Jonbos IV

Jonbos IV
Joylashuv	Qoraqalpogʻiston, Toʻrtkoʻl tumani
Turi	turar joy
Material	yogʻoch va qamish
Xarita
Koordinatalari	41°59′3.941″N 61°5′7.631″E / 41.98442806°N 61.08545306°E G OKoordinatalari: 41°59′3.941″N 61°5′7.631″E / 41.98442806°N 61.08545306°E G O

Jonbos IV — Oʻzbekistonda birinchi topilgan neolit davriga (miloddan avvalgi 4—3-ming yillik) oid Kaltaminor madaniyatining eng nodir va muhim yodgorligi. Yodgorlik Qoraqalpogʻistonning Toʻrtkoʻl tumanida joylashgan. Uni 1938—1940, 1945-yillarda Xorazm arxeologiya-etnografiya ekspeditsiyasi tekshirgan. Jonbos IV da maydoni 300 m² boʻlgan chayla qoldigʻi topilgan. Chayla kattagina urugʻ jamoasining yashash joyi boʻlib xizmat qilgan va unda qariyb 100—120 nafar kishi yashagan. Kuygan qamish va xoda qoldiqlariga qaraganda chayla ustunli, oval shaklida boʻlib, qamish bilan yopilgan. Unda bitta katta va yigirmadan ortiq kichik oʻchoq oʻrni qayd etilgan. Oʻchoqlar girdi va chayladan baliq (choʻrtan, zogʻora, laqqa), hayvon (toʻngʻiz, jayron, Buxoro bugʻusi), qush suyaklari va tuxum poʻchoqlari hamda bir qancha mayda tosh qurollar topilgan. Tosh qurollar orasida tosh bolta va ponalar, keskich, oʻroq hamda oʻq-yoy paykonlari uchraydi. Topilgan sopol idishlarning tubi yumaloq boʻlib, sirtiga chizma naqsh berilgan^[1].

Umumiy xususiyatlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Janbos IV manzilgohi Markaziy Osiyo va butun Yaqin Sharqdagi neolit davrining turar-joy meʼmorchiligining noyob yodgorligi, Kaltaminor madaniyatining klassik namunasi, u yerning aholisi miloddan avvalgi IV—II ming yillikning ikkinchi yarmida yashagan neolit qabilalari hisoblanadi. Ular Amudaryoning quyi oqimida Oqchadaryo deltasi boʻylab va ichki Qizilqumga tutash hududlarga tarqalgan. Hudud 1939-yilda Sergey Pavlovich Tolstov (1907—1976) boshchiligidagi Xorazm arxeologik-etnografik ekspeditsiyasida amaliyot oʻtayotgan Moskva davlat universiteti talabalari A. Y. Abramovich va N. N. Vakturskaya tomonidan ochilgan. 1940—1947-yillarda xuddi shu ekspeditsiya ushbu joyda arxeologik qazishmalar olib bordi.

Ekspeditsiya boshligʻi S. P. Tolstov Jonbos IV qazishmalari natijalarini sarhisob qilar ekan, shunday deb yozgan edi: „Biz Jonbos qalʼa № 4 uchastkasi deb atagan bu joy (bundan oldin Jonbosning shimoli-gʻarbidagi qumliklardan bronza va ilk temir davrining uchta manzili topilgan edi) yangi, yaqin hududlarda maʼlum boʻlgan neolit madaniyatiga mansub boʻlib, biz uni arxeologlar orasida mavjud boʻlgan odat boʻyicha Kaltaminor, eng yaqin aholi punkti nomi bilan atagan edik. Ushbu madaniyatning mavjudligi bizni hech boʻlmaganda miloddan avvalgi III ming yillikning boshlariga, balki IV ming yillikka ham olib keldi“^[2].

Hozirgi vaqtda Kaltaminor madaniyati tarixida ikki bosqich ajratiladi: ilk (miloddan avvalgi IV ming yillikning 2-yarmi – III ming yillikning 1-yarmi) va soʻnggi (III ming yillikning 2-yarmi — miloddan avvalgi III—II ming yillik boshlari).

Dastlabki bosqichdan qolgan buyumlar orasida mikrolitoid chaqmoqtosh buyumlari koʻpni tashkil etdi, shuningdek, nayza uchlari, qirrasi toʻmtoq boʻlgan qoʻshimcha qurollar, pichoqlar ustidagi qirgʻichlar va pirsinglar ham topilgan. Topilgan idishlarning tubi chuqur, sirlangan, shamot, yogʻoch payrahasi, maydalangan chigʻanoqlar va mayda kvars qumi aralashmasi bilan loydan iborat boʻlgan. Olovda kuchsiz va notekis qizdirilgan. Sirtiga butunlay naqsh chizilgan yoki toʻlqinli chiziqlar, baliq suyagi va dumaloq halqalar bilan bezatilgan. Baʼzi idishlar qizil yoki sariq rangga boʻyalgan.

Keyingi bosqichdan ikki tomonlama oʻq uchlari bor qurollar va nayza uchlari, massiv pichoqlar, xanjar shaklidagi boltalar va tekis tubli qozon shaklidagi idishlar topilgan. Kaltaminor madaniyatiga oid eng muhim yodgorliklar Jonbos IV va Qavat VII manzilgohlaridagi yodgorliklardir^[3].

Kaltaminor qabilalarining asosiy mashgʻuloti ovchilik va baliqchilikdir. Manzilgohlar delta ichida va uning qirgʻoqlari boʻylab joylashgan edi. Aholi yogʻoch va qamishdan yasalgan konussimon shiftli ulkan uylarda yashagan.

Aholi punkti arxitekturasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Janbos IV ning turar joyi 25—30 sm balandlikda boʻlgan, yumshoq qiya qumtoshlardan iborat baland tizma yaqinida joylashgan maydonlardan birini egallagan, butunlay turli xil buyumlar va suyaklar bilan qoplangan.

Bu joy shimoli-gʻarbiy—janubi-sharqiy tomonga yoʻnalgan oʻqi boʻyicha oval shakliga ega boʻlib, yer usti bitta katta turar joy ekanligi aniqlandi. Turar joyning umumiy oʻlchamlari 17x27 m, saqlanib qolgan maydoni 200 m² ni tashkil etadi. Uylarning ichida yogʻoch ustunlar bor boʻlgan, ularning ustiga konussimon shaklda qamishdan tom qilingan. Turar joyning perimetri boʻylab kaminlar va markazda katta dumaloq oʻchoq (diametri 1,2 m) oʻrnatilgan, buning sababi ehtimol diniy qadriyat sifatida olovning tinimsiz yonib turishini taʼminlash boʻlgan. Turar joyning markaziy oʻchoqdan moʻrining uchigacha boʻlgan balandligi 8-10 m. Bu yer S. P. Tolstovning fikricha, hali juft boʻlib oilalarga boʻlinmagan qabila jamoasining yashashi uchun moʻljallangan edi^[5].

Jonbos IV manzilgohi qoldiqlarining saqlanishini taʼminlagan noyob sharoitlar Kaltaminor turar joyini meʼmoriy jihatdan batafsil tasvirlash imkonini berdi. Qazishmalar davomida topilgan olov oʻchoqlari va ustunlar joylashgan chuqurlarning joylashuvida qatʼiy tartib aniqlangan. Ustunlar uchun qazilgan chuqurlar uchta konsentrik shaklda joylashtirilgan: biri koʻp qirrali, ovalga yaqin, tashqi konturni hosil qilgan; ikkinchisi, tartibsiz kvadrat shaklida, markazda joylashgan; uchinchisi ularning orasida boʻlgan.

Uylarning tomi yerga yetib bormaydi, biroq cheti past devorga tushib turadi. Kirish eshigi ustida qamishdan yasalgan kichkina soyabon boʻlgan^[5].

Tadqiqotchilar yogʻoch va qamishdan qurilgan Kaltaminor xalqining katta (26x17 m), oval shaklli, yer usti turar joylari suratini koʻrdilar. Odatda, bunday qadimiy arxeologik joylarda yogʻochdan boʻlgan qalin ustunlar va ayniqsa, yupqa tom qoplamasi saqlanib qolmagan. Ammo Jonbos IV misolida, arxeologlar omadga erishishdi^[6].