Coffea arabica: Versiyalar orasidagi farq

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Keyingi tahrir →
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
VizualVikimatn
Ikromova Guli (munozara | hissa)
14 077 edits
„Coffea arabica“ sahifasi tarjima qilib yaratildi
(Farq yoʻq)

3-Noyabr 2022, 14:37 dagi koʻrinishi

Coffea arabica ( /əˈræbɪkə/ ), arab kofesi sifatida ham tanilgan, Ro'yandoshlar oilasiga mansub gulli o'simlik. Bu tur hozirda jahon bo'ylab ishlab chiqarilgan kofening taxminan 60% ini tashkil etuvchi dominant nav hisoblanadi[1]. (Kamroq kislotali, achchiq va ko'proq kofeinli ) robusta loviyasidan ( C. canephora ) ishlab chiqarilgan qahva qolgan kofe ishlab chiqarishning ko'p qismini tashkil qiladi. Arabica qahvasidan kelib chiqqan, birinchi marta Yamanda yetishtirilgan va XII asrda hujjatlashtirilgan[2][3]. Arabica qahvasi ‏ būnn arab tilida, amharcha "Buna" dan olingan.

Taksonomiya

Coffea arabica birinchi bo'lib Amsterdam botanika bog'idan olingan namunani o'rganib chiqqan Antoine de Jussieu tomonidan ilmiy ta'riflangan. U o‘simlikni Jasminum arabicum deb atagan. Linnaeus uni 1737-yilda Coffea turkumiga joylashtirdi[4].

Coffea arabica - Coffea turkimining yagona poliploid turi. Uning diploid turlarida 2n=22 ta xromosomasi bor, coffea arabicada xromosoma soni 4n=44 ta. Xususan, Coffea arabicaning oʻzi Coffea canephora va Coffea eugenioides diploidlari oʻrtasidagi duragaylanish natijasidir[5], shuning uchun u genomning ikki nusxasi boʻlgan allotetraploidga aylangan. Coffea arabica kelib chiqishidagi bu gibridlanish hodisasi Sharqiy Afrikadagi o'zgaruvchan atrof-muhit sharoitlari bilan bog'liq[6].

Tavsif

Yovvoyi o'simliklarning bo‘yi 9-12 m gacha o'sadi, barglari qarama-qarshi, oddiy elliptik-tuxumsimon to cho'zinchoq, uzunligi 6–12 centimetr (2.4–4.7 in) kengligi 4–8 centimetr (1.6–3.1 in), rangi yaltiroq quyuq yashil. Gullari oq, diametri 10-15 mm bo'lib. Urug'lari danak (odatda "gilos" deb ataladi) diametri 10-15 mm, rangi yorqin qizildan binafsha ranggacha. Meva odatda ikkita urug'ni o'z ichiga oladi, ko'pincha qahva loviyalari deb ataladi.

Tarqalishi va yashash joyi

Efiopiya janubi-g'arbiy tog'li hududi uchun endemik[7], Coffea arabica hozir Efiopiyada kam uchraydi. Coffea arabica bugungi kunda o'nlab mamlakatlarda yetishtiriladi[8]. Odatda past bo‘yli buta ko‘rinishida o‘sadi. U Janubiy Sudandagi Boma platosidan ham topilgan. Coffea arabica Keniya shimolidagi Marsabit tog'ida ham uchraydi, ammo bu haqiqatan ham mahalliy yoki tabiiy hodisa ekanligi noma'lum. Yaqinda o'tkazilgan tadqiqotlar uning tabiiylashtirilganligini tasdiqlaydi[9]. Tur oʻz vatanidan tashqarida, Afrika, Lotin Amerikasi, Janubi- Sharqiy Osiyo, Hindiston, Xitoy, Karib dengizi va Tinch okeanidagi turli orollarda keng tarqalgan[10].

Qahva daraxti birinchi marta 1813-yilda Gavayiga olib kelingan va u taxminan 1850-yilga kelib keng ko'lamda o'stirila boshlandi[11]. Ba'zi vodiylarda u invaziv begona o't hisoblanadi[12]. Shri-Lankaning Kandi shahri yaqinidagi Udavattakele va Gannoruva o'rmon qo'riqxonalarida kofe butalari ham muammoli invaziv tur hisoblanadi[13].

Qahva Avstraliyaning Kvinslend va Yangi Janubiy Uelsda 1980-90-yillardan boshlab ishlab chiqarilgan[14]. Coffea arabicani Kvinslend janubi-sharqida ekologik begona o'tlar sifatida tasdiqlangan[15][16].

Tarix

Qovurilgan qahva loviyalaridan (botanika urug'lari) tayyorlangan qahva haqidagi birinchi yozma yozuvi arab olimlaridan kelib chiqqan bo'lib, ular ish vaqtini uzaytirishda qahvaning foydali ekanligini yozganlar. Yamandagi arablarning qovurilgan loviyadan pivo tayyorlash innovatsiyasi dastlab misrliklar va turklar orasida tarqalgan, keyin esa butun dunyo bo'ylab tarqalgan[17]. Indoneziyada Arab kofesini ishlab chiqarish 1699-yilda Yamandan keltirilgan o‘simliklar orqali boshlangan. Sumatran va Java kabi Indoneziya qahvalari og'ir vazni va past kislotaligi bilan mashhur. Bu ularni Markaziy Amerika va Sharqiy Afrikadagi yuqori kislotali qahvalar bilan aralashtirish uchun ideal tanlovga aylantiradi[7].

O'stirish va foydalanish

Coffea arabica ning botanika chizmasi, taxminan 1860 yil
C. arabica ning botanika chizmasi, taxminan 1880 yilga tegishli.

Coffea arabica dunyodagi kofe ishlab chiqarishning 60% ni tashkil qiladi[1].

C. arabica to'liq pishishi uchun taxminan yetti yil kerak bo'ladi.  Odatda 1300-1500 m gacha bo'lgan balandlikda yetishtiriladi   lekin uning dengiz sathidan past va 2,800 m (9,200 ft) balandlikda joylashgan plantatsiyalari mavjud[18].

O'simlik past haroratlarga bardosh bera oladi, lekin sovuqqa emas va o'rtacha harorat 15 and 24 °C (59 and 75 °F) gacha bo'lganida yaxshi o‘sadi[19]. Savdo navlari asosan 5 metr gacha o'sadi va hosil yig‘ib olishni yengillashtirish uchun bo‘yi 2 m gacha qisqartirib turiladi. Coffea canephora dan farqli o'laroq, C. arabicani yengil soyada etishtirgan ma'qul[20].

Ekilganidan 2-4 yil o'tgach, C. arabica kichik, oq, juda xushbo'y gullarni hosil qiladi. Shirin hidi yasemin gullarining shirin hidiga o'xshaydi. Quyoshli kunlarda ochiladigan gullar eng ko'p rezavorlar hosil qiladi. Bu holat keyingi yillarda hosilning past bo'lishiga va hatto zararlanishiga olib kelishi mumkin, chunki o'simlik o'z sog'lig'iga zarar etkazadigan rezavorlarning pishishiga yordam beradi.

Yaxshi saqlangan plantatsiyalarda daraxtni kesish orqali gullashning oldini oladi. Keyin rezavorlar paydo bo'la boshlaydi. Ular pishib etgunga qadar barglar kabi quyuq yashil rangga ega bo'lib, avval sarg'ayib, keyin och qizil rangga ega bo'lib, oxirida porloq, quyuq qizil rangga aylanadi. Bu vaqtda ular "gilos" deb ataladi.

Rezavorlar cho'zinchoq va dona taxminan 1 sm uzunlikda. Qahvaning sifati pastligi ularni juda erta yoki kech terib olishdan kelib chiqadi, shuning uchun ko'pchilik ularni yaxshiroq tanlash uchun qo'lda terib oladi, chunki mevalarning hammasi bir vaqtning o'zida pishmaydi.

Daraxtlarni yetishtirish qiyin va har bir daraxt 0.5 to 5.0 kilogram (1.1 to 11.0 lb) hosil berishi mumkin. O‘simlik beradigan hosilning eng qimmatli qismi meva ichidagi loviya hisoblanadi. Har bir mevada tarkibida loviya bo‘lgan ikkita bo‘lak bor. Qahva loviyalari aslida meva ichidagi ikkita urug'dir. Bu urug'lar ikkita membrana bilan qoplangan; tashqi qismi "pergament ko'ylagi", ichki qismi esa "kumush teri" deb ataladi.

Javada daraxtlarni yilning istalgan vaqtida ekish va yil davomida hosilni yig'ib olish mumkin. Braziliyaning ba'zi qismlarida hosil faqat qishda yig'ib olinadi. O'simliklar sovuq yoki past pH tuproq kabi yomon o'sadigan sharoitlarda shikastlanishga moyil bo'lib, ular C. robusta o'simligiga qaraganda zararkunandalarga nisbatan chidamsizdir[21].

IPCC modellashtirish asosida prognoz qilinayotgan global isish tufayli C. arabicaning qisqarishi sodir bo'lishi kutilmoqda[22]. Iqlim o'zgarishi - haroratning ko'tarilishi, uzoq davom etadigan qurg'oqchilik va ortiqcha yog'ingarchilik - arab kofesining ishlab chiqarishning barqarorligiga tahdid soladi[23].

Gurme qahvalari faqat yuqori sifatli arabica qahvasining yumshoq navlari bo'lib, dunyodagi eng mashhur arabica kofe loviyalari orasida Yamayka Moviy Tog'i, Kolumbiya Supremo, Tarrazu, Kosta-Rika, Gvatemala Antigua va Efiopiya Sidamosi bor[24][25][26].

A Coffea arabica plantation in São João do Manhuaçu, Minas Gerais, Brazil
Kofe rezavorlari va loviyalarining tuzilishi:



</br> 1: markazdan kesilgan



</br> 2: loviya ( endosperm )



</br> 3: kumush teri (testa, epidermis )



</br> 4: pergament palto (korpus, endokarp )



</br> 5: pektin qatlami



</br> 6: pulpa ( mezokarp )



</br> 7: tashqi teri ( perikarp, ekzokarp )

Coffea arabica ning bir shtammi tabiiy ravishda juda kam kofeinni o'z ichiga oladi lekin oddiy qahvaga o'xshash ta'mga ega[27].

Tahdidlar

Garchi u hozirda oʻzining tabiiy hududi boʻylab 13,5 dan 19,5 milliardgacha boʻlgan ulkan yovvoyi populyatsiyasiga ega boʻlsa-da, C. arabica koʻplab tahdidlar tufayli IUCN Qizil roʻyxatida yoʻqolib ketish xavfi ostidagi tur sanaladi. Iqlim o'zgarishi Efiopiyadagi yovvoyi C. arabica o'sadigan hududlarga yuqori haroratga sezgirligi tufayli katta ta'sir ko'rsatishi mumkin va hisob-kitoblarga ko'ra, populyatsiya 50 - 80% ga kamayishi va hududning 40 - 50% ga qisqarishi mumkin. 2088-yilga kelib iqlim o'zgarishi o‘simlik genomiga ham ta'sir qilishi mumkin. Bundan tashqari, qahvaning asosiy zararkunandasi bo'lgan Hypotenemus hampei iqlim isishi sababli o‘simlikka yanada ko'proq zarar yetkaza boshlaydi.

C. arabicaning genetik o'zgarishdan saqlash uchun Yamanda yovvoyi qahvaning sog'lom populyatsiyasini saqlashga tayaniladi. Genetik tadqiqotlari shuni ko'rsatdiki, qahva yetishtirish yovvoyi qahvaning genetik yaxlitligiga tahdid soladi, chunki bu holat yovvoyi genotiplarning navlarga ta'sir qiladi[28]. So'nggi bir necha asrlarda yetishtirilgan deyarli barcha kofe Yamandan atigi bir hovuch yovvoyi o'simliklardan kelib chiqqan va bugungi kunda butun dunyo bo'ylab plantatsiyalarda o'sadigan kofe faqat Yamandagi tabiatda mavjud bo'lgan xilma-xillikning 1% dan kamrog'ini o'z ichiga oladi[29].

Iqlim o'zgarishi, shuningdek, haroratga sezgirlik C. arabica uchun tahdid bo'lib xizmat qiladi. Ba'zi tadqiqotlar 2050-yilga kelib, qahva yetishtirish uchun foydalaniladigan yerlarning yarmidan ko'pi unumsiz bo'lishi mumkinligini ko'rsatdi. Yuqori haroratga bardoshli Coffea stenophylla C. arabica o'rnini bosishi mumkin[30].

Galereya

  • Yangi unib chiqqan kofe
    Yangi unib chiqqan kofe
  • Coffea Arabica Olinda, Maui shahri
    Coffea Arabica Olinda, Maui shahri
  • Kofe gullari.
    Kofe gullari.
  • Yangi kofe mevalari.
    Yangi kofe mevalari.
  • Yangi kofe urug'lari ("loviya").
    Yangi kofe urug'lari ("loviya").
  • Fermentlangan qahva urug'lari.
    Fermentlangan qahva urug'lari.
  • Qovuqsiz fermentlangan qahva (yashil) urug'lar.
    Qovuqsiz fermentlangan qahva (yashil) urug'lar.
  • Fermentlangan va qovurilgan qahva urug'lari.
    Fermentlangan va qovurilgan qahva urug'lari.
  • Braziliyadan qovurilmagan ("yashil") qahva ( Coffea arabica ) urug'lari.
    Braziliyadan qovurilmagan ("yashil") qahva ( Coffea arabica ) urug'lari.

Yana qarang

Ma'lumotnomalar

  1. ↑ 1,0 1,1 „Coffee: World Markets and Trade“. United States Department of Agriculture – Foreign Agricultural Service (2017-yil 16-iyun). Qaraldi: 2017-yil 8-dekabr.
  2. ↑ Meyer, Frederick G. 1965.
  3. ↑ Söndahl, M. R. „The plant: Origin, production and botany“,. Espresso Coffee: The Science of Quality, Second Illy: , Elsevier Academic Press, 2005 — 21 bet. ISBN 978-0-12-370371-2. 
  4. ↑ Charrier, A. „Botanical Classification of Coffee“,. Coffee: Botany, Biochemistry and Production of Beans and Beverage Clifford: . Westport, Connecticut: AVI Publishing, 1985 — 14 bet. ISBN 978-0-7099-0787-9. 
  5. ↑ Lashermes, P.; Combes, M.-C.; Robert, J.; Trouslot, P.; D'Hont, A.; Anthony, F.; Charrier, A. (1999-03-01). "Molecular characterisation and origin of the Coffea arabica L. genome". Molecular and General Genetics 261 (2): 259–266. doi:10.1007/s004380050965. ISSN 0026-8925. PMID 10102360. 
  6. ↑ Yves Bawin, Tom Ruttink, Ariane Staelens, Annelies Haegeman, Piet Stoffelen, Jean‐Claude Ithe Mwanga Mwanga, Isabel Roldán‐Ruiz, Olivier Honnay, Steven B. Janssens (2020). "Phylogenomic analysis clarifies the evolutionary origin of Coffea arabica". Journal of Systematics and Evolution 59 (5): 953–963. doi:10.1111/jse.12694. https://lirias.kuleuven.be/handle/123456789/656868. 
  7. ↑ 7,0 7,1 Martinez-Torres, Maria Elena. Organic Coffee. Ohio University, 2006. ISBN 9780896802476. 2016-yil 26-yanvarda qaraldi. 
  8. ↑ Hoffmann, James. The World Atlas of Coffee 2nd Edition (English). Great Britain: Mitchell Beazley, 2018 — 12 bet. ISBN 978-1-78472-429-0. 
  9. ↑ Charrier & Berthaud (1985).
  10. ↑ Kew World Checklist of Selected Plant Families, Coffea arabica
  11. ↑ Hargreaves, Dorothy. Tropical Trees of Hawaii. Kailua, Hawaii: Hargreaves, 1964 — 17 bet. 
  12. ↑ „Coffea arabica (PIER species info)“. Qaraldi: 2011-yil 15-iyul.
  13. ↑ Nyanatusita, Bhikkhu; Dissanayake, Rajith (2013). "Udawattakele: 'A Sanctuary Destroyed From Within'". Loris, Journal of the Wildlife and Nature Protection Society of Sri Lanka 26 (5 & 6): 44. http://www.rainforestprotectors.org/rainforest/knowledgebank/Udawattakele%20A%20Sanctuary%20Destroyed%20From%20Within.pdf. 
  14. ↑ „Coffee“ (en-AU). AgriFutures Australia. Qaraldi: 2022-yil 2-sentyabr.
  15. ↑ Cripps, Sally. „Coffee eradication wins weed award“ (en-AU). Queensland Country Life (2015-yil 21-sentyabr).
  16. ↑ Batianoff, George N.; Butler, Don W. (2002). "Assessment of invasive naturalized plants in south-east Queensland". Plant Protection Quarterly 17 (1): 27-34. https://caws.org.nz/PPQ1617/PPQ%2017-1%20pp027-34%20Batianoff.pdf. 
  17. ↑ Western Arabia and the Red Sea, Naval Intelligence Division, London 2005, p. 490 ISBN 0-7103-1034-X
  18. ↑ Schmitt, Christine B.. Montane Rainforest with Wild Coffea Arabica in the Bonga Region (SW Ethiopia): Plant Diversity, Wild Coffee Management and Implications for Conservation. Cuvillier Verlag, 2006 — 4 bet. ISBN 978-3-86727-043-4. 
  19. ↑ Taye Kufa Obso. Ecophysiological Diversity of Wild Arabica Coffee Populations in Ethiopia: Growth, Water Relations and Hydraulic Characteristics Along a Climatic Gradient. Cuvillier Verlag, 2006 — 10 bet. ISBN 978-3-86727-990-1. 
  20. ↑ Prado, Sara Guiti; Collazo, Jaime A.; Stevenson, Philip C.; Irwin, Rebecca E. (2019-05-14). "A comparison of coffee floral traits under two different agricultural practices" (en). Scientific Reports 9 (1): 7331. doi:10.1038/s41598-019-43753-y. ISSN 2045-2322. PMID 31089179. PMC 6517588. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=6517588. 
  21. ↑ "Coffee: The World in Your Cup."
  22. ↑ Davis, Aaron P.; Gole, Tadesse Woldemariam; Baena, Susana; Moat, Justin (2012). "The impact of climate change on indigenous arabica coffee (Coffea arabica): Predicting future trends and identifying priorities". PLOS ONE 7 (11): e47981. doi:10.1371/journal.pone.0047981. PMID 23144840. PMC 3492365. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=3492365. 
  23. ↑ van der Vossen, Herbert; Bertrand, Benoît; Charrier, André (2015). "Next generation variety development for sustainable production of arabica coffee (Coffea arabica L.): A review". Euphytica 204 (2): 244. doi:10.1007/s10681-015-1398-z. 
  24. ↑ „Os melhores grãos do mundo“ (pt). Revista Veja. Editora Abril (2008-yil 31-iyul). 2008-yil 5-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 29-iyul.
  25. ↑ Fussell, Betty. „The World Before Starbucks“. The New York Times (1999-yil 5-sentyabr). Qaraldi: 2008-yil 29-iyul.
  26. ↑ Fabricant, Florence. „Americans Wake Up and Smell the Coffee“. The New York Times (1992-yil 2-sentyabr). Qaraldi: 2008-yil 29-iyul.
  27. ↑ Silvarolla, Maria B.; Mazzafera, Paulo; Fazuoli, Luiz C. (2004). "Plant biochemistry: A naturally decaffeinated arabica coffee". Nature 429 (6994): 826. doi:10.1038/429826a. PMID 15215853. 
  28. ↑ Silvarolla, M. B.; Mazzafera, P.; Fazuoli, L. C. (2004). "Plant biochemistry: A naturally decaffeinated arabica coffee". Nature 429 (6994): 826. doi:10.1038/429826a. PMID 15215853. 
  29. ↑ Rosner, Hillary (October 2014). "Saving Coffee". Scientific American 311 (4): 68–73. doi:10.1038/scientificamerican1014-68. PMID 25314878. 
  30. ↑ „Climate change: Future-proofing coffee in a warming world“ (en-GB). BBC News (2021-yil 19-aprel). Qaraldi: 2021-yil 24-aprel. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Coffea_arabica&oldid=3143262" dan olindi