Ardahan

Ardahan (kurdcha: Erdêxan, gruzincha: არტაანი, armancha: Արդահան ) — Turkiya shimoli-sharqida, Gruziya chegarasiga yaqin shahar.

Ardahan viloyatining poytaxti.

Tarixi

Qadimgi va o'rta asrlardagi holati

Ardahan tarixiy jihatdan Armanistonning Iberiya qirollligidan tortib olingan Gogarene (Gugark) viloyati hisoblangan. O'rta asrlarda Ardahan Abbosiylar xalifaligidan Qora dengiz bo'yidagi shaharlarga turli mahsulotlar yetkazish uchun port vazifasini o'tagan. VIII-X asrlarda Tao-Klareti qirolligining Bagrationi sulolasi shahzodalari qo'l ostida bo'lgan. U paytda shaharning nomi Artaani deb atalgan. XI-XV asrlarda esa Gruziya qirolligining bir qismi bo'lgan. Arab tarixchisi Yahyo Antioxiyning so'zlariga qaraganda, vizantiyaliklar 1021-yilda Ardahanni vayron etib, aholisni qirib tashlaganlar.

Mo'g'ullar shaharni 1230-yillarda egallab olishgan, ammo 1266-yilda gruzin knyazlari uni qaytarib olishga muvaffaq bo'lishdi. 1555-yilda imzolangan Amasya tinchlik shartnomasiga ko'ra, Ardahan sanjoqlik sifatida Usmoniylar imperiyasi tarkibiga kiritildi. 1640-yillarda Usmonli sayyohi Evliya Chalabiy Ardahanga borib, unga shunday taʼrif bergan: "Ardahan qalʼasi yetib boʻlmas qoya tepasida joylashgan. U to'rtburchak shaklida va mustahkamdir. Bu qal'a sovuq iqlimga ega, shuning uchun bog'lar mavjud emas. Bu yerga Ajara va Tortumdagi qal'adan mevalar keladi".

Zamonaviy ko'rinishi

1877-yil 5-mayda rus qo'shinlarining Ardahan qal'asiga bostirib kirishi.

1829-yilgacha Ardahanda 400 ta xonadon bo'lgan, ularning aksariyati armanl oilalari edi. Ularning ko'pchiligi keyinchalik XIX asr boshlarida Rossiya imperiyasiga ko'chib o'tishgan. 1828-1829-yillarda yuz bergan rus-turk urushi davrida Ardahan Kars-Arzurum yo'li bo'yidagi mustahkam chegara qal'asi hisoblangan. 1877-1878-yillarda yuz bergan rus-turk urushi natijasida Rossiya imperiyasining Kars viloyatiga Ardahan okrugi sifatida kiritiladi. Okrugda gruzinlar, greklar, kavkaz yahudiylari, ruslar, kurdlar, osetinlar va yazidiylar yashagan. Rossiya hukmronligi ostida okrug iqtisodiy jihatdan gullab-yashnagan, meva, dudlangan qo'zi go'shti, bug'doy va yog'och eksport qilgan. Ardaxannni Axalkalak, Kars va Oltu bilan bog'laydigan yangi yo'llar qurildi. 1914-yil 25-dekabrda Birinchi jahon urushining dastlabki oylarida Usmonli qoʻshini Ardahanni bosib olib, uning koʻplab armanlari, yunonlari va gruzinlarini qirgʻin qildi. Ruslar arman va pontik yunon jangarilari yordamida 1915-yil 3-yanvarda shaharni egallab olishdi, bu esa qochib ketgan tub aholining bir qismining qaytishiga imkon berdi.

Ardaxanning qishloq qismi

Oktabr inqilobidan so'ng (1917), rus qo'shinlari Ardahanni tark etarkan, armanlar shaharni turklardan himoya qilish uchun. 1918-yil 6-martda Usmonlilar qoʻshini shahar musulmonlari yordamida Ardahanning arman garnizonini bosib olib, shaharni qaytarib oldi. Birinchi jahon urushi tugagandan so'ng inglizlar Ardahanni bosib oldi va oxir-oqibat uni nazorat qilishni Armaniston Demokratik Respublikasiga topshirdi. 1920-yil noyabr oyida turk millatchilari Ardahanni egallab olishganda, shaharda qolgan armanlar, pontik yunonlar va gruzinlar Armaniston, Shimoliy Gretsiya va Gruziyaga qochib ketishdi. Keyingi yili Sovetlar va turklar o'rtasida imzolangan Moskva shartnomasi Ardaxonni Turkiya hududi sifatida tasdiqladi.

1986 yilda qal'aning qisqacha tavsifi nashr etildi. Ardaxon Kalesi ning asl kech antik / o'rta asr devorlari bir necha marta keng qamrovli qayta qurilgan va 19-da ular kichik to'plarni joylashtirish uchun moslashtirilgan.