Muzyorar

Muzyorar — muzlab qoladigan suv havzalari (koʻllar, daryolar, okeanlar) da kemalar qatnovi uchun yoʻl (kanal) ochib beradigan eshkak vintli kema. U muzni tumshugʻi bilan oʻz ogʻirlik kuchi taʼsirida yorib va yoni bilan sindirib yoʻlni kengaytirib boradi. Muzyorarning tumshugʻi va quyrugʻi oʻtkir qirrali qilib, mustahkam poʻlat qoplab yasaladi. Tumshugʻi muz sirtiga chiqib turishi uchun 20— 35° qiya qilinadi. Eshkak vintlari bitta, baʼzida ikkita yoki uchta boʻladi. Muzyorar bosh turbinasi (dvigateli)ning quvvati — 55mVt ga yetadi. Birinchi kuchli Muzyorar — "Paylot" 1864-yil Rossiyada qurilgan (dvigatelining quvvati 44,2 kVt). Key-inchalik SSSR, AQSH, Kanada, Finlandiya, Shvetsiya, Daniyada yirik Muzyorarlar yasalgan^[1].

Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Okeanga uchadigan kemalar paydo bo'lgunga qadar ichki kanallar va daryolarda bolta va ilgaklar bilan ishlaydigan ishchilar yordamida muzni parchalash texnologiyasi ishlab chiqilgan. Birinchi qayd etilgan ibtidoiy muzqaymoq kemasi 1383-yilda Belgiyaning Bryugge shahri tomonidan shahar xandaqlarini tozalashda foydalanilgan barja edi^[2]^[3]. Muzni buzadigan barjaning urinishlari shaharga to'rtta shunday kema sotib olishga kafolat berish uchun yetarli darajada muvaffaqiyatli bo'ldi.

Muzni buzuvchi barjalar Kichik muzlik davrining sovuq qishlarida foydalanishda davom etdi, bu erda savdo-sotiq, odamlar va yuklarning katta miqdori amalga oshirilgan Quyi mamlakatda tobora ortib bordi. XV asr davomida Flandriyada (Oudenaarde, Kortrijk, Moxov, Veurne, Diksmuide va Xulst) muz to'sarlardan foydalanish allaqachon yaxshi yo'lga qo'yilgan. Muzni buzuvchi barjalardan foydalanish 17-asrda kengaydi, bu erda Quyi mamlakatdagi muhim ahamiyatga ega bo'lgan har bir shahar suv yo'llarini toza saqlash uchun qandaydir muzqaymoqlardan foydalangan.

17-asrgacha muzqaymoqlarning texnik xususiyatlari noma'lum. Muzni buzadigan kemalarning texnik xususiyatlari shuni ko'rsatadiki, ular otlar guruhlari tomonidan sudralib ketgan va kemaning og'ir vazni muzni parchalab tashlagan. Ular bolta va arra bo'lgan erkaklar guruhlari bilan birgalikda ishlatilgan va ularning ortidagi texnologiya sanoat inqilobigacha deyarli o'zgarmagan.

Kanadada dizel-elektr muzqaymoqlar 1952-yilda birinchi bo'lib HMCS Labrador bilan (keyinchalik Kanada qirg'oq qo'riqlash xizmatiga topshirilgan) USCG Wind-sinf dizaynidan foydalangan holda, lekin kamon pervanesisiz qurila boshlandi. Keyin 1960-yilda Kanadada yirik muzqaymoqlarning rivojlanishidagi navbatdagi qadam. Kema Kvebekning Lauzon shahrida qurib bitkazilganida keldi. Labradorga qaraganda ancha kattaroq va kuchliroq kema bo'lgan Jon A.Macdonald eng qattiq qutb sharoitlariga javob bera oladigan okean muzqaymoq kemasi edi. Uning 15 000 ot kuchiga ega (11 000 kVt) dizel-elektr mashinasi uchta valning har biriga quvvatni teng ravishda uzatuvchi uchta blokda joylashtirilgan.

Kanadadagi eng katta va eng kuchli muzqaymoq kemasi, 120 metr (390 fut) Kema 1969-yilda yetkazib berilgan. Uning asl uchta bug 'turbinasi, to'qqizta generatori va uchta elektr motor tizimi 27 000 mil ot kuchiga (20 000 kVt) ishlab chiqaradi. Ko'p yillik o'rta umrni ta'mirlash loyihasi (1987-1993) kema yangi kamon va yangi harakatlantiruvchi tizimga ega bo'ldi. Yangi elektr stansiya beshta dizel, uchta generator va uchta elektr dvigateldan iborat bo'lib, taxminan bir xil harakat quvvatini beradi.

1994-yil 22-avgustda Louis S. St-Laurent va USCGC Shimoliy qutbga etib borgan birinchi Shimoliy Amerika sirt kemalari bo'ldi. Kema dastlab 2000-yilda foydalanishdan chiqarilishi rejalashtirilgan edi; ammo, ta'mirlash 2017-yilgacha foydalanishdan chiqarish sanasini uzaytirdi. Endi u sohil qo'riqlash xizmati uchun qutbli muzqaymoqning yangi klassi kiritilgunga qadar 2020-yillargacha xizmatda qolishi rejalashtirilgan^[4].

Funksiya[tahrir | manbasini tahrirlash]

Bugungi kunda ko'pchilik muzqaymoqlar mavsumiy yoki doimiy muz sharoitlari mavjud bo'lgan savdo yo'llarini ochiq saqlash uchun kerak. Ushbu hududlardagi portlarga qo'ng'iroq qiluvchi savdo kemalari muzda navigatsiya qilish uchun kuchaytirilgan bo'lsa-da, ular odatda muzni mustaqil boshqarish uchun etarlicha kuchli emas. Shu sababli, Boltiq dengizi, Buyuk ko'llar va Avliyo Lorens dengiz yo'lida va Shimoliy dengiz yo'li bo'ylab muzqaymoqlarning asosiy vazifasi bir yoki bir nechta kemalarning karvonlarini muz bilan to'ldirilgan suvlar orqali xavfsiz olib borishdir. Kema muz bilan harakatsiz qolganda, muzqaymoq kemani o'rab turgan muzni sindirish orqali uni bo'shatishi va kerak bo'lganda muz maydonidan xavfsiz o'tish joyini ochishi kerak. Qiyin muz sharoitida muzqaymoq eng zaif kemalarni ham tortib olishi mumkin^[5].

Ayrim muzqaymoqlar Arktika va Antarktidadagi ilmiy tadqiqotlarni qoʻllab-quvvatlash uchun ham qoʻllaniladi. Muz parchalash qobiliyatiga qo'shimcha ravishda, kemalar qutb mintaqalariga va undan o'tish uchun yaxshi ochiq suv xususiyatlariga ega bo'lishi kerak, ilmiy xodimlar uchun inshootlar va turar joy, qirg'oqdagi tadqiqot stantsiyalarini ta'minlash uchun yuk tashish qobiliyati^[5]. Ichki suvlarda muzqaymoqlarga ehtiyoj sezmaydigan Argentina va Janubiy Afrika kabi mamlakatlar qutb mintaqalarida tadqiqotlar olib borish uchun tadqiqotchi muzqaymoqlarga ega.

Shuningdek[tahrir | manbasini tahrirlash]

Yadroviy muzyorar

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

↑ OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
↑ de Kraker, Adrian M.J. (6 June 2016). „Ice and water. The removal of ice on waterways in the Low Countries, 1330–1800“. Water History. 9-jild, № 2. 109–128-bet. doi:10.1007/s12685-016-0152-3.
↑ „Some places flourished in the Little Ice Age. There are lessons for us now.“. The Washington Post (19-fevral 2019-yil). Qaraldi: 11-noyabr 2019-yil.
↑ „Canada's largest icebreaker to undergo life extension upgrade“ (4-noyabr 2020-yil).
↑ ^5,0 ^5,1 Segercrantz, H. (1989): Icebreakers — Their Historical and Technical Development. Interdisciplinary Science Reviews, Vol 14, No. 1.