsiri).
Antikinetik harakat.
Antiparkinsonik harakat.
Antiepileptik taʼsir, epileptik paroksismal faollikka taʼsiri.
Gipoglikemik taʼsir (qondagi glyukoza kontsentratsiyasini kamaytirish).
Energiya taʼsiri (tana hujayralari tomonidan glyukoza isteʼmolini oshirish orqali), shuning uchun u mashgʻulotdan keyin tiklanishning turli bosqichlarida sportda samarali boʻladi.
Oʻsish gormonini ogohlantiruvchi taʼsir (gipoglikemiya natijasida oʻsish gormoni chiqariladi).
Anabolik taʼsir (chunki ular aminokislotalar, anabolik va boshqa gormonlar esa aminokislotalar qoldiqlaridan iborat).
Lipolitik (yogʻni mobillashtiruvchi yoki yogʻni yoqish) taʼsir (glyukoza yetishmasligi sharoitida yogʻ kislotalari energiya sifatida ajralib chiqa boshlaydi).
Antitoksik taʼsir (hujayralarning chiqindilarini tanadan olib tashlash va turli zararli moddalarni zararsizlantirish orqali).
Immunostimulyatsiya taʼsiri (tanani mustahkamlashga olib keladigan anabolik taʼsir).

Insultning oldini olish samaradorligi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Baʼzi nootroplar neyroleptik sindromni (deanol aseglumat, piritinol, pantogam, hopantenik kislota), duduqlanishni (fenibut, pantogam), giperkinezni (fenibut, hopantenik kislota, memantin), siyish buzilishini (nikotinoid kislotasi, memantin) tuzatish uchun ishlatiladi. glitsin, fenibut, kaltsiy gamma-gidroksibutirat), migren (nikotinoil-GABA, piritinol, Semax), bosh aylanishi (pirasetam, fenibut, ginkgo biloba) harakat kasalligining oldini olish uchun (fenibut, GABA). Oftalmologiyada (murakkab terapiyaning bir qismi sifatida) nikotinoil-GABA (ochiq burchakli glaukoma, toʻr parda va makulaning qon tomir kasalliklari), ginkgo biloba (qarilik makula nasli, diabetik retinopatiya) qoʻllaniladi.

Tasniflash[tahrir | manbasini tahrirlash]

Nootroplar kimyoviy tarkibi bilan tasniflanadi.

Pirolidon hosilalari : Piratsetam, Etiracetam, Aniracetam, Oxiracetam, Pramiracetam, Dupracetam, Rolziracetam va boshqalar.
Diafenilpirolidon hosilalari : Fenotropil.
Dimetilaminoetanolning hosilalari (asetilxolinning prekursorlari): deanol atseglumat, meklofenoksat.
Piridoksin hosilalari: piritinol, biotredin.
GABA hosilalari va analoglari: gamma-aminobutirik kislota (aminalon), nikotinoil-GABA (pikamilon), gamma-amino-beta-fenilbutirik kislota gidroxloridi (fenibut), hopantenik kislota, kaltsiy gamma-gidroksibutirat (butirat).
Neyropeptidlar va ularning analoglari: noopept, semax, selank.
Aminokislotalar va qoʻzgʻatuvchi aminokislotalar tizimiga taʼsir qiluvchi moddalar: glitsin, biotredin.
2-merkantobenzimidazol hosilalari: etiltiobenzimidazol gidrobromid (bemitil).
Vitaminga oʻxshash vositalar: idebenon.
Polipeptidlar va organik kompozitsiyalar: korteksin, serebrolizin, serebramin.
Nootrop taʼsirga ega boʻlgan boshqa farmakologik guruhlarning moddalari:
- neyromodulyatorlar: fenotropil;
- miya qon aylanishi buzilishlarini tuzatuvchi vositalar: nicergolin, vinpotsetin, ksantinol nikotinat, vinkamin, naftidrofuril, sinnarizin ;
- umumiy tonik va adaptogenlar: atsetilaminosuksin kislotasi, ginseng ekstrakti, melatonin, lesitin.
- psixostimulyatorlar: sulbutiamin ;
- antihipoksantlar va antioksidantlar: gidroksimetiletilpiridin süksinat (mexidol);
- asefen va uning hosilalari.

Nootroplar samaradorligining ob'ektiv dalillari yoʻqligi sababli (kortikal miyoklonik epilepsiya bundan mustasno) foydalanish uchun FDA (Oziq-ovqat va farmatsevtika idorasi) tomonidan tasdiqlangan koʻrsatmalarga ega emas.

Taniqli nootroplar[tahrir | manbasini tahrirlash]

ampakinlar
pirolidon hosilalari
- Piratsetam (Nootropil)
- Aniracetam
- Oksiratsetam
- Pramiratsetam
diafenilpirolidon hosilalari
- Fenotropil
GABA va GHB hosilalari:
- Pikamilon
- Fenibut
- Hopantenik kislota („Pantogam“, „Pantocalcin“)
Piritinol
Meklofenoksat (tsentrofenoksin, Lucidril)
Vinpotsetin
Ergoloid mesilatlar (Hydergine)
- Nicergolin, ergoloid hosilasi
Neyropeptidlar va ularning analoglari:
- Noopept
- Semax (adrenokortikotrop gormon (ACTH4-10) fragmentining sintetik analogi)
- Selank (tuftsinning sintetik analogi)
- Vazopressin (antidiuretik gormon)
- Desmopressin (DDAVP), vazopressinning sintetik analogi
- Glitsin
milasemid
Kofein
Nikotin
Amfetamin (Fenamin, Adderall, Dexedrine)
Adrafinil (Olmifon)
Modafinil (Provigil)
DMAE Diqqat buzilishi sindromini davolash uchun ishlatiladi. Geroprotektiv taʼsirga ega
Asetilkolinesteraza ingibitorlari va atsetilxolin prekursorlari cheklangan dozalarda qoʻllanganda nootrop taʼsirga ega boʻlgan ikkita dori toifasi (qoʻshimchalar) dir:
- Xolin alfosterat^[en] (Alpha-GPC, L-alpha glycerylphosphorylcholine, Choline alfoscerate) qon-miya toʻsigʻini erkin kesib oʻtuvchi eng samarali xolin prekursoridir;
- Huperzin A - Xitoy klubi moxidan olingan kuchli asetilkolinesteraza inhibitori;
- CDP-Xolin (sitidin difosfat xolin) xolinning kashshofi boʻlib, Alpha GPC ga yanada tejamkor muqobildir.
- Lesitin atsetilxolinning tabiiy kashshofidir
turli xil kelib chiqadigan demensiya

(qon tomir, keksalik, Altsgeymer kasalligi),

surunkali serebrovaskulyar etishmovchilik,
psixoorganik sindrom,
serebrovaskulyar avariya, travmatik miya shikastlanishi oqibatlari bilan,
intoksikatsiya,
neyroinfeksiyalar,
intellektual-mnestik buzilishlar (xotira, konsentratsiya, fikrlashning buzilishi), astenik, asteno-depressiv va depressiv sindrom;
nevrotik va nevrozga oʻxshash buzilish,
vegetativ distoni,
surunkali alkogolizm (ensefalopatiya, psixoorganik sindrom, abstinentlik),
shuningdek, aqliy faoliyatini yaxshilash uchun.

Rivojlanayotgan mamlakatlardagi bolalar amaliyoti (ayniqsa, Rossiyada keng tarqalgan) kattalar tibbiyotining taqdiridan qochib qutulmadi. Pediatriyada nootropiklarni tayinlash uchun asosli koʻrsatmalar (aminokislotalarning etishmasligi, buning natijasida normal protein biosintezi va umuman metabolizm sodir boʻlmaydi)

Nootroplarning klinik qoʻllanilishi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Dastlab, nootropiklar asosan organik miya sindromi boʻlgan keksa bemorlarda miya disfunksiyasini davolashda ishlatilgan. Soʻnggi yillarda, asosan, uchinchi dunyo mamlakatlarida, bu dori vositalarini roʻyxatga olish va muomalasini tartibga soluvchi davlat tashkilotlarining rivojlanmaganligi bilan bogʻliq boʻlishi mumkin, ular tibbiyot va jarrohlikning turli sohalarida, jumladan, geriatriya, akusherlik va pediatriya amaliyotida, nevrologiyada keng qoʻllanila boshlandi. va psixiatriya, narkologiya soxalarida xam.

Baʼzi nootroplar neyroleptik sindromni (deanol aseglumat, piritinol, pantogam, hopantenik kislota), duduqlanishni (fenibut, pantogam), giperkinezni (fenibut, hopantenik kislota, memantin), siyish buzilishini (nikotinoid kislotasi, memantin) tuzatish uchun ishlatiladi. glitsin, fenibut, kaltsiy gamma-gidroksibutirat), migren (nikotinoil-GABA, piritinol, Semax), bosh aylanishi (pirasetam, fenibut, ginkgo biloba) harakat kasalligining oldini olish uchun (fenibut, GABA). Oftalmologiyada (murakkab terapiyaning bir qismi sifatida) nikotinoil-GABA (ochiq burchakli glaukoma, toʻr parda va makulaning qon tomir kasalliklari), ginkgo biloba (qarilik makula nasli, diabetik retinopatiya) qoʻllaniladi.

turli xil kelib chiqadigan demensiya (qon tomir, keksalik, Altsgeymer kasalligi),
surunkali serebrovaskulyar yokietishmovchilik,
psixoorganik sindrom,
serebrovaskulyar avariya, travmatik miya shikastlanishi oqibatlari bilan,
intoksikatsiya,
neyroinfeksiyalar,
intellektual-mnestik buzilishlar (xotira, konsentratsiya, fikrlashning buzilishi), astenik, asteno-depressiv va depressiv sindrom;
nevrotik va nevrozga oʻxshash buzilish,
vegetativ distoni,
surunkali alkogolizm (ensefalopatiya, psixoorganik sindrom, abstinentlik),
shuningdek, aqliy faoliyatini yaxshilash uchun.
aqliy va nutq rivojlanishining kechikishi,
aqliy zaiflik,
markaziy asab tizimining perinatal shikastlanishining oqibatlari,
miya yarim falaj,
diqqat etishmasligi buzilishi.

Quyida Rossiya Federatsiyasi Sogʻliqni saqlash va ijtimoiy rivojlanish vazirligi tomonidan tayyorlangan shifokorlar va jarrohlar uchun dori-darmonlar farmakoterapiyasi boʻyicha qoʻllanma matni asosida nashr etilgan ushbu guruhdagi baʼzi dori vositalarining samaradorligi toʻgʻrisida mavjud dalillar haqida qisqacha parcha keltirilgan. Federatsiya dalillarga asoslangan tibbiyot nuqtai nazaridan va GEOTAR-Media tomonidan nashr etilgan.