Malayziya madaniyati

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Malayziya madaniyati - turli xalqlarining turli xildagi madaniyatlari bilan bog'lanadi . Chunki Malayziyada turli xalqlar yashaydi.Bu hududda yashagan birinchi odamlar mahalliy qabilalar bo'lib, ular hali ham saqlanib qolgan; Ulardan keyin qadimgi davrlarda materik Osiyodan u yerga ko'chib kelgan malayyaliklardir. Xitoy va hindlarning madaniy ta'siri ushbu mamlakatlar bilan savdo boshlanganda o'z ta'sirini ko'rsatdi va Malayziyaga immigratsiya bilan kuchaydi. Malayziya madaniyatiga katta ta'sir ko'rsatgan boshqa madaniyatlar orasida fors, arab va ingliz tillari mavjud. Hozirgi vaqtda Malayziyada mavjud bo'lgan ko'plab turli etnik guruhlar o'ziga xos madaniylikka ega, ba'zi bir krossoverlar bilan bo'gliq.

Malayziyada san'at va musiqa uzoq vaqtdan beri davom etib kelgan , malayziyada san'at Malay sultonligi davridan boshlangan. An'anaviy san'at o'ymakorlik,to'quvchilik, kumushchilik va me'morchilik kabi sohalarda markazlashgan. Islomiy an'analar XX asrning o'rtalariga qadar odamlar tasvirlangan san'at asarlariga cheklov qo'ygan. Bu davrda Ijro san'ati va soyali qo'g'irchoq tomoshalari mashhur bo'lib, ko'pincha hind madaniyati o'z ta'sirini ko'rsatadi. Arxitektura sohasida Malayziyadagi va boshqa mamlakatlardagi alohida madaniyatlardan turli xil ta'sirlarni ko'rish mumkin. Katta zamonaviy inshootlar, jumladan, dunyodagi eng baland egizak binolar ( Menara Kembar) Petronas egizak minoralari qurilgan. Malayziya musiqasining turli xil kelib chiqishi mavjud va asosan zarbli cholg'u asboblariga asoslangan. Ko'p ilk Malayziya adabiyoti hind dostonlariga asoslangan bo'lib, hatto malaylar islomni qabul qilganlarida ham o'zgarmagan; bu so'nggi o'n yillikda yanada kengaydi. Ingliz adabiyotikirib kelguniga qadar yuqori sinflar uchun cheklovlar bor edi. Mahalliy yaratilgan xitoy va hind adabiyoti XIX asrda paydo boʻlgan.


Malayziya hukumati 1971- yilgi milliy madaniyat siyosati orqali Malayziya madaniyatini belgilashga ilk qadamini qo'ydi, u rasmiy madaniyat deb hisoblangan, uni Malay madaniyati bilan asoslash va islom ta'sirini birlashtirish belgilab qo'yilgan. Bunda esa til faqat malay tilidagi matnlar rasmiy madaniy matnlar hisoblanadi. Ommaviy axborot vositalari ustidan hukumat nazorati kuchli, aksariyat ommaviy axborot vositalari qaysidir ma’noda hukumatga aloqadordir.

Etnik guruhlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Malayziya ko'p millatli, ko'p madaniyatli va ko'p tilli xalqdir . Shunday bo'lsada Malayziyadagi ko'plab etnik guruhlar alohida madaniy o'ziga xoslikni saqlab qolgan . [1] Malayziya jamiyati "miniatyuradagi Osiyo" deb ta'riflangan. [2] Hududning o'ziga xos madaniyati qadimgi davrlarda u yerga ko'chib kelgan malaylar bilan birga mahalliy qabilalardan kelib chiqqan. Xitoy va hind madaniyatining sezilarli ta'siri mavjud bo'lib, u mintaqada ushbu mamlakatlar bilan savdo boshlangan paytdan boshlanadi. Malayziya madaniyatiga katta ta'sir ko'rsatgan boshqa madaniyatlar orasida fors, arab va ingliz tillari mavjud. Hukumat tuzilmasi, ijtimoiy shartnoma g'oyasidan kelib chiqqan irqiy kuchlar muvozanati bilan birga, Malaya va Malayziyadagi etnik ozchiliklarning madaniy assimilyatsiyasi uchun ozgina rag'batlantirdi. [3] Hukumat tarixan "Malayziya madaniyati" o'rtasida unchalik farq qilmagan. [4]

Malayziya aholisining aksariyat qismini malaylar [5] tashkil etadi .Siyosiy jihatdan ustun hisoblanadi. va bumiputra sifatida belgilangan guruhga kiritilgan. Ularning ona tili, Bahasa Melayu , mamlakatning milliy tilidir. [6] Malayziya konstitutsiyasining ta'rifiga ko'ra, barcha malayliklar musulmonlardir. Malayziyaning eng qadimgi aholisi bo'lgan Orang Asli atigi 0,5 kishini tashkil qilgan 2000 yilda Malayziyada jami aholisi [7] Sharqiy Malayziya, Borneoda ko'pchilikni tashkil etdi. Saravak va Sabahda musulmon bo'lmagan mahalliy aholining aksariyatDayaklar deb ataladi va ular aholining 40 ga yaqinni tashkil qiladi. Shtat aholisining aksariyat qabilalari nasroniylikni qabul qilgan. [8] 140 000 Orang Asli yoki aboragen xalqlar Malayziya yarim orolida yashovchi bir qancha turli etnik qavmlardan iborat. [9]

Thatch hut roof from below, with crossbeam holding up numerous small skulls surrounded by stringy brown leaves
Sabahdagi Kadazan uyidagi eski bosh ovlash amaliyotlaridan boshlar

Xitoyliklar ko'p asrlar davomida Malayziyada yashaganlar va Malayziyadagi ikkinchi eng katta etnik guruhni tashkil qiladilar. [5] Bo'g'oz aholi punktlarida, birinchi navbatda, Malakka va uning atrofida joylashgan birinchi xitoyliklar asta-sekin Malayziya madaniyatining elementlarini o'zlashtirdilar shu bilan Peranakan ("Bo'g'oz xitoylari") deb nomlangan yangi etnik guruh paydo bo'ldi. Bu yerda yashovchi xitoyliklar malay an'analarini qabul qilganlar, shu bilan birga Xitoy madaniyatining elementlarini, masalan, asosan buddist va daoizm dinini saqlab qolishgan. [3] Malayziya yarim orolida keng tarqalgan xitoy navlari kanton, mandarin, hokkien, hakka, xaynan va fuchjou hisoblanadi. [5]

Malayziyadagi hind jamiyati uchta asosiy etnik guruhning eng kichigi bo'lib, taxminan aholining 16 % ni tashkil qiladi. Ular Janubiy Osiyoning turli tillarida gaplashishadi. [5] Tamillar, Malayalilar va Telugu xalqlari 85 dan ortiqni tashkil qiladi. Malayziyaga hind muhojirlari hindu va sikx madaniyatini olib kirishgan. Bunga ma'budlar va Gurdvaralar, oshxona va kiyim-kechaklar kiradi. Malayziyaning hind jamiyatida hindu anʼanalari mustahkamligicha qolmoqda. Malayziyaning madaniy amaliyotlarini o'zlashtirgan hindular jamoasi ham Malakkada mavjud. Ular hindu bo'lib qolishlariga qaramay, Chitties(Bahasa Melayu) Malay tilida gaplashadi va malaylar kabi kiyinadi . [3]


Har bir etnik guruhni boshqalardan ajratib turadigan o'ziga xos madaniyati bor va ular turli darajadagi integratsiyaga erga bo'lishgan .. Xitoyliklar Terengganu qismlarini o'z ichiga olgan bir qator hududlarda malay madaniyati bilan integratsiyalashgan va ular Malakkadagi Baba xitoylari va Sabahning Sino-Kadazan kabi malayyalik guruhlarni tashkil qilishadi. Birlashgan Britaniya hukmronligi barcha etnik guruhlarga o'ziga xoslik hissini olib keldi, ingliz g'oyalari va ideallari ba'zi birlashtiruvchi xususiyatlarni ta'minlashga xizmat qildi.

Arxitektura[tahrir | manbasini tahrirlash]

A large intricate wooden house facing right with a forest in the background
Malayziya yilnomalaridagi ma'lumotlar asosida qurilgan Malakka sultonligi saroyining nusxasi
Temple at night illuminated with light from decorations
Janubi-Sharqiy Osiyodagi eng katta ibodatxona - Penangdagi Kek Lok Si Yangi yilga tayyorgarlik ko'rish uchun yoritilmoqda.

Musiqa[tahrir | manbasini tahrirlash]

An'anaviy malay musiqasi va ijrochilik san'ati Kelantan - Pattani mintaqasida paydo bo'lgan ko'rinadi. Malayziyada musiqa zarbli cholgʻu asboblariga asoslanadi [10], ulardan eng muhimi gendang (baraban). An'anaviy barabanlarning kamida 14 turi mavjud. [11] Barabanlar va boshqa an'anaviy zarbli asboblar ko'pincha qobiq kabi tabiiy materiallardan tayyorlanadi. [11] Boshqa cholgʻu asboblari: rebab (kamonli torli cholgʻu), serunay (qoʻsh qamishli goʻyoga oʻxshash cholgʻu), seruling (nay) va karnaylar. Musiqa an'anaviy ravishda hikoya qilish, hayot tsiklidagi voqealarni nishonlash va yig'im-terim kabi yillik tadbirlarda ishlatiladi. [10] Bir vaqtlar musiqa uzoq masofali aloqa shakli sifatida ham ishlatilgan. [11] An'anaviy orkestrni ikkita shaklga bo'lish mumkin: gong va torli cholg'u asboblari yordamida ohanglar ijro etadigan gamelang va yanada tantanali musiqa yaratish uchun puflama asboblaridan foydalanadigan. [12]

Sharqiy Malayziyada agung va kulintang kabi gonglarga asoslangan jamoalar odatda dafn marosimlari va to'ylar kabi marosimlarda qo'llaniladi. [13] Ushbu ansambllar Filippin janubida, Indoneziyadagi Kalimantan va Bruneyda ham keng tarqalgan. [13] Xitoy va hind malayziyalarining oʻziga xos musiqa shakllari mavjud, yarim orol va Sharqiy Malayziyadagi mahalliy qabilalar oʻziga xos anʼanaviy cholgʻu asboblariga ega. [14] Singapur, Malayziya va Indoneziya kabi mamlakatlarda Hari Raya (an'anaviy malay festivali) paytida uyda chiqish yaxshi e'tiqoddir, chunki u ijrochilar va uy egasiga omad keltiradi.

Malayziyada eng katta san'at maskani Petronas filarmoniyasi hisoblanadi. Rezident orkestr Malayziya filarmonik orkestri hisoblanadi. [15] Malayziyaning mashhur musiqasi - bu mamlakatdagi barcha etnik guruhlarning uslublari kombinatsiyasidir. [14] Malayziya hukumati Malayziyada qanday musiqa mavjudligini nazorat qilish choralarini ko'rib boradi va rep musiqasini tanqid qiladi, [16] va xorijiy guruhlar Malayziyada o'ynashdan oldin yaqinda bo'lgan kontsert yozuvini topshirishlari kerak. [17] Malayziyada bunday musiqalar yoshlarga yomon ta'sir qiladi deb hisoblaniladi.[16]

Adabiyot[tahrir | manbasini tahrirlash]

Asosiy maqola: Malaysian literature
Malakka adabiyot muzeyi

Malayziyaga yozma adabiyot kirib kelishidan oldin kuchli og'zaki an'analarga ega adabiyot bugungi kunda ham davom etmoqda. [18] Xalq ertaklari kabi og'zaki adabiyot bosma asarlar paydo bo'lgandan keyin ham gullab-yashnadi. [14] Arab (tulisan Jawi) javiy yozuvi yarim orolga islom dinining kelishi bilan XV asr oxirida kirib keldi  [18]. Shu vaqtda , ilgari hinduizm va buddizmdan saboq bergan hikoyalar ko'proq universal ma'noga ega bo'lib, ularning asosiy hikoyalari saqlanib qolgan. [19] Malay sultonliklarining har biri o'z adabiy an'analarini avvalgi og'zaki hikoyalar va Islom bilan kelgan hikoyalar ta'sirida yaratgan. [18] Malayziyada bosmaxonaning paydo bo'lishi adabiyotga qo'lyozma qo'lyozmalarni sotib olish uchun etarlicha boy bo'lganlardan ko'ra ko'proq kirishiga imkon berdi. [19] Ingliz tilini biladigan qirollik malayziyalari bilan faqat malay tilini o‘qiydigan quyi tabaqalar o‘rtasida bo‘linish bor edi. [14] XX asrning dastlabki yillarida adabiyot malayziyaliklarning o'zgaruvchan me'yorlarini aks ettirish uchun o'zgara boshladi. [19] 1971-yilda hukumat turli tillardagi adabiyotlarni aniqlashga kirishdi. Malay tilida yozilgan adabiyotlar "Malayziya milliy adabiyoti" deb ataldi. boshqa bumiputra tillaridagi adabiyot "mintaqaviy adabiyot" deb atalgan boshqa tillardagi adabiyotlar «seksiyali adabiyot» deb atalar edi. [20]

Malay sheʼriyati yuksak darajada rivojlangan boʻlib, she'riyatida koʻpv uslub va shakllardan foydalanadi. [18] Hikoyat(cerita) - bu an'anaviy hikoya bo'lib, shu tarzda yozilgan hikoyalar "Hikoyat" so'zidan keyin bosh qahramon(lar)ning ismi(lar)i bilan nomlanadi. Pantun - malay madaniyatining ko'p usullarida keng qo'llaniladigan she'riyat shakli. Syair - bir vaqtlar juda mashhur bo'lgan hikoyaning yana bir shakli hisoblanadi. [19] Hikayat shakli mashhur bo'lib hozirgi kunda ham saqlanib qolmoqda va pantun(she'r) malay tilidan boshqa tillarga tarqaldi. [18] XIX asrda, Malayziyada ishlab chiqarilgan adabiyotlar asosan qirollik haqidagi ma'lumotlarga [19] qaratilgan edi, chunki u faqat qirollik uchun ishlab chiqarilgan. [14] Aynan shu vaqtdan keyin u boshqa sohalarda ham kengaydi. [19] 1969 yilgi irqiy tartibsizliklar adabiyotga kuchli ta'sir ko'rsatdi. 1980-yillarda iqtisodiyotning takomillashuvi ijtimoiy oʻzgarishlar va adabiyotning yangi shakllarini keltirib chiqaradi. [14]

OAV[tahrir | manbasini tahrirlash]

Malayziya ommaviy axborot vositalarining ko'pchiligi UMNO partiyasiga [21] bog'langan, okrugning asosiy gazetasi hukumatga va hukmron siyosiy partiyalarga tegishli. [22] Yirik muxolifat partiyalari ham o‘z gazetalariga ega . [23] Malay gazetalaridan tashqari ingliz, xitoy va tamil tillarida chiqadigan kundalik gazetalarning katta tirajlari mavjud. [24] Malayziyaning ikkinchi qismida ommaviy axborot vositalari o'rtasida bo'linish mavjud. Yarim orolda joylashgan ommaviy axborot vositalari Sharqiy Malayziya yangiliklariga unchalik ahamiyatga ega emas va u yerga ko'pincha yarim orolning mustamlakasi sifatida qaraladi. [24] Internetga kirish asosiy shahar markazlaridan tashqarida kam uchraydi, [21] va quyi tabaqa vakillari nodavlat yangiliklar manbalariga kamroq xabardor bo'lishadi. [22]

Kino[tahrir | manbasini tahrirlash]

Malayziyada kino suratga olish besh bosqichda amalga oshiriladi. Birinchi bosqich 1933-yilda Singapurda faoliyat yurituvchi kompaniya tomonidan “ Layla Majnun ” filmini suratga olish bilan hikoya qiluvchi filmlar suratga olish boshlanganida sodir bo‘ldi. Ikkinchi jahon urushidan keyingi dastlabki i o'n yillikda ko'pchilik filmlar Hindiston va Filippin rejissyorlari tomonidan suratga olingan, ular filmlarning ikki bosqichini yaratgan. Birinchi mahalliy rejissyorlik filmi 1952 yilda " Permata di-Perlembahan " ishlab chiqarilgan. Biroq kinoteatrlarda bu film muvaffaqiyatsizlikka uchradi. Uchinchi bosqich 1950-yillarda Singapurda joylashgan studiyalarda filmlar ishlab chiqara boshlaganida paydo boʻldi,ammo keyinchalik Singapurning mustaqilligi va u yerdagi studiyalarning yoʻqolishi tufayli sanoat zarar koʻrdi. Indoneziya filmlari shu vaqtda mashhurlikka erishdi, kino ijodkorlarining kichik guruhi Malayziyada ishlab chiqarishni davom ettirib, to'rtinchi bosqichni tashkil etdi. 1980-yillarda mahalliy sanoat tiklana boshladi va beshinchi va eng yorqin bosqichni keltirib chiqardi, bu avvalgi bosqichlarga qaraganda ko'proq mavzularni qamrab oldi. Shuningdek, birinchi marta malay tilidan tashqari filmlar sezilarli darajada ishlana boshlagan. [25]

Ma'lumotnomalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ Kahn, Joel S.. Southeast Asian Identities: Culture and the Politics of Representation in Indonesia, Malaysian, Singapore and Thailand. Singapore: Institute of Southeast Asian Studies, 1998 — 169 bet. ISBN 981-3055-79-0. 
  2. ↑ Andaya, Barbara Watson. A History of Malaysia. London: MacMillan Press Ltd., 1982 — xiii bet. ISBN 0-333-27672-8. 
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 R. Raghavan (1977), „Ethno-racial marginality in West Malaysia: The case of the Peranakan Hindu Melaka or Malaccan Chitty community“, Bijdragen tot de Taal-, Land- en Volkenkunde, Royal Netherlands Institute of Southeast Asian and Caribbean Studies, 133 (4)): 438–458, doi:10.1163/22134379-90002605, ISSN 0006-2294
  4. ↑ Crouch, Harold A.. Government and Society in Malaysia. New York: Cornell University, 1996 — 167 bet. ISBN 0-8014-3218-9. 
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 „Malaysia“. Cia.gov. Qaraldi: 2010-yil 4-noyabr.
  6. ↑ Article 152. Constitution of Malaysia.
  7. ↑ Gomes, Aleberto G., The Orang Asli of Malaysia (PDF), International Institute for Asian Studies, 12 April 2013da asl nusxadan (PDF) arxivlandi, qaraldi: 7 October 2010
  8. ↑ „Religion“. Matic.gov.my. 2011-yil 10-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 8-noyabr.
  9. ↑ Gomes, Alberto G.. Modernity and Malaysia: Settling the Menraq Forest Nomads. New York: Taylor & Francis Group, 2007 — 10 bet. ISBN 978-0-203-96075-2. 
  10. ↑ 10,0 10,1 Miller, Terry E.. The Garland Handbook of Southeast Asian Music. New York: Taylor and Francis Group, 2008 — 223–224 bet. ISBN 978-0-203-93144-8. 
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 Asiapac Editorial. Gateway to Malay Culture. Singapore: Asiapac Books Ptd Ltd, 2003 — 110 bet. ISBN 981-229-326-4. [sayt ishlamaydi]
  12. ↑ „About Malaysia: Culture and heritage“. Tourism.gov.my. 2011-yil 28-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 21-mart.
  13. ↑ 13,0 13,1 Patricia Ann Matusky, Sooi Beng Tan (2004), The Music of Malaysia: The Classical, Folk, and Syncretic Traditions, Ashgate Publishing. Ltd., 177–187-bet, ISBN 9780754608318, qaraldi: 1 November 2010
  14. ↑ 14,0 14,1 14,2 14,3 14,4 14,5 Marshall Cavendish Corporation. World and Its Peoples: Malaysia, Philippines, Singapore, and Brunei. New York: Marshall Cavendish Corporation, 2008 — 1218–1222 bet. ISBN 9780761476429. 
  15. ↑ „Meet the MPO“. Malaysian Philharmonic Orchestra. 2007-yil 28-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2007-yil 11-dekabr.
  16. ↑ 16,0 16,1 „Malaysia curbs heavy metal music“. BBC News (2001-yil 4-avgust). Qaraldi: 2010-yil 8-noyabr.
  17. ↑ „Malaysia's foreign band crack down“. BBC News (2001-yil 30-iyul). Qaraldi: 2010-yil 8-noyabr.
  18. ↑ 18,0 18,1 18,2 18,3 18,4 Mohd Taib Osman. „The Encyclopedia of Malaysia : Languages and Literature“. Encyclopedia.com.my. 2011-yil 6-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 3-noyabr.
  19. ↑ 19,0 19,1 19,2 19,3 19,4 19,5 Salleh, Muhammad Haji. An Introduction to Modern Malaysian Literature. Kuala Lumpur: Institut Terjemahan Negara Malaysia Berhad, 2008 — xvi–xx, 3, 5 bet. ISBN 978-983-068-307-2. 
  20. ↑ Van der Heide, William. Malaysian Cinema, Asian Film: Border Crossings and National Cultures. Amsterdam: Amsterdam University Press, 2002 — 98–99 bet. ISBN 90-5356-580-9. 
  21. ↑ 21,0 21,1 Halvorssen, Thor. „Malaysia's Bridge is Falling Down“. Huffingtonpost.com (2010-yil 19-iyul). Qaraldi: 2010-yil 6-noyabr.
  22. ↑ 22,0 22,1 Ahmad, Razak. „Malaysian media shapes battleground in Anwar trial“. Reuters (2010-yil 5-fevral). Qaraldi: 2010-yil 3-noyabr.
  23. ↑ „Asia-Pacific; Malaysian opposition media banned“. BBC News (2009-yil 23-mart). Qaraldi: 2010-yil 3-noyabr.
  24. ↑ 24,0 24,1 „The East-West divide of Malaysian media“. Malaysian Mirror (2010-yil 9-sentyabr). 2010-yil 13-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 3-noyabr.
  25. ↑ Hassan Muthalib. „Voices of Malaysian Cinema“. Criticine (2005-yil 13-oktyabr). 2011-yil 8-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 5-mart.

Havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Malayziya_madaniyati&oldid=3771268" dan olindi