Autoimmunitet

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Autoimmunitet — bu tananing oʻz sogʻlom hujayralari va toʻqimalariga qarshi immuniteti. Bunday notoʻgʻri immunitet reaksiyasi natijasida yuzaga keladigan har qanday kasallik „autoimmun kasallik“ deb ataladi. Eʼtiborga molik misollar: postinfeksion IBS, 1-toifa qandli diabet, gemorragik vaskulit, sarkoidoz, tizimli qizil yuguruk (SLE), CHARGE sindromi, autoimmun tiroidit , toksik tromboz, diffutopatiya artriti (RA), Bechterev kasalligi, polimiyozit (PM), dermatomiyozit (DM) va koʻp skleroz (MS). Autoimmun kasalliklar juda tez-tez steroidlar bilan davolanadi.[1]

Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]

19-asrning oxirida immun tizimi tananing oʻz toʻqimalariga javob bera olmaydi, deb hisoblangan. Pol Elrich 20-asrning boshida oʻz-oʻzini zaharlash dahshati tushunchasini taklif qildi. Keyinchalik Erlix oʻz nazariyasini toʻqimalarning otoimmün hujumlari ehtimolini tan olish uchun qayta koʻrib chiqdi, ammo baʼzi tugʻma himoya mexanizmlari autoimmun reaksiyaning patologik boʻlishiga toʻsqinlik qiladi deb hisobladi.

1904-yilda paroksismal sovuq gemoglobinuriya bilan ogʻrigan bemorlarning zardobida eritrotsitlarga javob beradigan moddaning topilishi bu nazariyaga qarshi chiqdi. Keyingi oʻn yilliklar davomida bir qator shartlar autoimmun reaksiyalar bilan bogʻliq boʻlishi mumkin. Biroq, Erlix postulatining obroʻli maqomi bu xulosalarni tushunishga toʻsqinlik qildi. Immunologiya klinik fan emas, balki biokimyoviy fanga aylandi.[2] 1950-yillarga kelib autoantikorlar va autoimmun kasalliklar haqidagi zamonaviy tushuncha tarqala boshladi.

Yaqinda autoimmun reaksiyalar umurtqali hayvonlarning immunitet tizimining ajralmas qismi ekanligi eʼtirof etildi (baʼzan „tabiiy autoimmunitet“ deb ataladi).[3] Autoimmunitetni alloimmunitet bilan aralashtirib yubormaslik kerak.

Oʻrtacha autoimmunitet[tahrir | manbasini tahrirlash]

Autoimmunitetning yuqori darajasi nosogʻlom boʻlsa-da, past daraja aslida foydali boʻlishi mumkin. Autoimmunitet foydali boʻlishi mumkin, chunki u har doim sutemizuvchilar tizimining omon qolish uchun oʻzini oʻzi himoya qilish mexanizmidir. Tizim „men“ va „men emas“ni farqlash qobiliyatini yoʻqotishi bejiz emas; hujayralarga hujum gomeostazda qonning kimyoviy tarkibini saqlab qolish uchun zarur boʻlgan tsiklik metabolik jarayonlarning natijasi boʻlishi mumkin.

Autoimmunitet, shuningdek, infeksiyaning dastlabki bosqichlarida, begona antigenlarning mavjudligi javobni cheklab qoʻyganda (yaʼni, patogenlar kam boʻlsa) tez immunitetni taʼminlashda rol oʻynashi mumkin. Stefanova va boshqalar (2002) oʻz tadqiqotida CD4+ T hujayralarining MHC bilan oʻzaro taʼsirini vaqtincha oldini olish uchun MHC II sinf molekulasining bir turini (H-2 b) ifodalovchi sichqonlarga anti- MHC klass II antikorini kiritdilar. Anti-MHC qoʻllanilgandan keyin 36 soat oʻtgach, ushbu sichqonlardan ajratilgan sodda CD4 + T hujayralari (ilgari hech qanday antigenga duchor boʻlmaganlar) ZAP70 fosforillanishi, koʻpayishi va interleykin 2 ishlab chiqarilishi bilan aniqlangan kaptar sitoxrom c peptid antigeniga nisbatan sezgirlikni kamaytirdi. Shunday qilib, Stefanova va boshqalar (2002) MHCning oʻzini oʻzi tan olishini (agar juda kuchli boʻlsa, u otoimmün kasallikka hissa qoʻshishi mumkin) CD4 + T hujayralarining begona antijenler yoʻqligida sezuvchanligini saqlab qolishini koʻrsatdi.[4]

Immunologik tolerantlik[tahrir | manbasini tahrirlash]

Nyu-Yorkdagi Noel Rouz va Ernst Vitebskiyning, London Universitet kollejidagi Royt va Donyaxning ishlari, hech boʻlmaganda antikor ishlab chiqaradigan B hujayralari (B limfotsitlar) nuqtai nazaridan, revmatoid artrit va tirotoksikoz kabi kasalliklarga aniq dalillar keltirdi. Immunologik bagʻrikenglikni yoʻqotish bilan bogʻliq, yaʼni shaxsning „men“ ga eʼtibor bermaslik qobiliyati, „men emas“ ga reaksiya. Ushbu buzilish immun tizimining avtodeterminantga qarshi samarali va oʻziga xos immun javobini oʻrnatishiga olib keladi. Immunologik bagʻrikenglikning aniq genezisi hali ham aniq emas, ammo 20-asrning oʻrtalaridan boshlab uning kelib chiqishini tushuntirish uchun bir nechta nazariyalar taklif qilindi.

Immunologlar orasida uchta faraz keng tarqalgan:

  • Burnet tomonidan taklif qilingan klonal oʻchirish nazariyasi, bunda oʻz-oʻzidan reaktiv limfoid hujayralar insonning immunitet tizimining rivojlanishi davomida yoʻq qilinadi. Oʻz ishlari uchun Frank M. Burnet va Piter B. Medavar 1960-yilda fiziologiya yoki tibbiyot boʻyicha „orttirilgan immunologik tolerantlikni kashf etganliklari uchun“ Nobel mukofotiga sazovor boʻlishdi.
  • Nossal tomonidan taklif qilingan klonal anergiya nazariyasi, bunda oʻz-oʻzidan reaktiv T yoki B hujayralari normal odamda inaktivlanadi va immunitetni kuchaytirmaydi.[5]
  • Jernening idiotipik tarmoq nazariyasi, bunda oʻz-oʻzidan reaktiv antikorlarni zararsizlantirishga qodir boʻlgan antikorlar tarmogʻi tabiiy ravishda tanada mavjud.[6]

Bundan tashqari, yana ikkita nazariya intensiv oʻrganilmoqda:

  • Klonal johillik nazariyasi, unga koʻra timusda mavjud boʻlmagan avtoreaktiv T hujayralari etuk boʻlib, toʻqimalarda mavjud boʻlmagani uchun tegishli antigenga duch kelmaydigan periferiyaga koʻchib oʻtadi. Shuning uchun, oʻchirishdan qochadigan autoreaktiv B hujayralari antigen yoki maxsus yordamchi T hujayrani topa olmaydi.[7]
  • Supressor populyatsiyasi yoki tartibga soluvchi T-hujayra nazariyasi, unda tartibga soluvchi T-limfotsitlar (odatda CD4 + FoxP3 + hujayralari va boshqalar) immunitet tizimidagi autoagressiv immun javoblarning oldini olish, bostirish yoki cheklash uchun ishlaydi.

Yuqoridagi boshqaruv mexanizmlari markaziy limfoid organlarda (timus va suyak iligi) yoki periferik limfoid organlarda (limfa tugunlari, taloq va boshqalar) ishlashiga qarab tolerantlik ham „markaziy“ va „periferik“ ga boʻlinadi. bu yerda oʻz-oʻzidan reaktiv B hujayralari yoʻq qilinishi mumkin). Shuni taʼkidlash kerakki, bu nazariyalar bir-birini inkor etmaydi va bu mexanizmlarning barchasi umurtqali hayvonlarda immunologik bagʻrikenglikni faol ravishda rivojlantirishi mumkin boʻlgan dalillar ortib bormoqda.

Insonning oʻz-oʻzidan paydo boʻladigan otoimmunitetida koʻrilgan hujjatlashtirilgan bardoshlik yoʻqolishining ajablanarli xususiyati shundaki, u deyarli butunlay B limfotsitlari tomonidan ishlab chiqarilgan otoantikor reaksiyalari bilan cheklangan. T hujayralari tomonidan tolerantlikning yoʻqolishini koʻrsatish juda qiyin va anormal T hujayra javobining dalillari mavjud boʻlsa, u odatda autoantikorlar tomonidan tan olingan antigenga ishora qilmaydi. Shunday qilib, revmatoid artritda IgG Fc ga otoantikorlar mavjud, ammo koʻrinib turibdiki, tegishli T-hujayra javobi yoʻq. Tizimli qizil yugurukda DNK autoantikorlari mavjud boʻlib, ular T-hujayra reaksiyasini keltirib chiqara olmaydi va T-hujayra reaksiyalarining cheklangan dalillari nukleoprotein antigenlarini oʻz ichiga oladi.[8]

Immunitet tanqisligi va autoimmunitet[tahrir | manbasini tahrirlash]

Autoimmunitetning klinik va laboratoriya xususiyatlariga ega boʻlgan koʻplab immunitet tanqisligi sindromlari mavjud. Ushbu bemorlarda immunitet tizimining infeksiyani tozalash qobiliyatining pasayishi immunitet tizimining doimiy faollashuvi orqali otoimmunitetning sababi boʻlishi mumkin.[9]

Bir misol, umumiy oʻzgaruvchan immunitet tanqisligi (CVID) boʻlib, unda yalligʻlanishli ichak kasalligi, otoimmün trombotsitopeniya va otoimmün tiroid kasalligi kabi bir nechta autoimmun kasalliklar yuzaga keladi.

Oilaviy gemofagotsitik limfogistiyositoz, autosomal retsessiv birlamchi immunitet tanqisligi yana bir misoldir. Bu odamlarda odatda pansitopeniya, toshmalar, shishgan limfa tugunlari, jigar va taloqning kengayishi bor. Buning sababi perforin etishmasligi tufayli koʻplab neytrallanmagan virusli infeksiyalarning mavjudligi deb hisoblanadi.

Surunkali yoki takroriy infeksiyalarga qoʻshimcha ravishda, koʻplab autoimmün kasalliklar, jumladan artrit, autoimmun gemolitik anemiya, skleroderma va 1-toifa diabetes mellitus Bruton kasalligida (XLA) ham kuzatiladi. Surunkali granulomatoz kasallik (CGD)da takrorlanuvchi bakterial va qoʻziqorin infeksiyalari, ichak va oʻpkaning surunkali yalligʻlanishi ham kuzatiladi. CHD neytrofillar tomonidan nikotinamid adenin dinukleotid fosfat (NADP) oksidaza ishlab chiqarishning pasayishiga sabab boʻladi. Gipomorfik RAG mutatsiyalari oʻrta chiziqli granulomatoz kasalligi boʻlgan bemorlarda kuzatiladi; Vegener granulomatozi va NK/T-hujayrali limfomalari boʻlgan bemorlarda tez-tez uchraydigan autoimmun kasallik.

Viskott-Aldrich sindromi (WAS) bilan ogʻrigan bemorlarda ekzema, autoimmun namoyon boʻlish, takroriy bakterial infeksiyalar va limfoma ham mavjud.

MEDAC (APECED) sindromida autoimmunitet va infeksiyalar ham birga keladi: aʼzolarga xos autoimmun koʻrinishlar (masalan, gipoparatiroidizm va adrenokortikal etishmovchilik) va surunkali shilliq-teri kandidozi va nihoyat, IgA etishmovchiligi ham baʼzida autoimmun va atopik hodisalarning rivojlanishi bilan bogʻliq.

Genetik omillar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Baʼzi odamlar genetik jihatdan autoimmun kasalliklarga moyil. Bu sezuvchanlik bir nechta genlar va boshqa xavf omillari bilan bogʻliq. Genetika moyilligi boʻlgan odamlar doimo autoimmun kasalliklarni rivojlantirmaydi.

Koʻpgina autoimmun kasalliklarda uchta asosiy genlar toʻplami gumon qilinadi. Ushbu genlar quyidagilar bilan bogʻliq:

  • Immunoglobulinlar
  • T-hujayra retseptorlari
  • asosiy gistologik moslashuv kompleksi (MHC).

Antigenni aniqlashda ishtirok etadigan birinchi ikkitasi tabiatan oʻzgaruvchan va rekombinatsiyaga moyil. Ushbu oʻzgarishlar immunitet tizimiga juda koʻp turli xil parazitlarga javob berishga imkon beradi, ammo oʻz-oʻzidan reaktiv limfotsitlarning oʻsishiga yordam beradi.

  • HLA DR2 tizimli qizil yuguruk, narkolepsiya[10] bilan kuchli ijobiy bogʻliqlik va koʻp skleroz va 1-toifa DM bilan salbiy bogʻliqdir.
  • HLA DR3 Sjögren sindromi, miyasteniya gravis, qizil qizil yuguruk va 1-toifa DM bilan juda bogʻliq.
  • HLA DR4 revmatoid artrit, 1-toifa qandli diabet va pemfigusning kelib chiqishi bilan bogʻliq.

Jins boʻyicha ajratish[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ayollar / erkaklarning otoimmun kasalliklari bilan kasallanish nisbati
Autoimmun tiroidit 10:1
Diffuz toksik guatr 7:1[11]
Koʻp skleroz (MS) 2:1[11]
miyasteniya gravis 2:1[11]
Tizimli qizil yuguruk (SLE) 9:1[11]
Revmatoid artrit 5:2[11]
Birlamchi sklerozan xolangit 1:2

Autoimmunitetning rivojlanishida odamning jinsi ham rol oʻynashi mumkin boʻlgan baʼzi dalillar mavjud; yaʼni autoimmun kasalliklarning aksariyati jinsiy aloqa bilan bogʻliq. Ayollarga qaraganda erkaklarda rivojlanish ehtimoli yuqori boʻlgan baʼzi autoimmun kasalliklarga quyidagilar kiradi: ankilozan spondilit, 1-toifa diabet, Vegener granulomatozi, Kron kasalligi, birlamchi sklerozan xolangit va psoriaz .

Autoimmunitetda jinsning rol oʻynashining sabablari har xil. Ayollar odatda immun tizimi ishga tushganda erkaklarnikiga qaraganda koʻproq yalligʻlanish reaksiyalarini keltirib chiqaradi, bu esa autoimmunitet xavfini oshiradi. Gormonlarning ishtiroki koʻplabautoimmun kasalliklar gormonal oʻzgarishlarga, masalan, homiladorlik paytida, hayz davrida yoki ogʻiz kontratseptsiyasidan foydalanganda oʻzgarib turishi bilan koʻrsatiladi. Homiladorlik tarixi, shuningdek, otoimmün kasallik xavfi ostida doimiy ravishda koʻtarilgan koʻrinadi. Homiladorlik paytida ona va bola oʻrtasida kichik toʻgʻridan-toʻgʻri hujayra almashinuvi otoimmunitetga olib kelishi mumkinligi taxmin qilingan. Bu gender muvozanatini ayollarga nisbatan oʻzgartiradi.

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ „Management issues with exogenous steroid therapy“. Indian Journal of Endocrinology and Metabolism. 17-jild, № Suppl 3. 2013. s612–s617-bet. doi:10.4103/2230-8210.123548. PMC 4046616. PMID 24910822.
  2. ↑ Arthur M. Silverstein: Autoimmunity: A History of the Early Struggle for Recognition, in: Ian R. Mackay, Noel R Rose: The Autoimmune Diseases
  3. ↑ „Immunophysiology versus immunopathology: Natural autoimmunity in human health and disease“. Pathophysiology. 19-jild, № 3. 2012. 221–31-bet. doi:10.1016/j.pathophys.2012.07.003. PMID 22884694.
  4. ↑ Stefanova I.; Dorfman J. R.; Germain R. N. (2002). „Self-recognition promotes the foreign antigen sensitivity of naive T lymphocytes“. Nature. 420-jild, № 6914. 429–434-bet. Bibcode:2002Natur.420..429S. doi:10.1038/nature01146. PMID 12459785. 2021-09-19da asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 2021-01-02.
  5. ↑ „Clonal anergy: the universally anergic B lymphocyte“. Proceedings of the National Academy of Sciences. 79-jild, № 6. 1982. 2013–7-bet. Bibcode:1982PNAS...79.2013P. doi:10.1073/pnas.79.6.2013. PMC 346112. PMID 6804951.
  6. ↑ Jerne N (1974). „Towards a network theory of the immune system“. Annales d'Immunologie. 125C-jild, № 1–2. 373–89-bet. PMID 4142565.
  7. ↑ „Tolerance and Autoimmunity“. 1-yanvar 2011-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2-yanvar 2021-yil.
  8. ↑ „Do self perpetuating B lymphocytes drive human autoimmune disease?“. Immunology. 97-jild, № 2. 1999. 1868–1876-bet. doi:10.1046/j.1365-2567.1999.00772.x. PMC 2326840. PMID 10447731.
  9. ↑ „Immunodeficiency and autoimmunity: lessons from systemic lupus erythematosus“. Trends in Molecular Medicine. 18-jild, № 2. 2012. 101–108-bet. doi:10.1016/j.molmed.2011.10.005. PMC 3278563. PMID 22177735.
  10. ↑ „The HLA system. Second of two parts“. New England Journal of Medicine. 343-jild, № 11. 2000-yil sentabr. 782–6-bet. doi:10.1056/NEJM200009143431106. PMID 10984567. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 11,3 11,4 Manba xatosi: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named McCoy

Adabiyotlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Autoimmunitet&oldid=3594736" dan olindi