Qozoq kurashi

Qozoq kurashi (qozoqcha: Қазақ күресі) — qozoqning milliy kurashi. Qozoq kurashi qozoqlarning eng qadimgi sport turlarining biri. Hozirgi Qozogʻistonda bu yakkama-yakka sport katta talabga ega, qozoq kurashi boʻyicha musobaqalar bayramlar va tadbirlarda oʻtkaziladi. 1938-yildan boshlab respublika musobaqalar dasturiga kiradi.

2016-yili YuNESKO bagʻrikenglik, xayrixohlik va hamkorlik tamoyillari asosidagi munosabatlarni mustahkamlashga taʼsirini qayd qilib, qozoq kurashni insoniyatning moddiy emas madaniy merosining vakillik roʻyxatiga kiritdi^[1].

Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Kurashning milliy turi „qozoq kurashining“ rivojlanish tarixi qozoq xalqining ildizi chuqur boradigan tarixi bilan uzviy bog‘lanib keladi. Turli yig‘inlar va bayramlar sportning shu turining musobaqasiz o‘tmagan. G‘olib chiqqan va g‘alaba qozongan polvonlar obro‘-eʼtiborli insonlar bo‘lishgan. Buyuk qozoq qahramoni Qajimuaan nomi nafaqat qozoq xalqi tarixiga, balki jahon sportchilari elitasi qatoriga ham kirdi.

„Qozoqcha kurash“ bo‘yicha birinchi yirik musobaqa 1938-yili qishloq xo‘jaligi tumanlari o‘rtasidagi spartakiyada doirasida o‘tgan. O‘sha paytdan boshlab musobaqa anʼanaviy tarzda respublika shaharlarida muntazam o‘tkazib kelinmoqda. 1952 va 1975-yillarda Osiyo mintaqasi sportchilari ishtirokida yirik xalqaro turnirlar oʻtkazildi. Qozogʻiston mustaqillikka erishgandan soʻng milliy kurashning rivojlanishi yangi sur’at oldi. 1991-yildan boshlab har yili respublika chempionatlari va birinchilik chempionatlari oʻtkaziladigan boʻldi.

2004-yili Qozoqlarning Berlindagi Butunjahon quriltoyida konferensiya boʻlib, unda „Qozoqcha kurash“ kursh boʻyicha xalqaro federatsiyasi tashkil etildi. Federatsiyaning prezidenti — Tukiev Serik Adamuli.

2005-yili Rossiyada (Oltoy oʻlkasi) „Qozoqcha kurash“ kurashi boʻyicha I Osiyo chempionati oʻtdi. 2005-yili noyabrda Ostonada Qozog‘iston Respublikasi Prezidenti sovrinida „Qozoqcha kurash“ kurashi boʻyicha yirik xalqaro turniri bo‘ldi. Unda dunyoning 25 davlatdan 100 dan ortiq sportchi ishtirok etdi. Ular orasida Germaniya, Turkiya, Gollandiya, Fransiya va boshqalar bor.

Joriy yilning iyulida Mo‘g‘ulistonda „Qozoqcha kurash“ kurashi bo‘yicha II Osiyo chempionati o‘tdi.^[2] 2011-yili avgustda qozoqcha kurashdan Qozogʻiston chempionat boʻlib oʻtdi.

Bu oʻyin insonning tanasin choʻzib, mushaklarni mustahkamlaydi, chidamlilikka, jasoratga, epchillikka, kerak paytda tez oʻylanib, yoʻl topishga chiniqtiradi. Qozoqcha kurash — kuchni oshiruvchi sport. Shuningdek, oʻzini himoya qilish milliy sanʼati („Sambo“). Qozoqcha kurashda kishi o‘zini erkin ushlab, barcha kuch va usullarini, jumladan, taqillatish, yotish, chalqancha uloqtirish, qo‘l bilan kurash, og‘irlikda bosish, tayanch, ilmoqqa osish, boshidan osish kabilardan foydalanishi mumkin. oyoq, songa arqon tashlash, beldan siqish, Tirsak kabi har xil usullardan foydalanishingiz mumkin. Gilamdagi kurashchilar; maxsus tekislikda, tekis qorda. O‘yin qoidalariga ko‘ra, harakat paytida odamga kuch ishlatish, jarohat yetkazish, qo‘pollik qilishga yo‘l qo‘yilmaydi. Jang bir tomonning jangsiz yiqilib, ikkinchi tarafning yerga urilishi bilan tugaydi.

Kurashadigan polvonlar yangidan kiritilgan qoidalar boʻyicha yoshiga ko‘ra 3 guruhga, vazniga ko‘ra 8 toifaga bo‘linadi. Kurash davomiyligi kattalar uchun 10 daqiqa, yosh oʻsmirlar uchun 5 daqiqa. Baʼzan yiqilgan odamni bosib yotib, yelkasini yerga tekkazish shart emas. Bu kurashning asosiy sharti shubhasiz gʻalaba qozonish va magʻlub etishdir. Baʼzida yiqilgan odam gʻalabaning mahalliy ramzi sifatida yiqilgan odamning boshi ustidan sakrab chiqadi. Qozoq kurashi tuman, viloyat, respublika sport o‘yinlari dasturlariga kiritilgan va sport jamoalari bilan jamoatchilik tomonidan rasman eʼtirof etilgan.^[3]

Tavsifi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ilgari qozoqcha kurashida yosh, vazn cheklovlari hisobga olinmas edi. Hozirgi vaqtda ushbu sport turida forma va kurash texnikasi bilan belgilangan belgili bir qoidalar bor. Qozoq kurashidan polvonining kiyim samboshchi kiyimi bilan ozgina oʻxshash. Sambodan farqli oʻlaroq, qozoqcha kurashda chopon qisqa yeng, yelkalarida kichik yamoqlar bor (ushlash uchun). Koʻkrak qafasi juda kuchli materialdan tikiladi.

Beldan va beldan yuqori har qanday ushlashga ruxsat beriladi. Ushlashning maqsadi — raqibning yelkasidan tashlash.

Asosiy qoidalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qozoqcha kurashdan yechilish qarmogʻichlari uchun yuqori tana qismi. Jang tagʻanda oʻtkaziladi. Oyoqqa oʻtishga taqiqlanadi. Kurteshe va kamardan ushlashga boʻladi. Belbogʻ kurashi usullari ruxsat berilgan. Qoʻlni qoqib yuborishga, yonbosh usullari orqali oyogʻin ilibolishga boʻladi. Tiza bilan gilamga tegishga boʻlmaydi, bu borada oldindan ogohlantirish beriladi.

Qozoqcha kurash texnikasi boʻyicha gruzin (chidaoba), tatar (kuresh) va oʻzbek kurashi bilan (kurash) oʻxshash. Qozoqcha kurash usullari sambo texnikasiga kiritilgan. Koʻpchilik qozoq kurash polvonlari (kurashchilar) sambo, dzudodan turli musobaqalarga qatnashadi.

"Qozogʻiston barsi", „Yevrosiyo barsi“, „Jahon barsi“[tahrir | manbasini tahrirlash]

2012-yildan boshlab Qozog‘istonda har yili qozoqcha kurashdan „Qozog‘iston barsi“ respublika turniri o‘tadi. Ushbu milliy sport turini rivojlantirish uchun o‘tkaziladi. Turnir Taraz shahrida oʻtadi. Turnirga butun Qozog‘istondan sportchilar qatnashadi. Qoidaga ko‘ra, kurashchilar mutlaq vazn toifasida chiqish qiladi. Shu bilan birga, Taraz shahrida „Yevrosiyo barsi“ xalqaro turniri oʻtadi. Bu yerda Yevropa va Osiyodan kurashchilar qatnashadi. Doimiy ishtirokchilar Eron, Mo‘g‘uliston, Rossiya, Polsha, O‘zbekiston, Qirg‘iziston, Tojikiston, Ukraina, Xitoy va Qozog‘iston polvonlaridir.

2014-yili Pavlodarda ilk bor qozoqcha kurashdan „Jahon barsi“ jahon turniri o‘tdi. Musobaqaga sportchilar dunyoning turli burchaklaridan qatnashdi.

Qozoq kurashining texnikasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Chalib uloqtirish (qozoqcha: Шалып лақтыру) — texnik arsenalida yetakchi oʻrinlarning birini egallaydi. Uning oldingi, ortgi va yon kabi chalish turlari bor. Usul bir oyoqning ostida ikkala oyoqning ostida ham amalga oshiriladi. Hujumchi polvon raqibin oʻzi qoʻygan oyagʻi orqali orqasiga tashlaydi.

Tepib uloqtirish (qozoqcha: Қағып лақтыру) — oldingi, ortgi, yon va ichdan tepib uloqtirish deb boʻlinadi.

Egilib uloqtirish (qozoqcha: Иліп лақтыру) — sambo terminologiyasida bu oyoqning bilagi.

Uloqtirib yiqitish (qozoqcha: Лақтыра жығу) — bu uloqtirish paytida, oyoq raqibning oldidan yoki oyoqning ortgi qismi ichidan kirish orqali uloqtirish.

Orqadan oshirib uloqtirish (qozoqcha: Арқадан асырып лақтыру)- burilib uloqtirish. Sambo terminologiyasida — orqa orqali uloqtirish. Raqibiga orqasi bilan burilish hisobidan — keyin egilib yoki uloqtirgan yoniga oldinga qarab yiqilib bajariladi.

Engkayib uloqtirish (qozoqcha: Еңкейіп лақтыру) — kuchli kurashchining jismoniy kuchi uchun texnikalar. Koʻpincha qarshi texnikasi sifatida foydalaniladi, oʻsha paytda raqibining yelka orqali kurashchining belin bosib olishga harakat qilgan paytda amalga oshiriladi. Bu vaqtda uloqtirishni amalga oshiruvchi polvon boshni qimillatib birdaniga gavdani to‘g‘rilab, oyoqdagi tizza bo‘g‘imlarin to‘g‘irlashi kerak va raqibin o‘ziga qaratib, shundan keyin keskin gavdani oldinga egilib, tizzani pastga tashlash hisobidan ko‘tarishi kerak.

Koʻtarib uloqtirish (qozoqcha: Көтермелеп лақтыру) — ustiga oʻtirgʻizib uloqtirish. Qozoq kurashida tarixi mashhur belgili texnika. Tashqaridan va ichidan oʻtirgʻizish orqali har xil usullar bilan amalga oshiriladi.

Aylantirib uloqtirish (qozoqcha: Айналдырып лақтыру) — tepaga koʻtarib aylantirib uloqtirish. Qatʼiy usullar, qozoq kurashida azaldan belgili. Kuchi koʻplar raqiblarini yelka darajasida, hatto undan ham yuqori bosh darajasida ko‘taradi, ularning aylantirib turli xil usullar amalga oshirgan: ularni qoʻtilgan yonbosh, orqa orqali tashlagan yoki tashqaridan ushlab olish orqali uloqtirgan. Bu usulni o‘zlashtirgan polvondan raqiblari qo‘rqishadi. Baʼzi jismonan zaifroq kurashchilar bunday uloqtirishdan keyin jarohat olgan.

Yelkadan oshib dumalab uloqtirish (qozoqcha: Тонқалана асып домалай лақтыру)- dumalab uloqtirish. Belden ikkalasi ham ushlashgan paytida amalga oshiriladi, hujumchi uloqtirishni amalga oshirib, bir tomoniga raqibni bir chetga olib, qoʻlning kuchi yordamida uni oʻziga qaratib uloqtiradi va orqasi bilan ushlab qoladi.

Koʻkrakdan uloqtirish (qozoqcha: Кеудеден лақтыру)- bukilib uloqtirish. Sambo terminologiyasida — koʻkrak orqali uloqtirish.

Oʻrab uloqtirish (qozoqcha: Орап лақтыру)- samboda bu ilgak usullarning bir turi.

Atirau shahrida oʻtgan qozoq kurashi bo‘yicha erkaklar va ayollar o‘rtasidagi Qozog‘iston Respublikasi chempionati[tahrir | manbasini tahrirlash]

Musobaqada respublikaning barcha viloyatlaridan 363 nafar sportchi ishtirok etdi. Erkaklar oʻrtasida eng kuchlilar 55-100 kg va undan yuqori, ayollar oʻrtasida esa 48-77 kg va undan yuqori vazn toifalarida aniqlandi. "4-6 noyabr kunlari Ostona shahrida har bir vazn toifasi bo‘yicha reytingda kuchli sakkizlikdan joy olgan polvonlar kurash olib borishadi. Xuddi shu o‘rinda g‘oliblar jahon chempionatiga yo‘llanma oldi. Ushbu sakkizlikka viloyat polvonlari kirdi: Beket Junis — 55 kg, Janibek Telman — 60 kg, Bekarys Muratuli — 66 kg, Nurbolat Yzimgaliev — 74 kg, Adilet Qulshym — 74 kg, Sagat Gazimov — 90 kg, Ruslan Izgaliev — 100 kg. , Sungat Zakariaev — 100 kg. Keskin kurashda atiraulik ayollar bitta oltin va ikkita bronza medalini qo‘lga kiritdi. 48 kilogramm vazn toifasida Aygerim Toregazina birinchi, ushbu vazn toifasida Xamariya Amirgaliyeva uchinchi, 77 kilogrammdan yuqori vazn toifasida Elmira Samigollayeva ham uchinchi o‘rinni egalladi.^[4]