Arxitekturaning funkional uslubi

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Xelsinki Olimpiya stadioni minorasi (Y. Lindegren va T. Jantti, 1934-38 yillarda qurilgan)

Arxitekturada Funksionallik — bu binolarni faqat ularning maqsadi va funktsiyalari asosida loyihalash tamoyilidir. Qurilishda bino funksiyasi alohida oʻrin egallaydi.

Bu tamoyil, ayniqsa, zamonaviy arxitektura bilan bogʻliq holda, kasb ichidagi chalkashlik va qarama-qarshilik masalasidir.

Binolarda funksionallikning nazariy artikulyatsiyasi Vitruvian triadasiga borib taqaladi. Funktsionalistik qarashlar gotika uygʻonish davri meʼmorlariga xos edi. Jumladan, Avgust Uelbi Pugin „binoda qulaylik, qurilish yoki moslik uchun zarur boʻlmagan xususiyatlar boʻlmasligi kerak“ va „barcha bezak binoning asosiy konstruktsiyasini boyitishdan iborat boʻlishi kerak“ deb yozgan[1].

Birinchi jahon urushidan soʻng, modernizm toʻlqinining bir qismi sifatida xalqaro funksionalist arxitektura harakati paydo boʻldi. Shu nuqtai nazardan, funktsional arxitektura koʻpincha sotsializm va zamonaviy insonparvarlik gʻoyalari bilan bogʻliq boʻlgan. Funktsionalizmning ushbu yangi toʻlqiniga bir oz qoʻshimcha shundan iborat ediki, binolar va uylar nafaqat funktsional maqsadlarda loyihalashtirilishi kerak, balki arxitektura ham keng maʼnoda odamlar uchun yaxshiroq dunyo va yaxshiroq hayotni jismonan yaratish vositasi sifatida ishlatilishi kerak edi. Ushbu yangi funksional arxitektura Chexoslovakiya, Germaniya, Polsha[2], SSSR va Niderlandiyada, 1930-yillardan boshlab esa Skandinaviya va Finlandiyada eng kuchli taʼsir koʻrsatdi.

Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]

1896-yilda Chikagolik arxitektor Lui Sallivan " Forma quyidagi funktsiya " iborasini yaratdi. Biroq, bu aforizm „funksiya“ atamasini foydalilik yoki foydalanuvchi ehtiyojlarini qondirish sifatidagi zamonaviy tushunchaga taalluqli emas edi[3].

1930-yillarning oʻrtalarida funksionallik dizayn yaxlitligi (foydalanish) masalasi emas, balki estetik yondashuv sifatida muhokama qilina boshladi. Funktsionalizm gʻoyasi bezakning etishmasligi bilan birlashtirildi.

70 yil davomida nufuzli amerikalik arxitektor Filipp Jonson kasbning hech qanday funktsional javobgarligi yoʻqligini taʼkidladi va bu bugungi kunda koʻplab qarashlardan biridir. Postmodern arxitektor Piter Eyzenmanning pozitsiyasi foydalanuvchiga dushman boʻlgan nazariy asosga va undan ham ekstremalroq asosga asoslangan[4].

Modernizm[tahrir | manbasini tahrirlash]

Zamonaviy meʼmorchilikning mashhur tushunchalariga fransuz-shveytsariyalik arxitektor Le Korbusier va nemis meʼmori Mies van der Rohening ishlari katta taʼsir koʻrsatadi. Ikkalasi ham funktsionalist edi, hech boʻlmaganda ularning binolari avvalgi uslublarning tubdan soddalashtirilgani edi. 1923-yilda Mies van der Rohe Germaniyaning Veymar shahrida ishlagan va Sallivanning oʻziga xos meʼmoriy goʻzallik maqsadiga erishgan tubdan soddalashtirilgan, mehr bilan batafsil tuzilmalarni ishlab chiqarish boʻyicha faoliyatini boshlagan.

Yevropada[tahrir | manbasini tahrirlash]

Chexoslovakiya[tahrir | manbasini tahrirlash]

Sobiq Chexoslovakiya funksionalistik uslubni erta qoʻllagan boʻlib, 1928-yilda Mies van der Rohe tomonidan ishlangan bino, Brnodagi Villa Tugendhat, 1930-yilda Adolf Loos tomonidan ishlangan bino vaPragadagi Villa Myuller va shaharning koʻp qismi kabi diqqatga sazovor misollar mavjud. Shu uslubda Bata poyabzal kompaniyasi 1920-yillarda zavod shaharchasi sifatida ishlab chiqilgan[5].

Butun mamlakat boʻylab koʻplab villalar, koʻp qavatli uylar va interyerlar, fabrikalar, ofis bloklari va universal doʻkonlarni topish mumkin, 20-asr boshlarida tez sanoatlashgan binolar qurildi[6]. Ayniqsa, Brno shahridagi yirik shahar kengaytmalari funksionalistik uslubdagi koʻplab turar-joy binolarini oʻz ichiga oladi, ayni paytda Plzendagi[7] Adolf Loosning maishiy interyeri ham funksional tamoyillarni qoʻllashi bilan ajralib turadi.

Nordic „funkis“[tahrir | manbasini tahrirlash]

Nordic funkisdagi odatiy panjara, tekis uyingizda, shlyapa va rangli detallar (SOK ombori va ofislari, 1938, Finlandiya)

Skandinaviya va Finlandiyada zamonaviy arxitekturaning xalqaro harakati va gʻoyalari 1930-yilgi Stokgolm koʻrgazmasida rejissor va shved meʼmori Gunnar Asplund rahbarligida meʼmorlar orasida keng maʼlum boʻldi. Umumiy xususiyatlardan baʼzilari — tekis tom yopish, shlyapali devorlar, meʼmoriy oynalar va yaxshi yoritilgan xonalar, sanoat ifodasi va dengizdan ilhomlangan detallar, shu jumladan yumaloq derazalar[8]. 1929-yildagi global fond bozori inqirozi va iqtisodiy tanazzul gʻisht va beton kabi arzon materiallardan foydalanish, tez va samarali qurilish zarurligini qoʻzgʻatdi. Ushbu ehtiyojlar, xususan, 1930-yillardagi binolarda, funktsionalistik arxitekturaning shimoliy versiyasining yana bir belgisi boʻldi va Ikkinchi Jahon urushidan keyin sanoat seriyali ishlab chiqarish ancha keng tarqalgan boʻlsa, modernistik arxitekturaga oʻtdi[9].

Daniya[tahrir | manbasini tahrirlash]

Vilgelm Lauritsen, Arne Yakobsen va KF Moller Daniyaning yangi funksional gʻoyalari arxitektorlari orasida eng faol va nufuzli edilar va Arne Yakobsen, Poul Kjærholm, Kaare Klint va boshqalar umumiy dizaynga yangi yondashuvni kengaytirdilar, xususan, mebel ishlab chiqarishga aylandi[10]. 1925-1945-yillarda muassasalar va turar-joy binolaridan tashqari 100 000 dan ortiq yakka tartibdagi funkis uylari qurilgan. Biroq, chinakam bagʻishlangan funkis dizayni koʻpincha ehtiyotkorlik bilan yondashilgan. Koʻpgina turar-joy binolari konservativ anʼanachilarni juda koʻp qoʻzgʻatmasdan, zamonaviylikni bildirish uchun yumaloq derazalar, burchak oynalari yoki meʼmoriy oynalar kabi baʼzi oʻziga xos funkis elementlarini oʻz ichiga olgan.

Funkis dizayniga cheklovli yondashuvning ushbu tarmogʻi bungalov binosining Daniya versiyasini yaratdi.

  • Bellavista (1934), Klampenborg
    Bellavista (1934), Klampenborg
  • Bakkegården (1935-38), Orxus
    Bakkegården (1935-38), Orxus
  • Skovvangsskolen (1937), Orxus
    Skovvangsskolen (1937), Orxus
  • Frederiksgade №. 1 (1939), Orxus
    Frederiksgade №. 1 (1939), Orxus
  • Strandparken (1938), Orxus. Shiqillagan funkis uchun odatiy pastel rang.
    Strandparken (1938), Orxus. Shiqillagan funkis uchun odatiy pastel rang.
  • Standart (1937), Kopengagen. Sobiq xususiy uy.
    Standart (1937), Kopengagen. Sobiq xususiy uy.
  • Knippelsbro koʻprigi (1935), Kopengagen
    Knippelsbro koʻprigi (1935), Kopengagen
  • Orxus shahar hokimiyati (1941), Orxus. Marmar fasad.
    Orxus shahar hokimiyati (1941), Orxus. Marmar fasad.
  • Orxus universiteti (1933-yildan)
    Orxus universiteti (1933-yildan)

Finlandiya[tahrir | manbasini tahrirlash]

Finlandiyada funkis uslubida ishlaydigan eng samarali va taniqli meʼmorlar orasida Alvar Aalto va Erik Bryggman ham bor, ular 1930-yillarning boshidanoq shugʻullangan. Funktsionalist dizayn 1929-yilda ishlab chiqilgan va 1933-yilda qurilgan mashhur Paimio sanatoriysi misolida koʻrsatilganidek, ichki dizayn va mebellarga ham tarqaldi[11][12][13].

Polsha[tahrir | manbasini tahrirlash]

Interbellum avangard polshalik meʼmorlari 1918-1939-yillarda Yevropaning zamonaviy arxitekturasi va funksionalligi merosiga sezilarli taʼsir koʻrsatdi. Polshalik arxitektorlarning koʻpchiligi Le Korbusierga uning polshalik shogirdlari va hamkasblari Yerji Soltan, Aleksandr Kujavski (ikkalasi ham Marseldagi " Unité d’habitation " kitobining hammualliflari[14]) shu uslubda ishlashdi[15]. Rietveld Shröder uyi qurilganidan bir necha yil oʻtgach, polshalik arxitektor Stanislaw Brukalski 1929-yilda Varshavada oʻz uyini[16] qurdi, goʻyoki u tashrif buyurgan Shröder uyidan ilhomlangan.

Uning Polshadagi zamonaviy uy namunasi 1937-yilda Parij jahon koʻrgazmasida bronza medali bilan taqdirlangan.

  • Varshavadagi tom bogʻi boʻlgan Bohdan Lachert villasi (1929). Uy oʻsha paytda Varshavada villa arxitekturasining eng yaxshi amalga oshirilishi hisoblangan (1929-yilda professor Lex Niemoyevskiyning fikri). Bu okean layneri shaklidan ilhomlangan uy.
    Varshavadagi tom bogʻi boʻlgan Bohdan Lachert villasi (1929). Uy oʻsha paytda Varshavada villa arxitekturasining eng yaxshi amalga oshirilishi hisoblangan (1929-yilda professor Lex Niemoyevskiyning fikri). Bu okean layneri shaklidan ilhomlangan uy.
  • Varshavadagi uyingizda terasli Stanislav Brukalski villasi (1929).
    Varshavadagi uyingizda terasli Stanislav Brukalski villasi (1929).
  • Varshavadagi Infratuzilma vazirligi binosidagi Polsha burgutining bazalt relyefi (Rudolf Świerczyński tomonidan, 1931)
    Varshavadagi Infratuzilma vazirligi binosidagi Polsha burgutining bazalt relyefi (Rudolf Świerczyński tomonidan, 1931)
  • Varshava yaqinidagi „ Michalin“ kichik stansiyasi (1936) Kazimierz Centnerszver tomonidan. Varshava yaqinida ketma-ket qurilgan odatiy zamonaviy temir yoʻl stantsiyasi.
    Varshava yaqinidagi „ Michalin“ kichik stansiyasi (1936) Kazimierz Centnerszver tomonidan. Varshava yaqinida ketma-ket qurilgan odatiy zamonaviy temir yoʻl stantsiyasi.
  • Roman Piotrovski ZUS sugʻurta binosi (1936) Gdiniyada
    Roman Piotrovski ZUS sugʻurta binosi (1936) Gdiniyada
  • Bogdan Damięcki Gdynia dengiz universiteti (1937)
    Bogdan Damięcki Gdynia dengiz universiteti (1937)
  • Narcyz Obrycki villasi (1937) Gdiniyada
    Narcyz Obrycki villasi (1937) Gdiniyada
  • Gdiniya dengiz portidagi Tadeush Kossak villasi (1938). Orqa tomonda uchta katta illyuminatorli derazalar.
    Gdiniya dengiz portidagi Tadeush Kossak villasi (1938). Orqa tomonda uchta katta illyuminatorli derazalar.
  • Varshavadagi Juliusz Żórawski uy-joy birligi „Shisha uy“ (1938-1941) har biri 177 m 2 hashamatli kvartiralar va katta uyingizda teras.
    Varshavadagi Juliusz Żórawski uy-joy birligi „Shisha uy“ (1938-1941) har biri 177 m 2 hashamatli kvartiralar va katta uyingizda teras.
  • Orxus universiteti, Daniya
  • ADGB kasaba uyushma maktabi, Germaniya
  • Administratívna budova spojov, Bratislava, Slovakiya
  • Obchodny a obytny dom Luksor, Bratislava, Slovakiya
  • Villa Tugendhat, Brno, Chexiya
  • Kavarna Era, Brno, Chexiya
  • Kolonie Nový dům, Brno, Chexiya
  • Veletržní palác, Praga, Chexiya
  • Villa Myuller, Praga, Chexiya
  • Zlin shahri, Chexiya
  • Tomas Bata yodgorligi, Zlin, Chexiya
  • Booth House, Bridge Street, Sidney, Avstraliya
  • Buqalar jangi arenasi, Povoa de Varzim, Portugaliya
  • Shisha saroy, Xelsinki, Finlandiya
  • Gollivud mehmonxonasi, Sidney, Avstraliya
  • Knarraros mayoqchasi, Stokkseyri, Islandiya
  • Pärnu Rannahotell, Estoniya
  • Pärnu Rannakohvik, Estoniya
  • Södra Angby, Stokgolm, Shvetsiya
  • Stanislas Brukalskining villasi, Varshava, Polsha
  • Gdynia modernistik markazi, Polsha
  • Villa Savoye, Puissy, Fransiya

Södra Angby, Shvetsiya[tahrir | manbasini tahrirlash]

Södra Angby, 1938-yil

Gʻarbiy Stokgolmdagi Södra Ängby turar- joy maydoni, Shvetsiya, funktsional yoki xalqaro uslubni bog 'shahar ideallari bilan birlashtirdi. 500 dan ortiq binolarni oʻz ichiga olgan bu Shvetsiyadagi dunyodagi eng katta izchil funktsional villa maydoni boʻlib qolmoqda[17].

Landshaft arxitekturasida funksionallik[tahrir | manbasini tahrirlash]

Landshaft arxitekturasida funksionalizmning rivojlanishi uning qurilish arxitekturasida rivojlanishi bilan parallel edi. Turar-joy miqyosida Kristofer Tunnard, Jeyms Rose va Garrett Ekbo kabi dizaynerlar ochiq havoda yashash uchun joylarni yaratish va uy va bogʻning integratsiyasiga asoslangan dizayn falsafasini qoʻllab-quvvatladilar[18]. Keng miqyosda, nemis landshaft meʼmori va rejalashtiruvchisi Leberecht Migge ochlikka qarshi turish va oilalarning oʻzini oʻzi taʼminlashini oshirish usuli sifatida ijtimoiy uy-joy loyihalarida qutulish mumkin boʻlgan bogʻlardan foydalanishni qoʻllab-quvvatladi.

Yana qarang[tahrir | manbasini tahrirlash]


Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ A.W.N.Pugin, The true principles of pointed or Christian architecture: set forth in two lectures delivered at St. Marieʼs, Oscott.
  2. ↑ „Adrian Yekkes: Gdynia - Poland's modernist masterpiece“ (29-iyun 2018-yil).
  3. ↑ Forty, A. ʻWords & Buildings: Functionʼ, pp 174.
  4. ↑ Branko Mitrovic, Philosophy for Architects, New York: Chronicle Books, 2012. p.153.
  5. ↑ Rail, Evan. „Exploring Czech Functionalism in Brno“ (en-US). The New York Times (2012-yil 15-iyun). Qaraldi: 2019-yil 28-may.
  6. ↑ „Discovering Brno's Architecture“ (en). Travel + Leisure. Qaraldi: 2019-yil 28-may.
  7. ↑ Plzeň 1. „Adolf Loos in Pilsen“ (cs). www.adolfloosplzen.cz. Qaraldi: 2019-yil 28-may.
  8. ↑ William C Miller (2016): Nordic Modernism: Scandinavian Architecture 1890-2017, The Crowood Press Ltd., ISBN 978 1 78500 237 3
  9. ↑ Roger Connah. Finland: Modern Architectures in History. Reaktion Books, 2006. 
  10. ↑ Andrew Hollingsworth, Danish Modern, 2008, Gibbs Smith, p. 31.
  11. ↑ YIT: Functionalism is a Finnish thing
  12. ↑ Roger Connah. Finland: Modern Architectures in History. Reaktion Books, 2006. 
  13. ↑ Malcolm Quantrill. Finnish Architecture and the Modernist Tradition. Taylor & Francis, 2012. 
  14. ↑ Le Corbusier l’unité d’habitation de Marseille Jacques Sbriglio 2013
  15. ↑ Józef Piłatowicz POGLĄDY HELENY I SZYMONA SYRKUSÓW NA ARCHITEKTURĘ W LATACH 1925-1956 Warszawa 2009
  16. ↑ „Willa Barbary i Stanisława Brukalskich, Warszawa - Zabytek.pl“. zabytek.pl.
  17. ↑ Detailed references listed in the article on Södra Ängby.
  18. ↑ Rogers, Elizabeth Barlow. Landscape Design: A Cultural and Architectural History. New York: Abrams, 2001. pp. 23, 454-455

Havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Arxitekturaning_funkional_uslubi&oldid=3998667" dan olindi