Cenote

Yukatondagi Hubiku shahrida senot

Cenote (Inglizcha: /sɪˈnoʊti/ yoki /sɛˈnoʊteɪ/; Lotin Amerikasi Ispanchasida: [seˈnote]) - bu tabiiy chuqurlik yoki karst quduq bo’lib, ohaktosh yotqizig’ining qulashidan keyin yer osti suvlari ochiladi. Bu atama Meksikaning Yukatan yarim orolida paydo bo’lgan bo’lib, qadimgi Mayya xalqi cenotlardan suv manbai sifatida va ba’zida qurbonliklar uchun foydalangan. Bu nom pasttekislikdagi Yukatan Mayya tilida yer osti suvlari mavjud bo’lgan har qanday joyni anglatadigan “tsʼonoʼot” so’zidan kelib chiqqan

Meksikada, faqat Yukatan yarim orolida taxminan 10,000 ta cenote mavjud bo’lib, ular ohaktosh jinslarining qulashidan tabiiy ravishda hosil bo’lgan suv bilan to’lgan chuqurliklardir va ular yarim orol bo’ylab joylashgan. Ushbu cenotelarning ba’zilari, yangi turistik Mayya poezdi qurilishi tufayli xavf ostida.

Ta'rifi va tavsifi

Meksika Chichen Itza shahridagi cenote

Cenotlar yer osti suv havzalari bilan yer ustini bog'lab beradi. Eng mashhur cenotlar, masalan, Meksikadagi Chichen Itza’dagi kabi, diametri bir necha o’n metr bo’lgan katta, ochiq suv havzalari bo’lsa-da, cenotlarning aksariyati kichikroq joylarda joylashgan va yer yuzasida suv ko’rinmasligi ham mumkin. Meksikaning Yukatan yarim orolida kamida 6,000 ta cenote mavjud. Cenote suvi ko’pincha juda tiniq bo’ladi. Cenote ichidagi yer osti suv oqimi tezligi juda sekin bo’lishi mumkin. Ko’pgina hollarda, cenotlar g’orning yuqori qismlari qulab tushgan joylar bo’lib, yer osti g’or tizimini ochib beradi va suv oqimi tezligi ancha tezlashishi mumkin: kuniga 10 kilometrgacha (6 mil).

Geologiyasi va gidrologiyasi

Meksikaning Yukaton shtatidagi Valladolid shahridagi Samulá senoti

Cenotelar toshning erishi va hosil bo’lgan yer osti bo’shlig’i tufayli hosil bo’ladi, bu g’or bilan bog’liq bo’lishi mumkin yoki bo’lmasligi mumkin.Ammo, bunday g'orlar keyinchalik qulashi mumkin. Suvga tushgan tosh asta-sekin erishi bilan joy ochiladi va qulash uchun ko'proq imkoniyat yaratiladi.

Cenotelar to’liq qulab tushishi mumkin, bu esa ochiq suv havzasini hosil qiladi. Tipik cenotelar ko’pincha diametri bir necha o’n metr bo’lgan, tosh devorlari o'ralgan bilan kichik dumaloq hovuzlarga o’xshaydi. Biroq, ko’pchilik cenotelarga kirish uchun biroz egilish yoki emaklash talab etiladi.

Meksikadagi Bolonchen senot, Frederik Katervudning 1842 yilgi rasmlariFridrik Katervud

Meksikaning Yukatan yarim orolining shimoli va shimoli-g’arbida cenotelar odatda, zamonaviy suv sathidan 50 dan 100 metrgacha (160 dan 330 futgacha) vertikal bo’shliqlarni qamrab oladi. Biroq, ushbu cenotelarning juda oz qismi gorizontal ravishda keng yer osti daryo tizimlari bilan bog’langan bo'ladi.

Aksincha, Yukatan yarim orolining Karib dengizi qirg’og’ida joylashgan cenotelar (Quintana Roo shtati ichida) ko’pincha keng ko’lamli suv osti g’or tizimlariga kirish imkonini beradi, masalan, Sistema Ox Bel Ha, Sistema Sac Actun/Sistema Nohoch Nah Chich va Sistema Dos Ojos kabi.

Cenotelar

Avstraliyada

• Janubiy Avstraliya Gambier tog'i yaqinidagi Ewens hovuzlari
• Kilsbi suv g'arqasi, Gambier tog'i yaqinida, Janubiy Avstraliya
• Janubiy Avstraliyaning Shank tog'i'i yaqinidagi kichkina ko'k ko'l

Bagamada

• Staniel Caydagi Thunderball Grotto

Belizda

• Ulug' ko'k tosh

Kanadada

• Devil's Bath Kanadadagi eng katta cenota bo'lib, uning diametrlari 1178 fut (359 metr) va chuqurligi 144 fut (44 metr) bo'lib hisoblanadi.  U Vankuver oroli shimoli-g'arbiy sohilidagi British Columbia shtatidagi Port Alixa qishlog'i yaqinida joylashgan. Iblis hammomini yer osti buloq ta'minlaydi va suv osti tunnel orqali Benson daryosi g'orasiga ulanadi.

Dominikana Respublikasida

• Hoyo Azul (Punta Cana)
• Los Tres Ojos
• Ojos Indigenas (Punta Cana)

Gretsiyada

• Melissani ko'rxonasi, Kefaloniya

Jamaykada

• Koʻk tovuq (Ocho Rios)

Meksikada

Yukaton yarim oroli

• Dos Ojos, Tulum shahrining shaharchasiTulumning shaharchasi
• Djibilchaltun, Yukat
• Ik Kil, Yukaton
• Gran Cenote, Tulum municipaliti
• Hubiku, Yukaton
• Muqaddas senot, Chichen Itza
• Xtacunbilxunan, Bolonchén
• Cenote Azul, Playa del Carmen
• Jardin Del Eden, Bacalar
• Choo-Ha, Coba
• Zaci, Valladolid
• El Zapote, Hells Bells qo'ng'iroqga o'xshash tosh shakli joylashgan joy

AQShda

• Blue Hole, Santa Rosa, Yangi Meksika
• Koʻk choʻqqiz, Kastaliya, Oxoyo
• Rosvel, Nyu-Meksiko yaqinidagi botunsiz ko'llar
• Montezuma Well, Verde vodiysi, Arizona
• Hamilton hovuz, Texas" id="mwAVo" rel="mw:WikiLink" title="Austin, Texas">Ostin, Teksas

Zimbabveda

• Zimbabve Chinhoyi g'orlari

Yana ko'rish uchun

• Aquifer – Suv o’tkazuvchi tosh qatlamining yer osti qatlami
• Blue hole – Karbonatli yotqiziqda yuzaga ochiq dengiz g’ori yoki karstik quduq
• Karst – Eritilgan eriydigan toshlardan hosil bo’lgan relyef
• Quintana Roo Speleological Survey – Quintana Roo shtatidagi o’rganilgan joylar uchun ma’lumotlar ombori
• Saltwater intrusion – Tuzli suvning chuchuk suvli akviferlarga harakati
• Sinkhole – Geologik jihatdan shakllangan topologik chuqurlik
• List of sinkholes – Sinkholelar, blue holelar, dolinalar, cenotlar va chuqur g’orlar haqidagi Vikipediya maqolalariga havolalar.

= Ma'lumotnomalar

Adabiyotlar

• RAE [Real Academia Española]. Diccionario de la lengua española, 22nd (es), Madrid: Editorial Espasa Calpe, 2001. ISBN 84-239-6814-6. OCLC 48657242. 
• Sharer, Robert J.. The Ancient Maya, 6th, fully revised, Stanford, CA: Stanford University Press, 2006. ISBN 0-8047-4816-0. OCLC 28067148. 

Tashqi saytlar

• Chichen Itza Cenotlari
• Doline, Sinkhole, Cenote
• Sistema Zacatón
• Sentota shakllanishining bosqichlari
• Sistema Zacatonning volkanik karstifikatsiyasi, Meksika (Gary, Sharp, 2006)
• 1999 yil Italiyaning Perugyada bo'lib o'tgan Cenotes konferensiyasi