Gilyanlar

Gilyanlar-Kaspiy dengizining janubiy qirg'og'ida yashovchi Eron xalqi.Gilian viloyatining asosiy aholisi.Ularning soni 3,3 million kishi. (2006).

Til

Gʻilon tili Gʻarbiy Eron tillariga mansub.Fors va kurd tillarida ham keng tarqalgan.Yozuv arab grafikasiga asoslangan. Gilyon tilining shevalari: Gilyashi (Togʻ Gilyan deb ataladi) va Rashti.

Din

Dindorlar asosan shia musulmonlaridir.Gilanlar-Ali ibn Abu Tolibning Muhammad payg'ambardan kelib chiqishiga ishonadigan shialar. Shialikning bir qancha tarmoqlari bor, lekin barcha gilonliklar uchun bittasini nomlash mumkin emas.

Tarix

Gilanlarning asoschilari gellardir.Hozirgi Gilian viloyati hududi 9-asrda bosib olingan.Islom tarqaldi va 13-asr boshlarida Gilan 1370-yilgacha hukmronlik qilgan moʻgʻullar tomonidan bosib olindi.18-asr boshlarida,rus-turk urushidagi g'alabadan so'ng,Gilyan Rossiya imperiyasiga kirdi va asr o'rtalarida Forsga qaytdi.1905-yilda boshlangan inqilob Gilanliklar va ularning vatani tarixida burilish nuqtasi bo'ldi.Inqilobning sababi o'sha paytdagi Eron hukumati va ingliz mustamlakachilarining ishi edi.Sovet qo'shinlari inqilobchilarni qo'llab-quvvatlab, qo'zg'olonchilarga hokimiyatni egallashga imkon berdi. 1920-yilda gilonliklar Gilon Sovet Respublikasi va Rasht shahrini oʻzlarining poytaxti deb eʼlon qildilar.

Biroq,Sovet qo'shinlarining mavjudligi uzoq davom etmadi.Muxolifatni qoʻllab-quvvatlagan Eron kuchlari hujumlarini davom ettirdi.Ularga inglizlar yordam berdi,bu esa ularni Sovet qo'shinlarini olib chiqishga majbur qildi. Respublika 1921-yilgacha Fors Sovet Sotsialistik Respublikasi sifatida mavjud edi. 2-noyabrda uyushgan davlat toʻntarishi natijasida toʻxtatildi.

Kasb-hunar

Asosiy an'anaviy kasb-qishloq xo'jaligi.Eng muhim ekin-sholi (asosan daryo vodiylarida). Bugʻdoy, arpa, kenaf (hind kanopi), tamaki, shakarqamish, choy, sitrus mevalari (asosan, yon bagʻirlarida) ham yetishtiriladi. Ular zebu (asosiy transport va ishchi hayvon), shuningdek, qo'y, echki, ot, buyvol boqadi. Sohil hududlarida baliqchilik, togʻli hududlarda oʻrmon xoʻjaligi rivojlangan.

Hunarmandchilik-ipak,kigizni qoʻlda qayta ishlash,badiiy gazlamalar,gilamlar,qamish toʻshaklar yasash. An'anaviy mehnat taqsimoti: - ayollar sholi dalalarida ishlaydi, qizlar qoramol boqishadi, erkaklar esa sigir sog'ishadi.

Gilyon Eronda ipakchilikning asosiy markazi:shisha,namat,gilam, qamish toʻshak, toʻqimachilik rivojlangan.

Hayot tarzi

Urf-odati

Gilanlik ayollar turmush qurish taklifini olganlarida rozilik berish yoki rad etish huquqiga ega.U to'lovni o'zi belgilashi mumkin va ko'pincha kuyovning oilaviy tartibini muhokama qilish uchun oilaviy yig'ilishlarga boradi.Giloniy aholisi non kesish taqiqiga qat'iy rioya qiladi.Uni qo'l bilan sindirish kerak.Ovqatlanayotganda odamning yuziga qarash odat tusiga kirmaydi va plitalar faqat o'ng qo'l bilan olinadi,bu narsa va pulga ham tegishli.Giloniylar maqtovni yoqtirmaydilar,lekin mezbonni maqtash odatiy hol.

Gilyanliklar bashorat qilishni va kunlarini unga bag'ishlashni yaxshi ko'radilar.Aql-idrok uchun odamlar oilalarda yig'ilib,kattalarni taklif qilishadi.Oqsoqol yurish paytida eshikni,devorni,hayvonlarni va har bir oila a'zosini tayoq bilan urdi. Zarbalar paytida baxtdan qo'rqmaslik uchun hamma jim turishi kerak. Gilanliklar bunday marosim oilaga boylik olib kelishiga ishonishadi.

Oila va nikoh munosabatlari

Gilanlik erkaklar va ayollar uchun muhim daqiqa-bu bolalar tug'ilishi.Gilanliklar birinchi tishlarning paydo bo'lishini nishonlaydilar,unashtirish sharafiga taom berishadi va to'y baraban bilan birga bo'ladi.To'yda Sharqiy Guillalar kelin va kuyovga ko'chatlar berib,ularni kelinning uyidan olib,kuyovning uyining hovlisiga ekishadi.Viloyatning g'arbiy qismida yangi turmush qurganlarga qushning oyoqlariga qizil iplar bog'langan xo'roz beriladi.Er-xotin xo'rozni o'z uylarida qoldiradilar (deyarli barcha Gilanlarda tovuq go'shti bor).Ba'zida un va non bilan to'ldirilgan kelinning kamariga dasturxon bog'lanadi.Bu farovonlik va baxtni anglatadi. Kelin oʻzining qarindoshlaridan biriga, odatda, aka-uka yoki kelin opa-singilga toʻlaydi. Togʻli qishloqlarda yashovchi sharqiy gilonliklar oqar suv ostida marosimlarni bajaradilar. Sharqiy Gilanlarning kuyovlari kelinni uyda kutib olishadi va unga baxt va rahm-shafqat tilaydilar - olma yoki bir bo'lak shakar tashlang.

Madaniyat

Gilanlar madaniyatiga Fors katta ta'sir ko'rsatgan.Sovet madaniyatining ta'siri asosan kuzatiladi.1920-yilda Rashtda “Qizil Eron” rukni ostida nashr etilgan gazeta namunalari hozirgacha saqlanib qolgan.Velimir Xlebnikov Gilyandagi eng mashhur sovet yozuvchilari va shoirlaridan biriga aylandi.U she'rlarini forslarga bag'ishlagan,ular bilan osetin josusi Hoji-Murat Muguev ko'plab she'rlar yozgan. “Forscha motivlar” deb nomlangan toʻliq turkum sheʼrlar yozgan.

Gilyonda saqlanib qolgan sanoqli madaniy yodgorliklardan biri qishloq merosi muzeyidir.Uning maqsadi gilanliklarning etnik o'ziga xosligini saqlab qolish edi.Quruvchilarning fikriga ko'ra,bu gilanliklarning an'anaviy uyi va hayoti edi.

Gilyanlar "Aine takam" spektaklini o'z madaniyatining ta'sirchan hodisasi deb biladilar.Bu echkini ifodalovchi takam qo'g'irchog'ining ishtirokida.Qo'g'irchoq tayoqqa yopishtirilgan va rang-barang boncuklar,ipak va patlar bilan bezatilgan.

Arqonda yurish tanish naqshga amal qiladi:arqon yuruvchi arqonda yalangoyoq yuradi va langar deb ataladigan uzun tayoqni ushlab turadi.Eng qiyin narsa-velosipedda yurish va arqonli stulda o'tirish.

Milliy toamlari

Gilyonlar zamini tabiiy ne'matlarga boy.Hamma joyda yam-yashil daraxtlarni koʻrish mumkin,viloyat qirgʻoqqa tutashgan,bogʻdorchilik,yaylovlar boqish uchun barcha sharoit yaratilgan.Bularning barchasi turli xil idishlar va yangi mahsulotlarga olib keladi.Eng keng tarqalgan go'shtli taomlar dana,mol go'shti,qo'y va parranda go'shtidir. Gilyanlar cho'chqa go'shti yemaydilar, chunki bu taqiqlangan mahsulot. Alpinistlar shashlik va fesenjon, fesenjan - yong'oq-anor sousi bilan dumaloq köfte iste'mol qiladilar. Qiyma tovuq va baliq lavengi deb ataladi, bu taom Eron va Ozarbayjon bo'ylab mashhur.

Qadimgi taom ko'pchilikka ma'lum.Bu taomni asosan ko'chmanchilar iste'mol qilganlar.Kalıplar katta idishlarda xizmat qiladi.Idish-piyoz,qo'y go'shti,yog' va dukkakli ekinlardan tayyorlangan sho'rva.Gilanlar ikra, baliq boshi va dumlarini iste'mol qiladilar. Baqlajon deyarli har qanday salatda keng qo'llaniladi. Giliani odamlari har qanday sabzavotdan salat tayyorlashlari mumkin. Eng keng tarqalgan ingredientlar - qovoq, piyoz, sabzi, qovoq va pomidor.

Ziravorlar solingan tovada qovurilgan tuxum kyukyu,guruch va sabzavot aralashgan goʻsht esa dolma deyiladi.Gilanliklar sitrus mevalari,gilos,olma,nok,anor,uzum va qovun kabi yangi mevalardan yil davomida foydalanishlari mumkin. Gilanliklar non o'rniga guruchdan foydalanadilar. Bu odatda maydalangan va uzun donli navdir. Guruchdan palov va tahchin non tayyorlanadi, unga za'faron, tovuq go'shti, qatiq qo'shiladi, guruch surtiladi.