Yaponiya — Meksika munosabatlari

Yaponiya — Meksika munosabatlari Yaponiya va Meksika oʻrtasidagi diplomatik munosabatlardir. Ikkala davlat ham Osiyo-Tinch okeani iqtisodiy hamkorlik tashkiloti, Trans-Tinch oleani hamkorligi boʻyicha keng qamrovli va progressiv kelishuv, G-20 asosiy iqtisodlari, Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti va Birlashgan Millatlar Tashkilotiga aʼzodir.

Mamlakatni taqqoslash[tahrir | manbasini tahrirlash]

Rasmiy nomi	Meksika	Yaponiya
Bayroq
Gerb
Aholisi	129,150,971	127 380 000
Hududi	1,972,550 km²	377 873 km²
Aholi zichligi	61/km²	337,6/km²
Poytaxti	Mexiko	Tokio
Hukumat	Federativ Prezidentlik Respublikasi	Unitar parlamentar konstitutsiyaviy monarxiya
Rasmiy tili	Ispan tili	Yapon tili
Rasmiy dini	88,9 % xristianlik: −77,7 % katoliklik, −11,2 % boshqa nasroniylar; 10,6 % dinsiz, 0,2 % boshqalar, 0,3 % Aniqlanmagan	83,9 % sintoizm, 71,4 % buddizm, 2 % xristian, 0,6 % boshqa
YaIM (nominal)	1.322 trillion AQSh dollari (10,405 $ aholi jon boshiga)	5 100 milliard AQSh dollari (38 559 $ aholi jon boshiga)
Valyutasi	Meksika pesosi	Yaponiya yeni
Inson taraqqiyoti indeksi	0,756	0,903

Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ilk tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ispaniya mustamlakachiligi ostida, oʻsha paytda Yangi Ispaniya deb nomlanuvchi Meksika, Filippin poytaxti Manila va Meksikaning Akapulko porti oʻrtasidagi savdo yoʻllarini nazorat qilardi. Ushbu savdo yoʻli orqali ispan savdogarlari Akapulkodan Filippinga suzib borishgan va yaqin atrofdagi qoʻshni mamlakatlar/hududlar bilan savdo qilishgan. Bu hududlarning baʼzilari Yaponiya orollari edi. Manilada yapon savdo qayiqlari kelib, Yangi Ispaniya hukumati bilan savdo qilish uchun tovarlar va oziq-ovqat olib kelishardi^[1]. Maniladan ispan kemalari tovarlarni Akapulkoga olib boradilar, Verakrus portiga yetguncha Meksika yerlarini bosib oʻtadilar va u yerdan Ispaniyaga boshqa ispan kemasiga yuk olib oʻtkazadilar.

1500-yillarning oʻrtalarida ispan rohiblari, ularning aksariyati Yangi Ispaniyada tugʻilganlar, xristianlikni targʻib qilish uchun Yaponiyaga kela boshladilar. 1597-yilda Yaponiya orollarini birlashtirgan general Toyotomi Xideyosi nasroniylik taʼlimotini taqiqladi va barcha missionerlarga Yaponiyani tark etishni buyurdi. Bir nechta iyezuitlar ketishmadi va ular Nagasakida qatl qilindi^[2].

1609-yilda San-Fransisko nomli ispan savdo kemasi Maniladan Akapulkoga ketayotganda Chibaning Otaki shahri yaqinida agʻdarilib ketdi. Yapon baliqchilari 370 nafar halokatga uchragan kishilarni qutqarib qoldi. Qutqarilganlar orasida Filippinning yangi ispan gubernatori Rodrigo de Vivero ham boʻlgan. Yaponiyada de Vivero Tokioga borib, yuqori martabali mehmonlar bilan uchrashib, Filippin orqali Yaponiya va Ispaniya imperiyasi oʻrtasida toʻgʻridan-toʻgʻri savdo aloqalarini oʻrnatishga muvaffaq boʻldi. Yaponiya orollari boʻylab sayohat qilgandan soʻng, de Vivero Yaponiyada qurilgan yangi San-Buenaventura kemasi va bortida bir necha yapon erkaklari bilan Akapulkoga qaytib keldi. Bir marta Akapulkoda de Vivero oʻz missiyasini Mexikoga olib keldi va Ispaniya vitse-qiroli Luis de Velazko bilan uchrashdi hamda Velazkoga oʻz hisobotini yetkazdi. 1611-yil mart oyida Ispaniya vitse-qiroli Velazko Akapulkodan toʻgʻridan-toʻgʻri Yaponiyaga missiya yubordi va Yaponiya hukumatiga uning gubernatori de Viveroga yordam bergani uchun minnatdorchilik bildirdi. Yaponlarga San-Buenaventura kemasi uchun haq toʻlab berildi va ularga hurmat koʻrsatib sovgʻalar ulashilgan, ulardan biri soat boʻlgan. Madrid sovgʻani yaponiyaliklar koʻrgan birinchi soat boʻlishi kerak taxmin qiladi^[2].

1613-yil oktabrda birinchi yapon diplomatik missiyasi mintaqaviy kuchli shaxs Masamune Date tomonidan Yangi Ispaniyaga yuborildi. Bu diplomatik missiya Keichō elchixonasi deb nomlanishi kerak edi va bu Yaponiya tarixida Tensho elchixonasi deb nomlanuvchi birinchi tarixiy missiyadan keyin Yevropaga sayohat qilgan ikkinchi diplomatik missiya edi. Date diplomatik partiyani Amerikaga olib borishi kerak boʻlgan Date Maru yoki San-Xuan Bautista nomli yangi kemani qurgan edi. Partiya 1613-yil 28-oktabrda Yaponiyadan Akapulko tomon joʻnab ketdi, bortda jami 180 kishi, shu jumladan syogun Tokugava Ieyasuning oʻnta samurayi, Sendaydan 12 samuray, 120 yapon savdogarlari va dengizchilar boʻlgan. Rahbar Xasekura Sunenaga Ispaniya vitse-qiroli Diego Fernandes de Kordoba bilan uchrashdi. Delegatsiya Akapulkoga yetib kelganida janjal kelib chiqdi, natijada yapon samurayi ispan mustamlakachi askariga pichoq urgan. Bunga tarixchi Chimalpahin guvoh boʻlgan va estalilarida qayd etgan. Chimalpahin atstek zodagonining nabirasi boʻlgan^[3]. Mexiko shahrida Xasekura bir qancha mustamlaka rahbarlari bilan uchrashdi va Yangi Ispaniya hukumatiga Yangi Ispaniya hududlari va Yaponiya oʻrtasida erkin savdo qilishni taklif qildi va bir guruh nasroniy missionerlarning Yaponiyaga qaytishini soʻradi. Diplomatik missiya, shuningdek, ingliz va golland fuqarolarini ham mamlakatdan chiqarib yuborishni taklif qildi, chunki har ikkala xalq ham oʻsha paytda Ispaniya qirolining dushmani hisoblangan. 1614-yil iyun oyida Xasekura Verakrus orqali Yangi Ispaniyani tark etdi va kichik delegatsiyani qoldirib, Ispaniya qiroli bilan uchrashish uchun Ispaniyaga sayohatini davom ettirdi. Ispaniyada Xasekura katolik sifatida suvga choʻqintirildi va ismini Fransisko Felipe Faksikuraga oʻzgartirdi. Ikki yil oʻtgach, 1617-yil fevral oyida Xasekura/Faksikura Ispaniyadan Verakrusga qaytib, Mexikoga sayohat qildi. Mexiko shahriga kelgach, Xasekura oʻz delegatsiyasining avval qoldirgan koʻpchilik aʼzolari meksikaliklar bilan turmush qurishgan va Meksika hamjamiyatiga qoʻshilganini koʻrib hayron boʻldi. 1620-yilda Xasekura va uning diplomatik missiyasi suzib ketdi va Yaponiyaga qaytib keldi. Yetib kelganlarida, ular 1613-yilda ketganidan beri mamlakat keskin oʻzgarganligi va nasroniylik bilan bogʻliq har qanday narsa taqiqlanganligiga duch kelishdi. Xasekura va uning delegatsiyasi qabul qilingan dindan voz kechishlari kerak edi. Xasekuraning Yangi Ispaniyadagi diplomatik vakolatxonasi Yaponiya yakkalanish davriga kirdi va xorijiy davlatlar bilan savdo qilishdan bosh tortdi^[1].

Yaponiya imperiyasi dunyoning turli hukumatlari bilan rasmiy ravishda diplomatik munosabatlarni oʻrnatgan Meydzi inqilobidan soʻng, Meksikada Yaponiya imperiyasi bilan rasmiy munosabatlarni boshlashga qiziqish paydo boʻlgan. 1874-yilda Meksikadan Yaponiyaga meksikalik olim Fransisko Dias Kovarrubias boshchiligidagi ekspeditsiya har ikki davlat hukumatlari vakillari oʻrtasida diplomatik munosabatlar oʻrnatishga rasmiy urinishlar boʻlishiga sabab boʻldi. Diaz Kovarrubiasning hisoboti oxirida bunday harakat haqida bayon qilingan.

1874-yilda (1821-yilda Meksika Ispaniyadan mustaqilligini eʼlon qilganidan keyin ellik uch yil oʻtgach) Fransisko Dias Kovarrubias boshchiligidagi Meksika ilmiy delegatsiyasi Venera sayyorasining quyosh diski orqali oʻtishini koʻrish uchun Yaponiyaga keldi. Ilmiy delegatsiya unchalik muvaffaqiyatga erishmagan boʻlsa-da, bu missiya ikki xalq oʻrtasida rasmiy diplomatik aloqalarni boshlash imkonini berdi. 1888-yilda tashqi ishlar vazirlari Matias Romero va Munemitsu Mutsu doʻstlik, savdo va navigatsiya shartnomasini imzoladilar; Bu Yaponiyaning xorijiy davlat bilan tuzilgan birinchi „teng“ shartnomasi boʻlishi kerak edi (chunki u Meksikaga Yaponiyada hech qanday hududdan tashqari huquq yoki yurisdiksiya bermagan) va shu tariqa ikki davlat oʻrtasida rasmiy ravishda diplomatik munosabatlar oʻrnatildi^[2]^[4].

Ikkinchi jahon urushi va urushdan keyingi munosabatlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Diplomatik aloqalar oʻrnatilgandan buyon ikki davlat oʻrtasidagi aloqa savdo va savdo yoʻli bilan kuchaydi. 1942-yil may oyida Meksika Yaponiyani oʻz ichiga olgan eksa davlatlariga urush eʼlon qildi va Ikkinchi Jahon urushiga qoʻshildi. Escuadrón 201 Filippindagi Luzon jangida yapon uchuvchilariga qarshi jang qilgan qiruvchi samolyotlar eskadroni edi. Urushdan keyin diplomatik munosabatlar tiklandi va shu vaqtdan beri uzluksiz davom etmoqda.

Meksikaning yevropaliklarni yaponlardan ustun qoʻygan boshqa davlatlar tomonidan erishilgan shartnomalarga nisbatan adolatliroq shartnoma imzolashga rozi boʻlishi Osiyo xalqi uchun minnatdorchilik sifatida koʻrilgan. Shuning uchun, Meksikaning Tokiodagi elchixonasiga Yaponiya poytaxtining qoq markazidagi Bosh vazirning rasmiy qarorgohi yonida, mamlakatning yuqori martabali hukmdorlari xonasi uchun ajratilgan hududda noyob joy berildi. Joy shu kungacha saqlanib qolgan^[5].

Toshiro Mifune Meksikaning „Animas Trujano“ filmida rol oʻynagan. Oʻz roliga tayyorgarlik koʻrish uchun Mifune oʻzining barcha gaplarini ispan tilida aytib bera olishi uchun meksikalik aktyorlarning nutqlarini oʻrgandi. Mifune nega keyingi filmida rol oʻynash uchun Meksikani tanlaganligi haqida soʻrashganida, shunday dedi: „Shunchaki, birinchi navbatda, janob Ismoil Rodriges meni ishontirdi; ikkinchidan, men ajoyib anʼanaga ega boʻlgan goʻzal Meksikada ishlashga ishtiyoqmand edim; uchinchidan, chunki „Animas Trujano“ hikoyasi va xarakteri menga juda insoniy tuyuldi“. Film „Oltin globus“ va „Oskar“ mukofotlariga nomzod boʻlgan. Qizigʻi shundaki, Mifune Meksikaning oʻsha paytdagi prezidenti Adolfo Lopes Mateosga Oaxakada uchrashganda yapon toʻpponchasini bergan^[6].

Xalqaro tashkilotlarda hamkorlik[tahrir | manbasini tahrirlash]

Yaponiya — Meksika bir qator xalqaro tashkilotlarga aʼzodir, jumladan:

Tashkilot nomi	Meksikaning qoʻshilish sanasi	Yaponiyaning qoʻshilish sanasi
Jahon Savdo Tashkiloti	1995-yil	1995-yil 1-yanvar
Xalqaro moliya korporatsiyasi	1956-yil 20-iyul	1956-yil 20-iyul
Birlashgan Millatlar Tashkiloti	1945-yil 7-noyabr	1956-yil 18-dekabr
Xalqaro elektraloqa ittifoqi	1908-yil 1-iyul	1879-yil 29-yavar
Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki	1945-yil 31-dekabr	1952-yil 13-avgust
Osiyo Tinch okeani iqtisodiy hamkorlik forumi	1993-yil 17-noyabr	1989-yil 6-noyabr
Koʻp tomonlama investitsiyalarni kafolatlash agentligi	2009-yil 1-iyul	1988-yil 12-aprel
YUNESKO	1946-yil 4-noyabr	1951-yil 2-iyul

Yuqori darajadagi tashriflar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Yaponiyadan Meksikaga yuqori darajadagi tashriflar^[7]:

Bosh vazir Nobusuke Kishi (1959)
Valiahd shahzoda (avvalgi imperator) Akixito (1964)
Bosh vazir Kakuei Tanaka (1974)
Bosh vazir Masayoshi Ohira (1980)
Bosh vazir Zenko Suzuki (1981)
Bosh vazir Toshiki Kayfu (1989)
Valiahd shahzoda (hozirgi imperator) Naruhito (1992, 2006)
Bosh vazir Ryutaro Xashimoto (1996)
Shahzoda Fumixito Akishino (1997, 2014)
Bosh vazir Junichiro Koidzumi (2002, 2004)
Bosh vazir Yoshixiko Noda (2012)
Bosh vazir Shinzo Abe (2014)

Meksikadan Yaponiyaga yuqori darajadagi tashriflar:

Prezident Adolfo Lopes Mateos (1962)
Prezident Luis Echeverria Alvares (1972)
Prezident Xose Lopes Portillo (1978)
Prezident Migel de la Madrid Xurtado (1986)
Prezident Karlos Salinas de Gortari (1990, 1993)
Prezident Ernesto Zedillo (1995, 1997, 1998)
Prezident Visente Foks (2001, 2003)
Prezident Felipe Kalderon (2008, 2010-yil yanvar va noyabr)
Prezident Enrike Penya Nieto (2013)

Taʼlim aloqalari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Liceo Mexicano Japonés, yapon-meksika maktabi, Mexiko shahrida istiqomat qiluvchi Meksika va Yaponiya fuqarolarini oʻz ichiga olgan oʻrta maktab boshlangʻich sinflarga xizmat qiladi.

Transport aloqalari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Yaponiya va Meksika oʻrtasida quyidagi aviakompaniyalar bilan toʻgʻridan-toʻgʻri reyslar mavjud: Aeromexico va All Nippon Airways.

Savdo aloqalari[tahrir | manbasini tahrirlash]

2005-yil aprel oyida Yaponiya va Meksika erkin savdo shartnomasini imzoladilar (Yaponiya va Meksika Qoʻshma Shtatlari oʻrtasida iqtisodiy sheriklikni mustahkamlash toʻgʻrisidagi bitim). Oʻshandan beri ikki davlat oʻrtasidagi savdo aylanmasi keskin oshdi. 2018-yilda ikki davlat oʻrtasidagi tovar ayirboshlash hajmi 20,3 AQSh dollarini tashkil etdi milliard.^[8] Savdoning asosiy qismi qishloq xoʻjaligi mahsulotlari, spirtli ichimliklar va avtomobil qismlariga toʻgʻri keladi. 2005-yildan 2012-yilgacha Yaponiya kompaniyalari 12 AQSh dollaridan ortiq sarmoya kiritdilar milliardlab Meksikada, asosan avtomobil sanoatida.^[9] Ikkala davlat ham Trans-Tinch okeani hamkorligini imzolagan.

Doimiy diplomatik vakolatxonalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Yaponiyaning Mexiko shahrida elchixonasi va Guanjuato shtatidagi Leon shahrida bosh konsulligi bor^[10].
Meksikaning Tokioda elchixonasi bor^[11].

Mexiko shahridagi Yaponiya elchixonasi joylashgan Torre MAPFRE binosi
Meksikaning Tokiodagi elchixonasi
Meksikaning Tokiodagi Bosh konsulligi

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

↑ ^1,0 ^1,1 Bilateral relations between Japan and Mexico (in Spanish)
↑ ^2,0 ^2,1 ^2,2 History of Mexico and Japan (in Spanish)
↑ „The Unknown Story of the Samurai Who Traveled to Mexico Hundreds of Years Ago“. Curiosmos (10-fevral 2020-yil). Qaraldi: 19-aprel 2021-yil.
↑ Japan-Mexico Relations (Basic Data)
↑ Mario M., Miyoshi (Abril, mayo y junio de 2016). „La embajada de México en Japón. Su inmejorable ubicación en México tiene una gran historia“. Wattention Mexico Edition 2.
↑ „The Japanese actor who starred in a Mexican film“ (ispancha). El Universal (8-may 2018-yil). Qaraldi: 19-aprel 2021-yil.
↑ Cronología de la relación México — Japón (in Spanish)
↑ Mexican Ministry of the Economy: Japan (in Spanish)
↑ Japanese investment in Mexico (in Spanish)
↑ Embassy of Japan in Mexico City (in Japanese and Spanish)
↑ Embassy of Mexico in Tokyo (in Japanese and Spanish)

[Bilateral-1] 1,0 ^1,1 Bilateral relations between Japan and Mexico (in Spanish)

[SRE-2] 2,0 ^2,1 ^2,2 History of Mexico and Japan (in Spanish)

[3] „The Unknown Story of the Samurai Who Traveled to Mexico Hundreds of Years Ago“. Curiosmos (10-fevral 2020-yil). Qaraldi: 19-aprel 2021-yil.

[4] Japan-Mexico Relations (Basic Data)

[5] Mario M., Miyoshi (Abril, mayo y junio de 2016). „La embajada de México en Japón. Su inmejorable ubicación en México tiene una gran historia“. Wattention Mexico Edition 2.

[6] „The Japanese actor who starred in a Mexican film“ (ispancha). El Universal (8-may 2018-yil). Qaraldi: 19-aprel 2021-yil.

[7] Cronología de la relación México — Japón (in Spanish)

[8] Mexican Ministry of the Economy: Japan (in Spanish)

[9] Japanese investment in Mexico (in Spanish)

[10] Embassy of Japan in Mexico City (in Japanese and Spanish)

[11] Embassy of Mexico in Tokyo (in Japanese and Spanish)

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]