Dolmabahçe saroyi

Dolmabahçe saroyi
Dolmabahçe saroyi
	turkcha: Dolmabahçe Sarayı
	; Dolmabahçe saroyining dengizdan koʻrinishi
Umumiy maʼlumot
Maqomi	Saroy (1856-1922)
Turi	Neobarok uslubi
Shahar	Istanbul
Mamlakat	Turkiya
Koordinatalar	41°02′22″N 29°00′06″E / 41.03944°N 29.00167°E G OKoordinatalari: 41°02′22″N 29°00′06″E / 41.03944°N 29.00167°E G O
Qurilishi boshlangan	1843-yil 13-iyun
Qurilishi tugagan	1856-yil 7-iyun
Egasi	Turkiya hukumati
Dizayn va konstruksiya
Meʼmor	Abdülhalim Bey, Altunizade İsmail Zühtü Paşa, Karabet Balyan, Ohannes Serveryan, Nikoğos Balyan ve James William Smith,Nigoğos Balyan
	millisaraylar.gov.tr/en
	Dolmabahçe saroyi

Dolmabahçe saroyi (turkcha: Dolmabahçe Sarayı) — Istanbulning Beshiktosh hududida 250 000 m² maydonda, Kabatoshdan Beshiktoshgacha va Bosforga choʻzilgan Dolmabahche koʻchasi oʻrtasida joylashgan Usmonlilar davriga oid saroy. U Marmara dengizidan Bosforga kiraverishdagi chap qirgʻoqda, Üsküdar va Kuzguncuk qarshisida joylashgan. Saroy qurilishi sulton Abdulmajid I tomonidan amalga oshirilgan boʻlib, 1843-yilda boshlanib, 1856-yilda tugallangan. Bugungi kunda saroy muzey sifatida foydalanilmoqda.

Tarix[tahrir | manbasini tahrirlash]

Bugungi Dolmabahçe saroyi joylashgan hudud Bosfor boʻgʻozining katta koʻrfazi boʻlib, u yerda toʻrt asr oldin Usmonli kemalari langar tashlagan qishloq mavjud boʻlgan. Anʼanaviy dengiz marosimlari oʻtkaziladigan bu koʻrfaz vaqt oʻtishi bilan botqoqqa aylangan. XVII asrda qum bilan toʻldirila boshlangan koʻrfaz sultonlarning dam olishi va hordiq chiqarishi uchun tashkil etilgan „hasbahçe“ga (hadayik-hassa) aylantirildi^[2]. Bu bogʻda turli davrlarda qurilgan saroylar va ayvonlar uzoq vaqt davomida „Beşiktaş Sahil Sarayı“ nomi bilan mashhur boʻlgan.

XVIII asrning ikkinchi yarmiga kelib turk meʼmorchiligida gʻarb taʼsiri sezila boshladi va „Turk Rokokosi“ deb nomlangan bezak uslubi neobarok uslubidagi qasrlar, ayvonlar va jamoat favvoralari qurila boshlandi. Sulton Salim III Bosfor boʻgʻozida gʻarb uslubidagi birinchi binolarni qurdirgan sulton edi. Sulton Beshiktosh saroyida meʼmor Antoine Ignace Melling tomonidan bir qasr qurdirtirgan va baʼzi binolarni kattartirgan. Sulton Mahmud II Toʻpqopi sohil saroyidan tashqari, Beylerbeyi va Chiragan bogʻlarida gʻarb uslubidagi ikkita katta saroy qurdirgan. Oʻsha davrlarda Topkapı saroyi butunlay boʻlmasa ham allaqachon tark etilgan deb hisoblangan. Mahmud IIning Beylerbeyidagi saroyi, Oʻrtakoʻydagi ustunli Chiragan qasri, eski Beshiktosh saroyi va Dolmabahchedagi saroylarlar fasllarga qarab oʻzgarib turardi. Otasi kabi Sulton Abdulmajid I ham „Yangi saroy“ga unchalik yuqori baho bermagan va faqat qish mavsumida u yerda bir necha oygina qolgan. Uning qirqdan ortiq farzandlarining deyarli barchasi Bosfor boʻgʻozidagi saroylarda tugʻilgan.

Sulton Abdulmajid I eski Beshiktosh saroyida bir muddat yashaganidan soʻng, mumtoz saroylar oʻrniga yashash, yozda dam olish, mehmonlarni kutib olish, davlat ishlarini yuritish maqsadida Yevropa rejasi va uslubida saroy qurishga qaror qildi. Abdulmajid boshqa shahzodalar kabi yaxshi taʼlim olmagan boʻlsa-da, zamonaviy gʻoyalarga ega sulton edi. Gʻarb musiqasini yaxshi koʻradigan va gʻarb uslubida yashagan sulton fransuz tilini yetarlicha bilardi. Sulton saroy qurilayotganda: „Bu yerda yomonlik va xunuklik taʼqiqlangan, bu yerda faqat goʻzal narsalar topilsin“, deb aytgani xabar qilinadi.

Bugungi Dolmabahche saroyi oʻrnida joylashgan qasrlarni buzish qachon boshlangani haqida aniq maʼlumot yoʻq^[3]. Taxminlarga koʻra, eski saroy hali ham 1842-yilda mavjud boʻlgan va yangi saroy qurilishi shu sanadan keyin boshlangan. Ammo, aytilishicha, ushbu sanalarda qurilish yerlarini kengaytirish maqsadida yaqin atrofdagi dalalar va qabristonlar sotib olingan va oʻzlashtirilgan. Turli manbalarda qurilishning tugash sanasi haqida turli xil sanalar berilgan. Biroq, 1853-yil oxirida saroyga tashrif buyurgan fransuz mehmonining hikoyalaridan bilamizki, saroyning bezaklari hali ham tayyorlanmoqda edi va mebellar hali joylashtirilmagandi^[4].

Sulton Abdulmacid tomonidan qurilgan Dolmabahche saroyining old tarafi Bosforning Yevropa qirgʻogʻida 600 metrga choʻzilgan. U 1843-1855-yillar oraligʻida arman meʼmorlari Garabet Amira Balyan va uning oʻgʻli Nigogos Balyan tomonidan Yevropa meʼmorchiligi uslublari aralashmasi boʻlgan eklektik uslubda qurilgan. 1855-yilda toʻliq qurib bitkazilgan Dolmabahche saroyining ochilish marosimi 1856-yil 30-martda Rossiya imperiyasi bilan imzolangan Parij shartnomasidan keyin boʻlib oʻtdi^[5]. Hijriy 1272-yil shavvol oyining 7-kuni, milodiy 1856-yil 11-iyunda chop etilgan Ceride-î Havâdis gazetasida, saroyning 1856-yil 7-iyunda rasman ochilganligi yozilgan^[6].

Sulton Abdulmajid I davrida uch million oltin tangaga ega boʻlgan saroy pullari Mâliye Hazinesiga oʻtkazilgach, quruvchilarga pullari dastlab oy boshida emas oy oʻrtasida, baʼzida oy oxirida berilgan^[7]. Ammo keyinchalik ahvol yanada ogʻirlashib, har 3-4 oyda quruvchilarning oyligi berilgan. Sulton Abdulmajid I 5,000,000 oltin tangaga baholangan Dolmabahche saroyida atigi 5 yil yashadi^[8].

Usmonlilar imperiyasini butunlay iqtisodiy bankrotlik holatida oʻz qoʻliga olgan Sulton Abdulaziz I davrida 5,320 kishiga xizmat koʻrsatgan saroyning yillik xarajatlari 2 million funt sterlingni tashkil qilgan. Sulton Abdulaziz akasi Sulton Abdulmajid I kabi gʻarbga muxlis emas edi. Kamtarona turmush tarzini afzal koʻrgan sulton kurashga, xoʻroz urishtirishga qiziqar edi.

1876-yil 30-mayda Sulton Murod V saroydagi xonasidan Bâb-i Seraskerga olib ketildi va Serasker darvozasida (Universitet markaziy binosi) bay’at marosimi oʻtkazildi. Murod V Sirkejidan saltanat qayigʻi bilan Dolmabahchega qaytarilayotganda, bir vaqtning oʻzida tahtdan qulatilgan Sulton Abdulazizni boshqa qayiq bilan Topkapı saroyiga olib ketayotgan edilar. Saroyga olib kelingan Murod V uchun Mabeyn qismining yuqori qavatdagi stolida ikkinchi bay’at marosimi oʻtkazildi. Murod V dan keyin taxtga oʻtirgan sulton Abdulhamid II sharafiga shahar chiroqlar bilan yoritilgan boʻlsa, Dolmabahche saroyidagi faqat bir xonaning chiroqlari yoniq edi va sulton konstitutsiya matni ustida ishlayotgan edi. Suiqasddan shubhalangan Sulton Abdulhamid Dolmabahche saroyida oʻtirishdan voz kechdi va Yulduz saroyiga koʻchib oʻtdi. Sulton Abdulhamid Dolmabahche saroyida atigi 236 kun yashadi^[9].

Katta xarajat evaziga qurilgan saroydan Sulton Abdulhamid Ining 33 yillik hukmronligi davrida Buyuk Muayede zalida yiliga ikki marta oʻtkaziladigan bayram tantanalarida foydalanilgan. Sulton Mehmet V davrida saroy xodimlari qisqargan, xorijda juda muhim voqealar sodir boʻlgan boʻlsa, sakkiz yillik davr mobaynida saroy ichida kam voqealar sodir boʻlgan. Bir necha tadbirlar oʻtkazildi. 1910-yil 9-martda 90 kishiga berilgan ziyofat, oʻsha yilning 23-martida Serbiya qiroli Pyotrning bir haftalik ziyorat marosimlari, valiahd shahzoda Maksning tashrifi va Avstriya imperatori Karl va qirolicha Zita sharafiga uyushtirilgan ziyofatlar shular jumlasidandir. Charchagan va keksa sulton Dolmabahche saroyida emas, Yulduz saroyida vafot etgan. Mehmed VI sifatida taxtga oʻtirgan Sulton Vahdettin Yulduz saroyida yashashni afzal koʻrdi, lekin Dolmabahche saroyidan vafot etdi^[10].

Turkiya Birinchi Buyuk Millat Majlisi rahbari Mustafa Kemal Atatürk imzolagan telegrammani olgan Abdülmejid afandi xalifa deb eʼlon qilindi. Yangi xalifa Turkiya Buyuk Millat Majlisi delegatsiyasini Dolmabahchedagi Mabeyn Palata zalining yuqori qavatida qabul qildi. Xalifalikning bekor qilinishi bilan Abdulmecid afandi hamrohlari bilan Dolmabahche saroyini tark etdi^[11]. (1924) Ataturk uch yil davomida boʻsh saroyga tashrif buyurmadi. Uning hukmronligi davrida saroy ikki jihatdan ahamiyat kasb etgan: xorijlik mehmonlarni shu maskanda kutib olish va madaniyat va sanʼat nuqtai nazaridan saroydan foydalanish. Maxsus tashrif bilan kelgan Eron shohi Pahlaviy, Iroq qiroli Faysal, Iordaniya qiroli Abdulla, Afgʻoniston qiroli Omonulloh, Buyuk Britaniya qiroli Edward VII va Yugoslaviya qiroli Aleksandr Dolmabahche saroyida Mustafo Kamol Otaturk tomonidan mehmon qilingan. 1932-yil 27-sentabrda Muayede zalida Birinchi Turk tarixi qurultoyi, 1934-yilda esa bu yerda Turk tilining birinchi va ikkinchi qurultoylari boʻlib oʻtdi. Dolmabahche saroyida Turk sayyohlik va avtomobil assotsiatsiyasi aʼzo boʻlgan „Alliance Internationale de Tourisme“ning Yevropa yigʻilishi boʻlib oʻtdi va saroy ilk bor turizmga ochildi (1930).

Respublika davrida bu yer Ataturkning Istanbulga tashrifi chogʻida qarorgoh sifatida foydalangan saroyga aylandi. Bundan tashqari, Ataturk saroyning 71-xonasida vafot etdi. Ataturkning janozasi oldida soʻnggi hurmat bajo keltirish marosimi Muayede xonasida joylashgan katafalga oldida amalga oshirildi. Saroy İsmet İnönü tomonidan Ataturkdan keyin prezidentlik davrida Istanbulga kelgan vaqtlarida foydalanilgan. Bir partiyali davrdan keyin saroy chet ellik mehmonlarni qabul qilish uchun ochildi. Italiya prezidenti Gronchi, Iroq qiroli Faysal, Indoneziya bosh vaziri Sukarno, Fransiya bosh vaziri general de Goll sharafiga tantanalar va ziyofatlar uyushtirildi^[12].

1952-yilda Dolmabahche saroyi Milliy Majlis maʼmuriyati tomonidan haftada bir marta ommaga ochildi. Saroy xalqqa 1964-yil 10-iyulda Milliy Assambleyaning Raislik Kengashining yigʻilishi bilan rasman ochilgan va Milliy Assambleya maʼmuriyatining 1971-yil 14-yanvardagi xati bilan qayta yopilgan. 1979-yil 25-iyun kuni 554-sonli Milliy Majlis Rahbarining buyrugʻi bilan turizmga ochilgan Dolmabahche saroyi oʻsha yilning 12-oktabr kuni yana bir xabarnoma bilan yopildi. Ikki oydan soʻng Milliy Majlis Prezidentining telefon buyrugʻi bilan yana turizmga xizmat qila boshladi. Saroy Milliy Xavfsizlik Kengashi Ijroiya boshqarmasining 1981-yil 16-iyundagi 1.473-sonli qarori bilan tashrif buyuruvchilar uchun yopilgan va bir oydan soʻng Milliy Xavfsizlik Kengashi Bosh Kotibiyatining 1.750-sonli buyrugʻi bilan qayta ochilgan^[13]. Saroy 1984-yildan beri muzey sifatida faoliyat yuritib kelmoqda^[14].

Arxitektura shakli[tahrir | manbasini tahrirlash]

Yevropa saroylarining monumental oʻlchamlariga taqlid qilib qurilgan Dolmabahche saroyi turli shakl va usullarning elementlari bilan jihozlanganligi sababli maʼlum bir shaklga bogʻlab boʻlmaydi. Katta markaziy inshoot va ikki qanotdan iborat boʻlgan saroy qurulishida eski arxitektura va Yevropa arxitekturasi aralash hisoblanadi.

Dolmabahche saroyi maʼlum sanʼat maktablarga toʻgʻri keladigan noyob meʼmorchilik uslubiga ega boʻlmasa-da, fransuz barokkosi, nemis rokokosi, ingliz neo klassitsizmi va Italiya Uygʻonish davri meʼmorchiligi aralash tarzda qoʻllanilgan.

Xonalari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Medhal (asosiy kirish) zali[tahrir | manbasini tahrirlash]

Dolmabahche saroyiga tashrif Medhal zalidan boshlanadi. Medhaldan quruqlikka va dengizga chiqish mumkin. Dengizga qaragan xonalar Usmonli davlatining yetakchi amaldorlari, Sadr aʼzamlar va boshqa davlat vazirlari tomonidan foydalanilgan boʻlsa, quruqlikka qaragan xonalar esa saroy marshali, Shayhülislom va Vakillar Palatasi (Meclis-i Mebusan) va Senat (Meclis-i Ayan) kabi saroy va davlatning turli maʼmurlari tomonidan foydalanilgan.

Mehmonlar avvaliga shu zalda kutib turishardi, keyin esa saroy xodimi tomonidan belgilangan vaqtda ichkariga olib kirilganlar. Medhalga kirganingizda, xonaning ikki tomonida tepasida Sulton Abdulmajid I monogrammasi tushirilgan Bul stollari turadi. Kaminda ham sultonning qirollik monogrammasi mavjud. Bu xonaning oʻrtasida osilgan ingliz qandilining oltmishta qoʻli bor. Mebel uchun qoplama sifatida va parda sifatida ishlatiladigan Hereke matolari qizil rangda.

Kotibiyat xonalari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Medhaldan keyingi oʻngdagi ikkinchi xona — kotiblar zali boʻlib, u plitkali xona deb ham ataladi. Saroy kolleksiyasidagi eng katta rasm, Stefano Ussining Surre Procession tasviri ushbu zalning chap devorida osilgan. Surre diniy Rajab oyida Istanbuldan Makkaga ketayotgan karvonlarga nisbatan qoʻllanilib, Kaʼbani taʼmirlash va bezashda hamda Hijozning mahalliy aholisiga moddiy yordam koʻrsatishda foydalanilgan pul yordamini koʻtargan.

Ataturk xonasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Mustafo Kamol Otaturk salomatligi yomonlashgani uchun umrining soʻnggi kunlarini saroyda oʻtkazdi. U 1938-yil 10-noyabrda saroyning sobiq haram hududida joylashgan yotoqxonada ertalab soat 9:05 da vafot etdi. Uning oʻlimidan soʻng saroydagi barcha soatlar toʻxtatilib, 9:05 ga qoʻyildi. Hozir uning xonasi tashqarisidagi soatlar Turkiyadagi haqiqiy vaqtga oʻrnatilgan, ammo u vafot etgan xonadagi soat hamon 9:05 ni koʻrsatib turibdi.

Haram[tahrir | manbasini tahrirlash]

Haram tarix davomida Yaqin Sharqdagi koʻplab meʼmoriy inshootlarning anʼanaviy xususiyati boʻlgan. Abdulmajidning haramni qurishdan maqsad qirol oilasi va ularning dam olishlari uchun alohida turar-joylar qurilishini taʼminlash edi. Sultonning shaxsiy kanizaklari haramda yashashi odatiy hol edi. Sultonning bolalarini joylashtirish va oʻqitish uchun moʻljallangan xonalar, shuningdek, Sultonning yashash joylari haram deb hisoblanadigan joylarga kiritilgan.

Galereya[tahrir | manbasini tahrirlash]

Kristal zinapoyalar
Marosimlar zali
Yashil zal
Bosfor darvozasining tashqi ko'rinishi
Bosfor darvozasining tashqi ko'rinishi
Bosfor darvozasining ichki ko'rinishi
Ataturk vafot etgan yotoq

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

↑ ^1,0 ^1,1 1001 Buildings You Must See Before You Die (İngilizce) Mark Irving: . Barrons Educational Series, 2007 — 279 bet. ISBN ISBN 978-0-7893-1564-9.
↑ Önder, Mehmet. Türkiye Müzeleri (Türkçe). Ankara: Türkiye İş Bankası, 1999 — 223 bet.
↑ Mustafa Cezar, "Sanatta Batıya Açılışta Saray Yapıları ve Kültürün Yeri", tebliğ. Millî Saraylar Sempozyumu, s. 63.
↑ Çelik Gülersoy, Dolmabahçe, İstanbul, 1984, s. 53.
↑ Geniş bilgi için bk., Ateş, a.g.e., s. 364.
↑ İ. Yücel ve S. Öner, Dolmabahçe Sarayı, Anqara, tarihsiz, s. 9.
↑ Gülersoy, Dolmabahçe, s. 60.
↑ Şehsuvaroğlu, a.g.e., s. 16, 19.
↑ Gülersoy, Dolmabahçe, s. 75, 76, 83.
↑ Gülersoy, Dolmabahçe, s. 99, 104, 105.
↑ Gülersoy, s. 121.
↑ Gülersoy, Dolmabahçe, s. 130-134.
↑ „Dolmabahçe Sarayı“. kulturturizm.gov.tr. 19 aralık 2007da asl nusxadan arxivlangan.
↑ Nikolaus Himmler, Ruth Lochar, Hildegard Toma, ed (2008). Museums of the World. Münih. 690, 691, 692, 693, 694, 695 b.

[1001_Buildings-1] 1,0 ^1,1 1001 Buildings You Must See Before You Die (İngilizce) Mark Irving: . Barrons Educational Series, 2007 — 279 bet. ISBN ISBN 978-0-7893-1564-9.

[Türkiye_Müzeleri-2] Önder, Mehmet. Türkiye Müzeleri (Türkçe). Ankara: Türkiye İş Bankası, 1999 — 223 bet.

[3] Mustafa Cezar, "Sanatta Batıya Açılışta Saray Yapıları ve Kültürün Yeri", tebliğ. Millî Saraylar Sempozyumu, s. 63.

[4] Çelik Gülersoy, Dolmabahçe, İstanbul, 1984, s. 53.

[5] Geniş bilgi için bk., Ateş, a.g.e., s. 364.

[6] İ. Yücel ve S. Öner, Dolmabahçe Sarayı, Anqara, tarihsiz, s. 9.

[7] Gülersoy, Dolmabahçe, s. 60.

[8] Şehsuvaroğlu, a.g.e., s. 16, 19.

[9] Gülersoy, Dolmabahçe, s. 75, 76, 83.

[10] Gülersoy, Dolmabahçe, s. 99, 104, 105.

[11] Gülersoy, s. 121.

[12] Gülersoy, Dolmabahçe, s. 130-134.

[kulturturizm.gov.tr-13] „Dolmabahçe Sarayı“. kulturturizm.gov.tr. 19 aralık 2007da asl nusxadan arxivlangan.

[Müzeler-14] Nikolaus Himmler, Ruth Lochar, Hildegard Toma, ed (2008). Museums of the World. Münih. 690, 691, 692, 693, 694, 695 b.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]