Gruzin meʼmorchiligi

Sirk, Vannadagi juda katta terasli uylar (1754), yertoʻladagi „maydonlar“ va koʻplab ustunlar.

Gruziya arxitekturasi ingliz tilida soʻzlashadigan mamlakatlarning koʻpchiligida 1714—1830-yillardagi meʼmorchilik uslublari toʻplamiga berilgan nomdir. U 1714-yil avgustdan 1830-yil iyungacha ketma-ket hukmronlik qilgan Gannover uyining birinchi toʻrtta Britaniya monarxlari — Jorj I, Jorj II, Jorj III va Jorj IV sharafiga nomlangan. Britaniya orollaridagi yirik Gruziya shaharlari Edinburg, Vanna, mustaqillikdan oldingi Dublin va London, kamroq darajada York va Bristol edi^[1]. Uslub 19-asrning oxirida Qoʻshma Shtatlarda mustamlaka uygʻonish arxitekturasi va 20-asr boshlarida Buyuk Britaniyada neo-gruzin meʼmorchiligi sifatida qayta tiklandi.

Gruziya uslubi juda oʻzgaruvchan, ammo Uygʻonish davri arxitekturasida qayta tiklanganidek, Gretsiya va Rimning klassik meʼmorchiligiga asoslangan simmetriya va mutanosiblik bilan ajralib turadi. Bu davr klassik arxitektura lugʻatini avvalgidan koʻra kichikroq va oddiyroq binolarga olib keldi, davr oxiriga kelib deyarli barcha yangi oʻrta sinf uylari va jamoat binolari uchun ingliz xalq arxitekturasini yangi xalq uslubiga almashtirdi.

Gruziya meʼmorchiligi oʻzining nisbati va muvozanati bilan ajralib turadi; oddiy matematik nisbatlar yordamida deraza balandligini uning kengligiga yoki xona shakliga nisbatan qoʻsh kub shaklida aniqlash uchun foydalanilgan. Muntazamlik, xuddi toshdan yasalgan (bir xil kesilgan) tosh ishlarida boʻlgani kabi, simmetriyani va klassik qoidalarga rioya qilishni qatʼiyan maʼqulladi^[2]. Koʻcha boʻylab uylarning muntazamligi Gruziya shaharsozlikning orzu qilingan xususiyati edi. 19-asr boshlarida Gotika uygʻonishi boshlanishiga qadar, gruzin dizaynlari odatda arxitekturaning klassik tartiblari doirasida yotardi va qadimgi Rim yoki Gretsiyadan olingan dekorativ lugʻatdan foydalangan.

Tarixi

Bu davrda ancha kengayib borgan shaharlarda yer egalari mulk ishlab chiqaruvchilarga aylanib, bir xil terrasali uylar qatori odatiy holga aylandi^[3]. Hatto badavlat kishilarni ham shaharchada yashashga koʻndirdilar, ayniqsa uyning oldidagi bogʻ maydoni bilan taʼminlangan boʻlsa koʻpchilik bu uylarda yashashga rozi edi. Bu uylar buzilmagan joylarda koʻp sonli Gruziya binolari ikki asr yoki undan koʻproq vaqt davomida saqlanib qolingan va ular hali ham London, Edinburg, Dublin, Nyukasl-apon Tayn va Bristol kabi shaharlarning asosiy qismini tashkil qiladi.

Gruziya arxitekturasi davrining boshqa taniqli meʼmorlari orasida Jeyms Peyn, Robert Teylor va oqsoqol Jon Vudlar ham bir edi. Bu davrda Yevropa Grand Tour badavlat homiylar uchun juda keng tarqalgan boʻlib, Italiya taʼsiri hukmron boʻlib qoldi^[4]. Ularning sharafiga nemis stilistik elementlarini uslub oʻzida saqlab qoldi ayniqsa, derazalarni bogʻlaydigan vertikal bantlarni ataylab qabul qilgan koʻrinadi^[5].

Gruziya uslubining asosiy oqimida Palladian arxitekturasi ham, uning gʻaroyib muqobillari — Gothic va Chinoiserie edi, ular ingliz tilida soʻzlashuvchi davlatlardaYevropa rokokosining ekvivalenti edi. 1760-yillarning oʻrtalaridan boshlab britaniyalik meʼmorlar Robert Adam, Jeyms Gibbs, ser Uilyam Chambers, Jeyms Uaytt, Jorj Dance the Younger, Genri Golland va Ser Jon Soan bilan bogʻliq boʻlgan bir qator neoklassik uslublar modaga aylandi. Jon Nesh „Regency uslubi“ deb nomlanuvchi Gruziya davrining eng samarali arxitektorlaridan biri boʻlib, Londonning katta hududlarini loyihalash uchun mas’ul boʻlgan^[6].

Binolarning turlari

Westover Plantation — Virjiniya shtatidagi Jeyms daryosi plantatsiyasidagi Gruziya qishloq uyi

Palladian meʼmorchiligining qayta tiklangan versiyalari ingliz qishloq uyi arxitekturasida ustunlik qildi. Uylar borgan sari katta landshaftlarga joylashtirildi va katta uylar odatda keng va nisbatan sayoz qilib, asosan uzoqdan yanada taʼsirchan koʻrinishga ega boʻldi. Katta uylarda kirish zali asosiy ziyofat xonalari joylashgan yoki mezzanin qavatiga olib boradigan zinapoyalarga olib borardi. Odatda yertoʻla yoki oshxonalar, ofislar va xizmat koʻrsatish joylari, shuningdek, erkaklar mehmonlari^[7] yerdan biroz balandroq boʻlgan va ichkaridan baland, lekin tepada joylashgan derazalar bilan yoritilgan.

Gruziya arxitekturasi davri, tizimli ravishda rejalashtirilgan yarim yakka tartibdagi uyning tugʻilishini shaharning terasli uylari va yerlari arzonroq boʻlgan alohida „villalar“ oʻrtasida shahar atrofidagi kelishuv sifatida koʻrildi. Vaqti-vaqti bilan shahar markazlarida oʻrta asrlarga borib taqaladigan misollar bor edi. Blekxit, Boʻr fermasi va Sent-Jon Vud yarim partiyaning asl uyi boʻlish uchun kurashayotgan hududlar qatoriga kiradi^[8]. Gruziya arxitektura rejasi 1794-yilda mavjud boʻlgan. Aslida fransuz urushlari bu sxemaga chek qoʻydi^[9].

Gruziyadan keyingi oʻzgarishlar

Taxminan 1840-yildan keyin Gruziya konventsiyalari asta-sekin tark etildi, chunki ular Gruziya davrida paydo boʻlgan, Viktoriya arxitekturasida rivojlangan va bahslashgan, gotikada esa yaxshi oʻrganilgan va ularning asl nusxalariga yaqinroq boʻlgan bir qator uygʻonish uslublari, shu jumladan Gotika uygʻonishi uslubi rivojlandi.

Yigirmanchi asrning dastlabki oʻn yilliklarida tartib tuygʻusi uchun nostalgi kuchaygan paytda, uslub qayta tiklandi va moslashtirildi va Qoʻshma Shtatlarda mustamlaka uygʻonishi deb nomlana boshladi. Xuddi shu davrda Britaniyada paydo boʻlgan qayta tiklangan gruzin uslubi odatda neo-gruzin deb ataladi. Edvin Lutyens^[10]^[11] va Vinsent Xarrisning ishi baʼzi misollarni oʻz ichiga oladi. Amerika Qoʻshma Shtatlarida ham, Buyuk Britaniyada ham Gruziya uslubi hali ham Quinlan Terri, Julian Bicknell, Ben Pentreath, Robert Adam Architects va Fairfax va Sammons kabi meʼmorlar tomonidan shaxsiy turar-joylar uchun qoʻllanadi. Tijorat uy-joy qurilishlarida, ayniqsa, shahar atrofidagi uy-joy qurilishlarida asossiz shakl Buyuk Britaniyada soxta gruzin sifatida tanilgan.

Galereya

Oksfordshirdagi Ditchley uyi, qishloq uyi. Jeyms Gibbs, 1722-yil
Yel universitetidagi Konnektikut zali, gruzin uslubining nisbatan bezaksiz iteratsiyasi (1750)
Sutton Lodge, Sutton, London, bir vaqtlar Buyuk Britaniya shahzodasi Regent Jorj IV tomonidan foydalanilgan
1769-yildan keyin Nyutaun Peri, Limerik, Irlandiyadagi Gruziya davri shaharchalari
Metyu Brettingem va Robert Adam tomonidan Kedleston Hall, 1769-yilda boshlangan, katta ingliz qishloq uyi
Robert Adamning eng yaxshi asarlaridan biri, asosan gruzin muhitida: Pulteney koʻprigi, Vanna, 1774-yil
Robert Smit tomonidan Filadelfiyadagi duradgorlar zali, 1775-yil Amerika mustamlaka arxitekturasining namunasi
Qirollik birjasi, Dublin, 1779-yil
Shotlandiyaning Dunfermline shahridagi sobiq gildiya zali 1805-1811-yillarda qurilgan.
Grange, 1817-yilda D’Arcy Boulton uchun qurilgan Torontodagi gruzin manor.
Rose Terrace, Pert, Shotlandiya

Yana qarang

Manbalar

↑ St John Parker, Michael.. Life in Georgian Britain. Gloucestershire: Pitkin Publishing, 2013. ISBN 9780752491622. Qaraldi: 3-may 2021-yil.
↑ Musson, 33-34, 52-53
↑ Summerson, 26-28, 73-86
↑ Jenkins (2003), xiv; Musson, 31
↑ Summerson, 73-74
↑ Summerson, see index on all these; Jenkins (2003), xv-xiv; Musson, 28-35
↑ Musson, 31; Jenkins (2003), xiv
↑ correspondence in The Guardian
↑ Summerson, 159-160
↑ Elizabeth McKellar, Professor of Architectural and Design History at the Open University. „You Didn't Know it was Neo-Georgian“ (30-sentabr 2016-yil).
↑ „New Book Neo-Georgian Architecture 1880-1970: A Reappraisal by Julian Holder and Elizabeth“. lutyenstrust.

Adabiyotlar

Fletcher, Banister va Fletcher, Banister, Arxitektura tarixi, 1901 edn., Batsford
Esher, Lionel, Ingliz uyining shon-sharafi, 1991, Barri va Jenkins,ISBN 0712636137
Jenkins, Saymon (1999), Angliyaning minglab eng yaxshi cherkovlari, 1999, Allen Leyn,ISBN 0-7139-9281-6
Jenkins, Saymon (2003), Angliyaning mingta eng yaxshi uylari, 2003, Allen Leyn,ISBN 0-7139-9596-3
Musson, Jeremi, Qishloq uyini qanday oʻqish kerak, 2005, Ebury Press,ISBN 009190076X
Pevsner, Nikolaus. Ingliz sanʼatining inglizligi, Pingvin, 1964 nashr.
Ser Jon Summerson, Gruziya London (1945), 1988-yil qayta koʻrib chiqilgan nashri, Barrie & Jenkins,ISBN 0712620958. (Shuningdek, Xovard Kolvin tomonidan tahrirlangan qayta koʻrib chiqilgan nashrga qarang, 2003)

Xovard Kolvin, Britaniya meʼmorlarining biografik lugʻati, 3-nashr, 1995-yil.
Jon Kornfort, Gruziyaning dastlabki interyerlari (Pol Mellon markazi), 2005-yil.
Jeyms Stivens Curl, Gruziya arxitekturasi.
Kristofer Hussey, erta gruzin uylari, oʻrta gruzin uylari, kech gruzin uylari. Qogʻoz muqovasida qayta nashr etilgan, Antique Collectors Club, 1986-yil.
Frenk Jenkins, arxitektor va homiy, 1961-yil.
Barrington Kaye, Britaniyada arxitektura kasbining rivojlanishi, 1960-yil.
McAlester, Virjiniya va Li, Amerika uylari uchun dala qoʻllanmasi, 1996-yil.ISBN 0-394-73969-8 ISBN 0-394-73969-8.
Ser Jon Summerson, Britaniyadagi arxitektura (seriya: Pelikan sanʼati tarixi). 1970-yilda qogʻoz muqovada qayta nashr etilgan.
Richard Sammons, Gruziya xonasining anatomiyasi. Davr uylari, 2006-yil mart.

[1] St John Parker, Michael.. Life in Georgian Britain. Gloucestershire: Pitkin Publishing, 2013. ISBN 9780752491622. Qaraldi: 3-may 2021-yil.

[2] Musson, 33-34, 52-53

[3] Summerson, 26-28, 73-86

[4] Jenkins (2003), xiv; Musson, 31

[5] Summerson, 73-74

[6] Summerson, see index on all these; Jenkins (2003), xv-xiv; Musson, 28-35

[7] Musson, 31; Jenkins (2003), xiv

[8] rrespondence in The Guardian

[9] Summerson, 159-160

[10] Elizabeth McKellar, Professor of Architectural and Design History at the Open University. „You Didn't Know it was Neo-Georgian“ (30-sentabr 2016-yil).

[11] „New Book Neo-Georgian Architecture 1880-1970: A Reappraisal by Julian Holder and Elizabeth“. lutyenstrust.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]