Ayn Jolut
| Ayn Jolut urushi | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Moʻgʻullarning Yaqin Sharqqa yurishi | |||||||||
 Ikkala kuchning Ayn Jolut tomon yurishlari koʻrsatilgan xarita | |||||||||
| |||||||||
| Qoʻmondonlar | |||||||||
| Sayfiddin Qutuz Boybars (mamluklardan) Al-Mansur Muhammad II (ayyublardan) |
Qutbuqa (elxonlardan) Al-Ashraf Muso As-Saʼid Hasan (ayyublardan) | ||||||||
| Kuchlar | |||||||||
| 15,000–20,000[2][3] | 10,000–20,000[4][5][6][7][8][9] | ||||||||
Ayn Jolut (ar. Goliaf bulogʻi; ivr. Eyn-Harod) – 1260-yil 3-sentyabrda Sulton Qutuz va amir Boybars qoʻmondonligidagi Misr mamluklari qoʻshini bilan Qutbuqa noʻyon qoʻmondonligidagi hulokuiylar korpusi oʻrtasidagi urush. Moʻgʻullar magʻlub boʻldi, Qutbuqa urushda oʻldirilgan. Urush Isroildagi Gidona qishlogʻidan gʻarbda, Gilboa tizmasining shimoli-gʻarbiy etagida joylashgan Ayn Jolut bulogʻi (hozirgi Bayt Shean shahridan 15 km shimoli-gʻarbda joylashgan) yaqinida boʻlib oʻtdi. Harbiy tarixda bu joy 1183-yil sentyabrda Salohuddin al-Ayyubiy va franklar oʻrtasidagi toʻqnashuv bilan ham mashhurdir.
Urushning ibtidosi[tahrir | manbasini tahrirlash]
1253-yilda Moʻgʻulistonda boʻlib oʻtgan qurultoyda Eronning ismoiliy-nizoriylari (assasinlari)ga va Abbosiylar xalifaligiga qarshi yurish masalasi hal qilindi. Munkexon oʻz ukasi Hulokuni qoʻshin sardori etib tayinladi. 1253-yilda allaqachon Qutbuqa qoʻmondonligi ostidagi avangard Kuhistonda (Elburs togʻida) harakat qilgan. Asosiy qoʻshin 1256-yil boshida Amudaryoni kesib oʻtdi va bir yil ichida Gʻarbiy Eronda joylashgan Nizoriy qalʼalarini yoʻq qildi. 1258-yil fevralda Abbosiylar xalifaligining poytaxti Bagʻdod, keyin 1260-yilda Halab olindi. Qutbuqa boshchiligidagi otryad Damashqni egalladi. 1260-yilning erta bahorida Munkexon vafot etgani haqidagi xabari (1259-yil 11-avgustda) olingach, Huloku qoʻshinning katta qismi bilan Eronga chekinishga qaror qildi. Qutbuqa qoʻshinlarning qolgan qoʻmondoni etib tayinlandi. Huloku chekinib, Qohiradagi Mamluk Sultoni Qutuzga elchilik yuborib, unga taslim boʻlish talabin qoʻyadi. Talabga javoban Qutuz Boybarsning tashabbusi bilan elchilarni qatl qilishni va urushga tayyorgarlik koʻrishni buyurdi.
Urush arafasi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Moʻgʻullarning potentsial ittifoqchilari Falastin nasroniylari kutilmaganda mamluklarga yordamga kelishdi. Sidon grafi Julien Grenier hech qanday bahona va ogohlantirishsiz moʻgʻul otryadiga hujum qildi. 1260-yil 26-iyulda Misrni tark etgan Mamluklar korpusi Sinay choʻlidan oʻtib, Gʻazo yaqinidagi moʻgʻul mudofaasini yorib oʻtib, Kristian Akrda dam olib, oziq-ovqat oldi. Mehmondoʻst qalʼa devorlari ostida dam olgach, Mamluklar Quddus qirolligi hududi orqali Jalilaga, moʻgʻul qoʻshinining orqa tomoniga oʻtib oldilar. Qutbuqa Bekaa vodiysida edi, u mamluklar Suriyaga kirib, shimolga qarab ketayotgani haqida xabar oldi. U oʻz qoʻshinlarini toʻplab, garnizonlar va yaylovlar boʻylab tarqalib, janubga yoʻl oldi va Ayn Jolut yaqinidagi pozitsiyani egalladi. Dushmanni kutish uchun joy tanlash puxta oʻylangan edi. Gilboaning shimoliy etagidan oqib oʻtadigan Vadiy (yoki Nar) Jolut oqimi otlar manbai vazifasini oʻtadi hamda uning atrofida otlar uchun yaylov ham bor edi. Moʻgʻullar oʻz qanotlarini mustahkamlash uchun tizmadan mudofaa sifatida foydalandilar. Yaqin atrofdagi More tepaligi (Givat Ha-More) ajoyib kuzatuv nuqtasi edi.
Tomonlarning kuchlari[tahrir | manbasini tahrirlash]
Ikkala tomonning qoʻshinlari, asosan ot kamonchilardan iborat edi.
Moʻgʻullarda[tahrir | manbasini tahrirlash]
Qutbuqa qoʻshinlarining soni nisbatan kichik edi. Tarixchi Kirakos Gandzaketsining soʻzlariga koʻra, Huloku unga 20 mingga yaqin odam qoldirgan, Getum Patmich va Abulfarajga koʻra - 10 ming kishi qoldirilgan[10]. Zamonaviy tarixchi R. Amitai-Preiss moʻgʻul qoʻshinlarini 10-12 ming[11] deb hisoblaydi, ular tarkibiga moʻgʻul otliqlari bilan bir qatorda Kilikiya Armanistonidan (maʼlumotlarga koʻra 500 kishi), Gruziyadan yordamchi boʻlinmalar ham kirgan. Shuningdek, ilgari suriyalik ayyubiylarga xizmat qilgan mahalliy qoʻshinlar ham boʻlgan. Ayyubiy hukmdorlari homslik al-Ashraf Muso va banioslik as-Saʼid Hasan ham moʻgʻullar tomoniga oʻtgan. Huloku Suriyadan chekinib, armiyaning asosiy ulushini oʻzi bilan olib ketishining sababi, ehtimol, potentsial issiq nuqta — Kavkazortini himoya qilish niyatida edi. Hulokuning bu hududga boʻlgan daʼvolari, aftidan, yetarlicha asoslanmagan va Eronning shimoli-gʻarbiy qismidagi yaylovlar hech boʻlmaganda haqli ravishda joʻjilarga tegishli boʻlishi kerakligi haqida baʼzi maʼlumotlar mavjud. Huloku, ehtimol, Munkexon vafotidan keyin oliy hokimiyat uchun kurash fonida joʻjilar bilan ziddiyat muqarrar ravishda boshlanishini tushungan. Hulokuning Qutbuqani bu qadar kichik kuch bilan tark etishining ikkinchi sababi, aftidan, razvedka xatosi edi: Huloku Misrdagi raqiblarining hajmi, sifati va kuchini juda kam baholadi. Bu yerda u suriyalik asirlar tomonidan aldangan boʻlishi mumkin.
Mamluklarda[tahrir | manbasini tahrirlash]
Misr armiyasining aniq soni nomaʼlumligicha qolmoqda. Keyinchalik fors tarixchisi Vassof 12 ming askar haqida gapiradi, ammo uning maʼlumotlarining manbasi nomaʼlum boʻlgani uchun ular ishonchli emas deb qaraladi. Katta ehtimol bilan, Qutuzning ixtiyorida moʻgʻullarga nisbatdan koʻproq kuchlar boʻlgan (R. Irvinning fikricha, uning qoʻshini 100 ming kishigacha boʻlgan[12]), ammo mamluklar elita qoʻshinlarining kichik korpusi va asosiy qismi edi. Ular yomon jihozlangan misrlik jangchilar (ajnad), shuningdek, badaviylar va yengil turkman otliqlaridan iborat edi. Mamluk sultoniga Huloku qoʻshinidan avval Suriyaga, soʻngra Misrga qochib ketgan shahrazuriy kurdlari, shuningdek, Damashqdan kelgan Ayyubiy qoʻshinlari - An-Nosir Yusuf (uning oʻzi Misrga ketishga jurʼat eta olmagan va u yerda edi. Tez orada moʻgʻullar tomonidan qoʻlga olingan) va Hamadagi al-Mansur. Arab yilnomachisi Boybars al-Mansuriy (1325-yilda vafot etgan) Qutuz “badaviylar (al-urban) va boshqalar orasidan [har bir] otliq va piyoda (al-foris val-rojil)ni toʻplagan”, deb xabar beradi. Biroq, piyoda askarlarning urushda ishtirok etgani boshqa manbalar tomonidan tasdiqlanmagan. Koʻrinib turibdiki, al-Faris va-l-rojil iborasi muallif tomonidan majoziy ma’noda – “umumiy toʻplam”da qoʻllangan[13]. Toʻrt arab manbasi urushda Misr armiyasi tomonidan kichik kukunli toʻplardan foydalanganligi qayd etilgan[14].
Urushning borishi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Urush 1260-yil 3-sentyabrda tongda boshlandi[15]. Mamluklar shimoli-gʻarbdan Isroil vodiysi boʻylab yurib, Ayn Jolut bulogʻidan shimol va shimoli-gʻarbda joylashgan moʻgʻul pozitsiyalariga yaqinlashganlar. Moʻgʻullar mamluklarning yondashuviga javoban ularga hujum qilishdi. Mamluklarning chap qanoti parchalanib ketdi. Mamluk manbalariga koʻra yetakchiligi va jasorati qayd etilgan Qutuz sovuqqonlikni saqladi va qarshi hujumga boshchilik qildi. Moʻgʻullar yana hujumga oʻtdilar va mamluklar yana magʻlubiyatga yaqin qoldilar. Ammo Qutuz oʻzini yoʻqotmadi va yilnomachilarning xabariga koʻra, yana qoʻshinlarni yigʻib, bir necha bor baland ovozda: “Ey Islom! Yo, Alloh, quling Qutuzga moʻgʻullarga qarshi yordam ber.” Keyin u mamluklarning gʻalabasiga olib kelgan umumiy hujumni boshladi. Aynan oʻsha paytda Qutbuqa oʻldirilib, moʻgʻul qoʻshinining qolgan-qutganlari tarqalib ketishiga olib keldi. Mamluklarning gʻalaba qozonishiga turtki boʻlgan omillardan biri urush boshidanoq oʻz qoʻshinlari bilan moʻgʻullarning chap qanotida turgan al-Ashraf Musoning qochganligi boʻldi. Magʻlubiyatdan keyin moʻgʻullar boʻlinib, turli yoʻnalishlarga qochib ketishgan. Bir guruh yaqin atrofdagi tepalikka chiqib, qarshilik koʻrsatishga urindi, lekin guruhning koʻp qismi Boybars jangchilari tomonidan asirga olindi yoki oʻldirildi. Qochib qutulishga muvaffaq boʻlganlar mahalliy aholi tomonidan ushlanib, oʻldirilgan. Rashiduddinning xabar berishicha, omon qolganlarning baʼzilari qamishzorlarda – ehtimol, Vodiyi Jolut hududidagi suv toshqini yoki Iordan daryosi atrofida yashirinib panoh izlagan. Biroq, bu qochoqlar mamluklar tomonidan dalalarga oʻt qoʻyilganda yoʻq qilingan. Oʻldirilgan moʻgʻullarning soni, manbalarga qaraganda, juda koʻp boʻlgan: “Rotelin qoʻlyozmasi”da 1500 nafar deb berilgan. Al-Ayniyning yozishicha, moʻgʻul qoʻshinining katta qismi urushda yoʻq qilingan. Sharimiddin Oʻzbekning butun moʻgʻul qoʻshini oʻldirilgani haqidagi fikri mubolagʻadir. Mamluklarning yoʻqotishlari haqida maʼlumot yoʻq. Omon qolgan moʻgʻullar shimolga qochib ketishdi; Ular orasida Gʻazodagi moʻgʻul avangard qoʻmondoni Boydar ham bor edi, u urushdan oldin Qutbuqaga qoʻshilgan edi. Tarixchi Hetum Patmihning yozishicha, tirik qolgan moʻgʻullar Kichik Armaniston podshohi Xetum huzurida boshpana topganlar. Damashqdagi moʻgʻul hukumati mahalliy yordamchilari bilan tezda shaharni tark etdi, ammo ularning koʻpchiligi mahalliy aholi tomonidan talon-toroj qilindi va oʻldirilgan. Xuddi shu narsa Hama va Halabda ham sodir boʻldi. Qutbuqaning lageri, ehtimol Bekaa vodiysida qolgan, oilasi bilan birga qoʻlga olingan. Ibn al-Amid koʻplab moʻgʻul ayollari qoʻlga olinganini yozadi, biroq aniq qayerda ekanligini aytmaydi.
Urush oqibatlari va ahamiyati[tahrir | manbasini tahrirlash]
Moʻgʻullarning Falastindagi yurishi toʻxtatilib, mamluklar Suriyani egallab olgan boʻlsa-da, Ayn Jolut urushi uzoq muddatda hal qiluvchi ahamiyatga ega boʻlmadi. Huloku tomonidan asos solingan Mamluklar sultonligi bilan Hulokuiylar davlati oʻrtasidagi urush yillar davomida davom etdi. Moʻgʻul qoʻshinlari 1261, 1280, 1299, 1301 va 1303-yillarda Suriyaga qaytib keldilar, ammo joʻjilar bilan boʻlgan qattiq va shiddatli urush tufayli ular hech qachon mamluklarga qarshi yetarlicha kuch ajrata olmadilar. Biroq urush juda katta psixologik taʼsir koʻrsatdi: moʻgʻul qoʻshinining daladagi yengilmasligi haqidagi mif butunlay barham topmasa-da, qisman shunday taassurot qoldirdi; mamluk-baxritning harbiy nufuzi avvalgidek Mansurning salibchilarga qarshi jangida (1250-yildagi) tasdiqlandi. Maqriziyning soʻzlariga koʻra, Boybars sulton boʻlgach, Ayn Jolutda Mashhad an-nasr — “Gʻalaba yodgorligi” nomi bilan mashhur yodgorlik oʻrnatishni buyurgan[16].
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ Encyclopedia Grammatica
- ↑ D. Nicolle, The Mongol Warlords: Genghis Khan, Kublai Khan, Hülägü, Tamerlane. Plates by R. Hook, Firebird books: Pole 1990, p. 116.
- ↑ Waterson, p. 75
- ↑ Fisher, William Bayne; Boyle, J. A.; Boyle, John Andrew; Frye, Richard Nelson. — Cambridge: Cambridge University Press, 1968. — Vol. 5: The Saljuq and Mongol Periods. — P. 351. — 778 p., 1968. ISBN 9780521069366.
- ↑ Cowley, p.44, states that both sides were evenly matched at 20,000 men. Cline says that "In short, the . . . armies that were to meet at 'Ayn Jalut were probably of approximately the same size, with between ten thousand and twenty thousand men in each.", p. 145. Fage & Oliver, however, state that "the Mongol force at Ayn Jalut was nothing but a detachment, which was vastly outnumbered by the Mamluk army", p. 43.
- ↑ Smith Jr, J. M. (1984). Ayn Jālūt: Mamlūk Success or Mongol Failure?. Harvard Journal of Asiatic Studies, p.310.
- ↑ Blair, S. (1995). A compendium of chronicles: Rashid al-Din's illustrated history of the world. Nour Foundation.
- ↑ John Masson Smith, Jr. (1984) Mongol Armies And Indian Campaigns, University of California, Berkeley.
- ↑ „Battle of ʿAyn Jālūt“. Qaraldi: 17-oktabr 2020-yil.
- ↑ The Cambridge history of Iran. — Cambridge: Cambridge University Press, 1968. — Vol. 5: The Saljuq and Mongol Periods. — P. 351. — 778 p. — ISBN 978-0-521-06936-6.
- ↑ Amitai-Preiss. ʻAyn Jalut, 2006, p. 83.
- ↑ Irwin R. The Middle East in the Middle Ages: the early Mamluk Sultanate 1250-1382. — P. 33.
- ↑ https://books.google.ru/books?id=axNbLoiLLgMC&lpg=PA237&dq=Ayn%20Jalut&pg=PA237#v=onepage&q=Ayn%20Jalut&f=false
- ↑ Al-Hassan A. Y. Gunpowder Composition for Rockets and Cannon in Arabic Military Treatises In Thirteenth and Fourteenth Centuries. History of Science and Technology in Islam
- ↑ Hijriy 25-ramazon 658-yil
- ↑ Аль-Макризи. Торная дорога для познания царских династий // Хрестоматия по истории Халифата / Пер. Л. И. Надирадзе. — М.: МГУ, 1968. — С. 209.