Dobrynya Nikitich
Dobrynya Nikitich — rus xalq eposining Ilya Murometsdan keyin ikkinchi eng mashhur qahramoni[1].
U koʻpincha knyaz Vladimir davrida kuchli qahramoni sifatida tasvirlangan. Xotini — Nastasya, Mikula Selyaninovichning qizi. Dostonlarda koʻpincha uning saroydagi xizmatining uzoq muddati haqida soʻz boradi, bunda u oʻzining mulozamatligini koʻrsatadi. Koʻpincha knyaz unga koʻrsatmalar beradi: oʻlpon yigʻish va tashish, knyazning jiyanini qutqarish va hokazo. Koʻpincha Dobrynyaning oʻzi boshqa qahramonlar rad etgan topshiriqni bajarishga chaqiriladi. Dobrynya — knyaz va uning oilasiga eng yaqin qahramon, u ularning shaxsiy topshiriqlarini bajaradi va nafaqat jasorat bilan, balki diplomatik qobiliyatlari bilan ham ajralib turadi.
Dobrynya baʼzan knyaz[2], baʼzan esa Vladimir Qizil Quyoshning jiyani deb ataladi[3]. Voevoda Dobrynya, knyaz Vladimirning amakisi va voevodasi boʻlmish, onasi Malushaning ukasi Dobrynya Nikitichning tarixiy prototipi hisoblanadi. Eposlarga koʻra, Dobrynya Nikitich Ryazan gubernatori Nikitaning oʻgʻli. Qahramon aqlli, bilimli[4] va xilma-xil isteʼdodlari bilan ajralib turadi: u epchil, oyogʻiga chaqqon, yaxshi otadi, suzadi, tavley chaladi, qoʻshiq aytadi, gusli chaladi.
Epik hikoyalarda[tahrir | manbasini tahrirlash]
Qahramonlik dostonlarining 54 syujetini sanab oʻtgan S. N. Azbelevning maʼlumotlariga koʻra, Dobrynya Nikitich ulardan oltitasining bosh qahramonidir (Azbelev[5] tuzgan koʻrsatkich boʻyicha № 14-19).
14. Dobrynyaning Ilya Muromets bilan yakka kurashi.
15. Dobrynyaning yovuz sehrli jodularni quvlashi (goʻyo Dobrynya u yerda boʻlganidek, afsona X-asr voqealari haqida gapiradi).
16. Dobrynya va uch boshli ajdarho (koʻp versiyalarda Dobrynya nafaqat uch boshli ajdarho bilan jang qiladi, balki knyaz Vladimirning jiyani Zabava Putyaticnani asirlikdan ozod qiladi).
18. Dobrynya va Nastasya.
19. Dobrynya va Alyosha („Dobrynya uzoqda“, „Dobrynya xotinining toʻyida“).
20. Dobrynya va Vasiliy Kazimirovich.
Ayrim syujetlarga ko‘ra, turli hikoyachilardan oʻnlab yozib olingan individual versiyalar soni (15, 18, 19, 24-raqamlari ayniqsa) mashhur. № 16 va 17-sonli syujetlar bitta yozuv ostida maʼlum.
Dunay Ivanovich haqidagi dostonlarda Dobrynya Nikitich muhim oʻrin tutadi, (Azbelev[6] tuzgan koʻrsatkich boʻyicha 23 va 24-sonlar) raqam ostida qayd etilgan.
24. Dunay Ivanovich va Dobrynya Nikitich oʻrtasidagi yakka kurash.
25. Dunay Ivanovich — sovchi (Dunay va Dobrynya knyaz Vladimirga kelin olishadi).
Qahramon va prototip[tahrir | manbasini tahrirlash]
Qoidaga koʻra, Dobrynya obrazi dostonlarda aniq va ravshan tasvirlangan. U jasorat va katta jismoniy kuchga ega, shu bilan birga u „mulozamati“ — yaʼni xushmuomalalik va diplomatiya bilan ajralib turadi. Dobrynya „12 tilda gapirgan va qushlar tilini bilgan“[7].
Dobrynya Nikitich nomiga bogʻlangan syujetlarning sanab oʻtilgan tadqiqotlari ushbu qahramonning epik tarixi haqida quyidagi xulosalar chiqarishga imkon beradi.
Tatargacha boʻlgan davrda knyaz Vladimir I Svyatoslavich qarindoshi va voevodasi boʻlganDobrynya muhim rol oʻynagan afsonalar va qoʻshiqlar mavjud edi. Dobrynya Nikitich nomiga dostonlardagi eng qadimiy motiv uning uch boshli ajdarho bilan kurashuvchi va sovchi roli hisoblanadi. Ikkala hikoyada ham baʼzi tarixiy aks-sadolarni qayd etish mumkin.
Birinchi syujet, aftidan, shimolda, Novgorod yerida, ajdarho haqidagi Novgorod afsonasidan dalolat beruvchi dostonga aylantirilgan[8].
Ehtimol, Dobrynya Nikitich tomonidan Vladimir uchun xotin olish (Rogneda) haqidagi asosiy epik shimolda rivojlangan va keyin Kiev sikliga kirgan. Dobrynya Nikitichning joʻnab ketayotgani haqidagi afsona Dobrynya nomi bilan bogʻliq sharqona ertakdan boshqa narsa emas; Alyosha Popovichning gʻayrioddiy roli bu ertakning epik eposga kiritilgan kechikish davrini (XVI-asrdan oldin) koʻrsatadi, u bayramlarda afsona va ertak aytuvchilar repertuariga kirgan.
Marina haqidagi doston — bu sehrgarning xotini haqidagi ertak hikoyasi, epik qayta ishlangan. Agar Marina nomi bir vaqtning oʻzida ertakni dostonga aylantirayotgan boʻlsa (bu nom variantlari va baʼzi tafsilotlarning yoʻqligi, masalan, Marinaning olashaqshaqaga aylanishi bilan bogʻliq), demak, doston XVII-asrda tuzilgan boʻlishi mumkin. Nihoyat, Dobrynya Nikitich nomi ham dostonlarga aloqador boʻlmagan nomsiz qoʻshiqqa kiritilgan. Bu navqiron yigit va Smorodina daryosi haqida qoʻshiq[9]. Dobrynya Nikitich (navqiron yigit oʻrniga) nomini kiritishga sabab, dostonlardagi Dobrynya ham Puchay daryosida choʻkib ketish xavfi ostida.
Eposlarga koʻra, Dobrynya Nikitich Ryazandan kelgan, shuning uchun baʼzi tadqiqotchilar, masalan, M. G. Halanskiy, ular Vladimir amakidan tashqari, qahramonning yana bir prototipi borligiga ishonishadi — Lipitsk jangi va Kalka jangi haqida hikoya qiluvchi yilnomalarda tilga olingan Oltin qamar laqabli Ryazan jangchisi Dobrynyadir. Dobrynyaning goʻyoki vatani va dafn etilgan joyi — Oltin qamar — Shilovskiy tumanida qahramon haykali oʻrnatildi va har yili „Dobrynya shon-sharafi“ festivali oʻtkaziladi[10].
Tadqiqot tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Dobrinya ajdarho jangchisi haqidagi dostonlarni V. F. Miller „Rus xalq eposi sohasiga ekskursiyalar“ asarida koʻrib chiqiladi. Dobrynya va rus maʼnaviy sheʼrlarining ajdarho jangchilari oʻrtasidagi oʻxshashliklarga ishora qilib, Jorj Gʻolib va Fedor Tiron ular oʻrtasida quyidagi oʻxshashlikni keltirib chiqaradi. Xuddi cherkov-xalq muhitida boʻlgani kabi, ajdarho jangi motivi ham bir vaqtlar boʻlgan (ehtimol Suriyada). Bu voqea Buyuk shahid Jorj nomiga biriktirilgan boʻlib, tashqi koʻrinish sifatida diniy maʼnaviy jasoratning qobigʻi — nasroniylikning tarqalishi — ajdarho jangchisi Dobrynya haqidagi doston epik xususiyatlarda baquvvat va bir vaqtlar esda qolarli voqea sifatida aks etgan. Tarixiy amakisi Vladimir Dobrynyaning nasroniylikni tarqatish boʻyicha faoliyati, butlarni agʻdarish va butparastlarning ommaviy ravishda choʻqintirilgani bilan birga keldi. Ushbu fikrni tasdiqlash uchun muallif Yoaxim yilnomasi deb ataladigan Dobrynya tomonidan Novgorod shahri aholisining majburiy choʻqintirilishi haqidagi hikoyani koʻrib chiqadi va Dobrynya haqidagi dostonlarda baʼzi tarixiy faktlarni keltiradi. Muallif Dobrynya Nikitichning choʻqintirilganligi haqida dalillarni Puchai daryosida choʻmilganliklarida deb biladi va daryo nomi — Puchai (yaʼni Pochaina) bilan bogʻliqligini keltiradi. Dobrynya Nikitich va mingboshi Putyata oʻrtasidagi xronika aloqasi (mashhur maqolda ifodalangan: Putyatani qilich bilan choʻqintir va Dobrynyani olov bilan) Dobrynya tomonidan ajdarhodan qutqarilgan Zabava Putyatichna otasining ismi keltirilishi bilan ifodalanib dostonda aks ettirilgan. Dobrynya Nikitichning Vladimir uchun Rogneda-Gorislavani olishi haqidagi annalistik afsonaning aks-sadolari[11] xuddi shu tadqiqotchi tomonidan „Dobrynya sovchi“[12] maqolasida koʻrsatilgan. Dobrynya Nikitichning ketishi va uning rafiqasi Alyosha Popovichga uylanishi haqidagi dostonlarga parallellik Miller tomonidan Ashik-Kerib haqidagi turk ertagida koʻrsatilgan[13].
Dobrynya Nikitich Marina tomonidan oltin shoxli turga aylantirilishi hamda oʻzaro boʻlgan murojaatining batafsil tahlilini professor Nikolay Sumtsov taqdim etdi[14]. U turli xalqlarning sehrgar ayol haqidagi ertaklaridan koʻplab oʻxshashliklar keltiradi. Xuddi shu epik syujetning bir tafsiloti — Dobrynyaning Marina minorasida oʻtirgan kabutarlarni otib tashlashi — Vs. Miller Talmud apokrifi bilan shoh Dovudning Virsava choʻmilganida ustida oʻtirgan qushni otib tashlashi bilan oʻxshashliklar borligini keltiradi[15].
Havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
Dobrynya sharafiga atalgan ob’ektlar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- Dobrynya Nikitich — Nordensheld arxipelagidagi orol.
- Dobrynya Nikitich — Katta Kuril tizmasining Iturup orolidagi Grozniy tizmasidagi togʻ.
- „Dobrynya Nikitich“ — Britaniya andozasidagi Rossiyada ishlab chiqarilgan muzyorar kemasi .
- „Dobrynya Nikitich“ kemasi turidagi sovet kemalarining loyihasi boʻlmish port muzyorar kemasi.
- „Dobrynya Nikitich“ — „Vatan“ turiga mansub „Prikamye“ daryo yoʻlovchi kemasining sobiq nomi.
Musiqada[tahrir | manbasini tahrirlash]
- 1818-yilda bastakorlar Katerino Kavos va Ferdinando Antonolini „Dobrynya Nikitich“ yoki „Qoʻrqinchli qal’a“ operasini yozdilar.
- Opera- fars qahramoni A. P. Borodin „Bogatirlar“.
- Aleksandr Serovning „Rogneda“ operasi qahramoni.
- 1901-yilda bastakor Aleksandr Grechaninov „Dobrynya Nikitich“ operasini yozdi.
Tasviriy sanʼatda[tahrir | manbasini tahrirlash]
- Rassom V. P. Vereshchagin Buyuk Gertsog Vladimir Aleksandrovichning saroyi, hozirgi Sankt-Peterburgdagi Olimlar uyi uchun „Ajdarho Gorinich bilan Dobrynya jangi“ rasmini chizdi.
- 1898-yil — „Qahramonlar“ (muallif Viktor Vasnetsov).
- 1918-yil — „Dobrynya Nikitichning yetti boshli ajdarho Gorinich bilan jangi“ (muallif Viktor Vasnetsov).
- 1941-yil — „Dobrynya Nikitich Zabava Putyaticnani ajdarho Gorinichdan ozod qildi“ (muallif Ivan Bilibin).
- 1974-yil — „Dobrynya Nikitichning ajdarho bilan jangi“ (muallif Konstantin Vasilyev).
- 1976-yil — „Dobrynya va ajdarho“ (bir qator rasmlar, muallif Ivan Arkhipov).
- 2002-yil — „Dobrynya Nikitich“ (muallif Stanislav Moskvitin).
- 2017-yil — „Dobrynya Nikitich“ (bir qator rasmlar, muallif Stepan Gilev).
Filmlari[tahrir | manbasini tahrirlash]
- 1956 — „Ilya Muromes“, rejissyor Aleksandr Ptushko, Dobrynya rolida Georgiy Dyomin.
- 2005 — „Saga drevnix bulgar. Lestvitsa Vladimira Krasnoe Solnishko“, Dobrynya rolida Leonid Kuravlev.
- 2004 — „Chudesa v Reshetove“, Dobrynya rolida Vyacheslav Rudnev.
- 2010 — „Priklyucheniya v Tridesyatom sarstve“, Dobrynya rolida Andrey Bronnikov.
- 2011 — „Realnaya skazka“, Dobrynya rolida Pavel Klimov.
- 2014-yil, 28-iyunda Dobrynya haqida hikoya qiluvchi „Zemlya Geroev“ nomli hujjatli film prem'yerasi bo'lib o'tgan.
- 2017-yilda „Posledniy bogatir“ filmi chiqarildi. Unda Dobrynyani Yevgeniy Dyatlov o'ynagan.
- 2017-yilda „Storojevaya zastava“ nomli ukraina sarguzashtli film-fentezi suratga olindi, Bunda Aleksandr Komarov Dobrynya rolini o'ynadi.
Multfilmlari[tahrir | manbasini tahrirlash]
- 1965 — „Soyuzmultfilm“ studiyasida „Dobrinya Nikitich“ multiplikatsion film.
- 2006 — „Dobrinya Nikitich i Zmey Gorinich“ (rejissyor Ilya Maksimov, Valeriy Solovyov Dobrynyaga ovoz bergan).
- 2006 — "Knyaz Vladimir" (rejissyor Yuriy Kulakov, Dmitriy Nazarov Dobrynyaga ovoz bergan).
- 2010 — „Tri bogatirya i Shamaxanskaya saritsa“ (rejissyor Sergey Glezin, Valeriy Solovyov Dobrynyaga ovoz bergan).
- 2012 — „Tri bogatirya na dalnix beregax“ (rejissyor Konstantin Feoktistov, Valeriy Solovyov Dobrynyaga ovoz bergan).
- 2015 — „Tri bogatirya. Xod konyom“ (rejisser Konstantin Feoktistov, Valeriy Solovyov Dobrynyaga ovoz bergan).
- 2016 — „Tri bogatirya i morskoy sar“ (rejissyor Konstantin Feoktistov, Valeriy Solovyov Dobrynyaga ovoz bergan).
- 2017 — „Tri bogatirya i prinsessa Yegipta“ (rejissyor Konstantin Feoktistov, Valeriy Solovyov Dobrynyaga ovoz bergan).
- 2018 — „Tri bogatirya i naslednitsa prestola“ (rejissyor Konstantin Bronzit, Valeriy Solovyov Dobrynyaga ovoz bergan).
- 2020 — „Kon Yuliy i bolshie skachki“ (rejisseri Darina Shmidt i Konstantin Feoktistov, Valeriy Solovyov Dobrynyaga ovoz bergan).
- 2021 — „Tri bogatirya i kon na trone“ (rejissyori Darina Shmidt i Konstantin Feoktistov, Valeriy Solovyov Dobrynyaga ovoz bergan).
Videooʻyinlar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- Alyosha Popovich va Tugarin ilon (2005; Rossiya)
- Dobrynya Nikitich va Serpent Gorynich (2006; Rossiya)
- Ilya Muromets va Bulbul qaroqchi (2007; Rossiya)
- Uch Bogatir va Shamaxon malikasi (2010; Rossiya)
- Uch qahramon. Ritsar harakati (2014; Rossiya)
- Uch qahramon. Sarguzashtlar (2018; Rossiya)
Yana qarang[tahrir | manbasini tahrirlash]
- Uch qahramon
- Dobrynya Nikitich va Serpent Gorynich
- Gʻolib Jorj
- Forpost
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ Kak po chislu svyazannix s ego imenem bilinnix syujetov, tak i po chislu zapisannix ot raznix skaziteley variantov, chto mojet bit dokazano obraщeniem k ukazatelyu: Azbelev S. N. Istorizm bilin i spesifika folklora. L.: Nauka, 1982. — S. 278—288.
- ↑ Pesni, sobrannie P. V. Kireevskim. Vip. 2: Dobrinya Nikitich, bogatir-boyarin; bogatir Alesha Popovich; Vasiliy Kazimirovich, bogatir-dyak. S. 11
- ↑ Pesni, sobrannie P. V. Kireevskim. Vip. 2. S. 19, 22, 45
- ↑ Pesni, sobrannie P. V. Kireevskim. Vip. 2. S. 49
- ↑ Azbelev S. N. Istorizm bilin i spesifika folklora. L.: Nauka, 1982. — S. 285—287.
- ↑ Azbelev S. N. Istorizm bilin i spesifika folklora. L.: Nauka, 1982. — S. 288.
- ↑ Nefedov G. F. Severnorusskie govori kak material dlya istorii // Uchyonie zapiski Leningradskogo un-ta. Seriya filologich. nauk. Vip. 2. № 33. L., 1939. S. 258-259)
- ↑ Sm. Vs. Millera, „Materiali dlya istorii bilinnix syujetov“, X, „K bilinam o D.-zmeeborse“, v „Etnograficheskom Obozrenii“, kn. XV, str. 129—131.
- ↑ Pesni, sobrannie P. V. Kireevskim. Vip. 2. S. 61
- ↑ „Мемориал Добрынин курган - Культура Шиловского района“. shilovo-kyltyra.ru. 6-sentabr 2021-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 6-sentabr 2021-yil.
- ↑ Sm. Letopis po Lavrentevskomu spisku pod 1128 g.
- ↑ Etnograficheskoe Obozrenie, 1893, kn. XVII
- ↑ Sm. „Ekskursi“ — prilojenie, str. 22—25 i „J. M. H. Pr.“, 1893, № 1, otd. 2, str. 233 i sl. Sm. takje O. Miller, „Ilya Muromes“, str. 523; Kirpichnikov, „Poemi lombardskogo sikla“, str. 179, 182; Dashkevich, „Alyosha Popovich“, str. 49; Xalanskiy, „Velikorusskie bilini“, gl. III, str. 13
- ↑ Etnograficheskoe Obozrenie. 1892, kn. XIII i XIV, str. 143 i sl.
- ↑ Sm. „Materiali dlya istorii bilinnix syujetov“ VI, v „Etnograficheskom Obozrenii“, kn. XIII—XIV, str. 112—115)
Adabiyotda[tahrir | manbasini tahrirlash]
- Dobrinya Nikitich // Ensiklopedicheskiy slovar Brokgauza i Yefrona : v 86 t. (82 t. i 4 dop.). — SPb., 1890—1907.
- Добрыня Никитич и Алёша Попович, 75000 экз, Литературные памятники, М.: Наука, 1974. (88 variantov tekstov bilin s prilojeniyami, illyustratsiyami i kartami).
- Dobrinya Nikitich i Alyosha Popovich / Xud. V. Lukyanes. — M.: Goznak, 1979. (Illyustrirovannoe izdanie bilini).
- Azbelev S. N. Istoricheskiy Dobrinya — geroy drevneyshix novgorodskix bilin // Chelo. — 2003. — № 1 (26). — S. 53-59.