Zoʻravonlik: Versiyalar orasidagi farq

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Keyingi tahrir →
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
VizualVikimatn
Finikchik (munozara | hissa)
10 292 edits
„Violence“ sahifasi tarjima qilib yaratildi
(Farq yoʻq)

14-Oktyabr 2022, 13:44 dagi koʻrinishi

 

See caption
Ikki erkak antilopalar shoxlari yordamida bir-biri bilan urishmoqda

Zoʻravonlik - bu jarohatlash, suiiste'mol qilish, zarar yetkazish yoki yo'q qilish uchun jismoniy kuch ishlatishdir[1]. Jahon sog'liqni saqlash tashkiloti (JSST) tomonidan zo'ravonlikka ta'rif quyidagicha berilgan[2]:

O'limga, psixologik zararga, noto'g'ri rivojlanishga yoki mahrumlikka sabab bo`luvchi o'ziga, boshqa shaxsga, guruhga yoki jamiyatga qarshi har qanday kuchni qasddan qo'llash, tahdid qilish yoki jarohat yetkazish zo`ravonlikdir


Xalqaro miqyosda zo‘ravonlik 2013-yilda taxminan 1,28 million kishining o‘limiga sabab bo‘lgan, 1990-yilda bu ko‘rsatkich 1,13 million edi[3]. Vaholanki, o‘tgan yillar davomida dunyo aholisi qariyb 1,9 milliard kishiga oshgani aholi jon boshiga zo‘ravonlik darajasi keskin pasayganidan dalolat beradi. 2013-yilda vafot etganlarning taxminan 842 000 tasi o‘ziga-o`zi azob berish (o‘z joniga qasd qilish)[4], 405 000 tasi shaxslararo zo‘ravonlik va 31 000 tasi jamoaviy zo‘ravonlik (urush) hamda huquqiy aralashuv bilan bog‘liq[3]. Zo'ravonlik tufayli har bir o'lim uchun o'nlab kasalxonalarga yotkizish, yuzlab shoshilinch tibbiy yordam bo'limiga tashrif buyurish va minglab shifokorlar qabuliga yozilish holatlari yuz beradi[5]. Bundan tashqari, zo'ravonlik ko'pincha jismoniy va ruhiy salomatlik hamda ijtimoiy faoliyat uchun umrbod oqibatlarga olib keladi va iqtisodiy-ijtimoiy rivojlanishni sekinlashtirishi mumkin.

2013-yilda dunyo boʻylab shaxslararo zoʻravonlik oqibatida 405 000 ga yaqin vafotning 180 000 tasi oʻtochar qurol bilan hujum qilish, 114 000 tasi oʻtkir buyum bilan tajovuz qilish, qolgan 110 000 tasi esa boshqa sabablarga ko`ra sodir boʻlgan[3].

Zo'ravonlikning oldini olishning ko`p shakllari mavjud. Mamlakatdagi zo'ravonlik darajasi va o'zgartirilishi mumkin bo'lgan omillar o'rtasida kuchli bog'liqlik bor, masalan, konsentrlangan (mintaqaviy) qashshoqlik, daromadlar va gender tengsizliklari, spirtli ichimliklarni iste'mol qilish hamda bolalar va ota-onalar o'rtasida xavfsiz, barqaror va tarbiyaviy munosabatlarning yo'qligi. Garchi ruhiy va jismoniy salomatlik hamda individual reaktsiyalar, shaxsiyatlar va boshqalar bu xatti-harakatlarning shakllanishida doimo hal qiluvchi omillar bo'lib kelgan bo`lsada, zo'ravonlikning asosiy sabablarini hal qiluvchi strategiyalar zo'ravonlikning oldini olishda nisbatan samarali bo'lishi mumkin[6].

Turlari

Zo'ravonlik tipologiyasi[7]

Jahon sog'liqni saqlash tashkiloti zo'ravonlikni uchta keng toifaga ajratadi[8]:

  • o'ziga nisbatan zo'ravonlik
  • shaxslararo zo'ravonlik
  • jamoaviy zo'ravonlik

Ushbu boshlang'ich toifalash shaxs tomonidan o'ziga nisbatan sodir etilgan zo'ravonlik, boshqa shaxs yoki kichik bir guruh tomonidan sodir etilgan zo'ravonlik va davlatlar, uyushgan siyosiy guruhlar, militsiya guruhlari va terroristik tashkilotlar kabi katta guruhlar tomonidan sodir etilgan zo'ravonliklarni farqlaydi.

Shu bilan bir qatorda, zo'ravonlik birinchi navbatda instrumental yoki reaktiv / dushmanlik ruhi sifatida tasniflanishi mumkin[9].

O'ziga nisbatan

O'ziga qaratilgan zo'ravonlik o'z joniga qasd qilish xatti-harakatiga va o'z-o'ziga azob berish harakatiga bo'linadi. Birinchisiga o'z joniga qasd qilish fikrlari, o'z joniga qasd qilishga urinishlar shuningdek, ba'zi mamlakatlarda para suitsid yoki qasddan o'ziga jarohat yetkazish hamda suitsidning o'zi kiradi. O'z-o'ziga azob berish, aksincha, o'z- o'ziga zarar yetkazish kabi harakatlarni o'z ichiga oladi.

Jamoaviy

Fashistlar Germaniyasining Polshani bosib olishi paytida polshalik tinch aholini qirg'in qilishmoqda, 1939-yil dekabr

Boshqa ikkita keng toifadan farqli o'laroq, jamoaviy zo'ravonlikning pastki toifalari shaxslar yoki davlatlar guruhlari tomonidan sodir etilgan zo'ravonlik sabablarini ko'rsatadi. Muayyan ijtimoiy kun tartibini ilgari surish uchun qilingan jamoaviy zo'ravonlik, masalan, uyushgan guruhlar tomonidan sodir etilgan nafrat jinoyatlarni, terroristik harakatlar va ommaviy zo'ravonliklarni o'z ichiga oladi. Siyosiy zo'ravonlik urush va ular bilan bog'liq tajovuz mojarolari, davlat zo'ravonligi va qurolli guruhlar tomonidan amalga oshiriladigan shunga o'xshash harakatlarni o'z ichiga oladi. Bunday vaziyatlarda tinch aholiga nisbatan zo'ravonlikning bir qancha omillari bo'lishi mumkin[10].Iqtisodiy zo'ravonlik iqtisodiy faoliyatga to'sqinlik qilish, muhim xizmatlardan foydalanishni rad etish yoki iqtisodiy bo'linish va parchalanishni keltirib chiqarish maqsadida amalga oshirilgan iqtisodiy daromadga asoslangan hujumlarni o'z ichiga oladi. Shubhasiz, mahalliy va submilliy guruhlar tomonidan sodir etilgan harakatlar bir nechta sabablarga ega bo'lishi mumkin.  ko`rinmas zo'ravonlik atrof-muhitning buzilishi, ifloslanish va iqlim o'zgarishi kabi ko'pincha ko'rinmaydigan (undan ta'sirlanmaganlar uchun), uzoq davom etadigan zo'ravonlik shaklidir[11].

Urush

 

Ikkinchi jahon urushi paytida Parijda Amerika Qo'shma Shtatlari M8 Greyhound zirhli mashinasi

Urush - ijtimoiy guruhlar, millat (xalq)lar, davlatlar oʻrtasidagi nizolarning kuch, odatda, qurolli kuchlar yordamida qal qilinishi. Urushda asosiy va hal qiluvchi vosita sifatida qurolli kuchlardan, shuningdek, kurashishning iqtisodiy, siyosiy, gʻoyaviy va b. vositalaridan foydalaniladi. Urushlar davlatlar olib boradigan ichki va tashqi siyosat natijasidir. Bu jamoaviy zo'ravonlikning eng ekstremal shaklidir[12]. Urush hududiy va boshqa nizolarni hal qilish vositasi sifatida, hududni egallash yoki resurslarni talon-taroj qilish, milliy o'zini-o'zi mudofaa qilish, ozodlik yoki millatning bir qismining undan ajralib chiqishga urinishlarini bostirish uchun bosqinchilik sifatida olib boriladi. Mafkuraviy, diniy va inqilobiy urushlar ham mavjud[13].

Sanoat to`ntarilishidan beri zamonaviy urushlarning halokatliligi o`sib bormoqda. Birinchi jahon urushi qurbonlari 40 milliondan, Ikkinchi jahon urushi qurbonlari esa 70 milliondan oshgan.

Shaxslararo

Qobil Hobilni o'ldirmoqda
Shoul Dovudga hujum qilmoqda (Shoul o'zini yaxshi his qilish uchun Dovud musiqa chalar edi), 1860-yilda Julius Schnorr von Karolsfeldning yog'ochga o`yilgan rasmi

Shaxslararo zo'ravonlik ikkita kichik toifaga bo'linadi: Oilaviy zo'ravonlik va intim sherik zo`ravonligi - ya'ni oila a'zolari va intim sherik tomonidan qilinadigan zo'ravonlik, bu holatlar, odatda uyda sodir bo'ladi. Jamiyat zo'ravonligi - bir-biriga aloqador bo'lmagan va bir-birini taniydigan yoki tanimaydigan shaxslar o'rtasidagi zo'ravonlik, asosan uydan tashqarida sodir bo'ladi. Birinchi guruh zo'ravonlik shakllariga bolalarni tahqirlash, intim sherik tomonidan zo'ravonlik va keksa yoshdagilarga nisbatan mushtumzo`rlik kabi jinoyatlar kiradi. Ikkinchisiga esa yoshlar zo'ravonligi, tasodifiy zo'ravonlik harakatlari, begonalar tomonidan zo'rlanish yoki jinsiy tajovuz, maktablar, ish joylari, qamoqxonalar va qariyalar uylari kabi muassasalar ichidagi zo'ravonliklar kiradi. Oilalarda shaxslararo zo'ravonlik sodir bo'lganda, uning psixologik oqibatlari ota-onalar, bolalar va ularning munosabatlariga qisqa va uzoq muddatli ta'sir ko'rsatishi mumkin[14].

Bolaga yomon munosabat

Bolalarga nisbatan shafqatsizlik deganda, 18 yoshgacha bo'lgan bolalarga nisbatan qo'pol munosabatda bo'lish va e'tiborsizlik tushuniladi. U jismoniy va/yoki ruhiy zo'ravonlik, jinsiy zo'ravonlik, beparvolik, sovuqqonlik va bolani tijoriy yoki boshqa maqsadda ekspluatatsiya qilishning barcha turlarini o'z ichiga oladi, bu esa bolaning sog'lig'i, omon qolishi, rivojlanishi yoki qadr-qimmatiga, mas'uliyatliligiga, ishonchiga qattiq yoki potentsial zarar yetkazishi mumkin. Intim sherigiga nisbatan mushtumzo`rlik ham ba'zan bolalarga nisbatan zo'ravonlik ko'rinishiga kiradi[15].

Bolalarga nisbatan qo‘pol munosabatda bo‘lish butun umr davomida jiddiy oqibatlarga olib keladigan global muammodir, ammo uni o‘rganish murakkab va qiyin sanaladi[16].

Bolalarga nisbatan shafqatsiz munosabatning tarqalishi bo'yicha ishonchli global hisob-kitoblar mavjud emas. Ko'pgina mamlakatlar, ayniqsa past va o'rta daromadli mamlakatlar haqida ma'lumotlar juda oz. Joriy hisob-kitoblar mamlakatga va qo'llanilgan tadqiqot usuliga qarab juda katta farq qiladi. Ayollarning taxminan 20 foizi va erkaklarning 5-10 foizi bolaligida jinsiy zo'ravonlikka duchor bo'lganligini, barcha bolalarning 25-50 foizi esa jismoniy zo'ravonlikka duchor bo'lgani aytiladi[17].

Bolalarga nisbatan shafqatsiz munosabat umrbod jismoniy va ruhiy salomatlik, ijtimoiy va kasbiy faoliyat (masalan, maktab, ish va munosabatlardagi qiyinchiliklar) buzilishi oqibatlarini o'z ichiga oladi. Bular mamlakatning iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishini sekinlashtirishi mumkin[18][19]. Bolalarga nisbatan qo'pol munosabatda bo'lish boshlanishidan oldin uning oldini olish mumkin va u ko'p tarmoqli yondashuvni talab qiladi. Samarali profilaktika dasturlari ota-onalarni qo'llab-quvvatlaydi va ijobiy tarbiya ko'nikmalarini o'rgatadi. Bolalar va oilalarga doimiy g'amxo'rlik yomon munosabatda bo'lish xavfini kamaytirishi va uning oqibatlarini olishi mumkin[20][21].

Yoshlar

Chikagodagi Roseland shahrida zo'ravonlik natijasida halok bo'lgan har bir bola uchun bittadan, yuzlab oddiy tosh bloklardan iborat "Kids Off the Block (KOB)" yodgorligi.

Jahon sog'liqni saqlash tashkilotiga ko'ra, yoshlar 10 yoshdan 29 yoshgacha bo'lgan odamlardir. Yoshlar zo‘ravonligi yoshlar o‘rtasida sodir bo‘ladigan zo‘ravonlikka ishora bo‘lib, bezorilik va jismoniy janjaldan tortib, jinsiy va jismoniy tajovuzdan qotillikgacha bo‘lgan og‘irroq harakatlarni o‘z ichiga oladi[22].

Dunyo bo'ylab har yili 10-29 yoshli yoshlar o'rtasida 250 000 ga yaqin qotillik sodir bo'ladi, bu har yili jahon miqyosida sodir bo'lgan qotilliklar umumiy sonining 41 foizini tashkil qiladi ("Global Burden of Disease", Jahon sog'liqni saqlash tashkiloti, 2008)[23]. Yoshlar zo'ravonligi insonning psixologik va ijtimoiy faoliyatiga jiddiy, ko'pincha umrbod ta'sir qiladi. Yoshlar o'rtasidagi zo'ravonlik sog'liqni saqlash, farovonlik va jinoiy adliya xizmatlarining narxini sezilarli darajada oshiradi; mahsuldorlikni pasaytiradi; mulk qiymatini kamaytiradi; va umuman jamiyat tuzilishini buzilishiga sabab bo`ladi. 

Yoshlar o'rtasida zo'ravonlikni kamaytirishda samarali yoki va'da beradigan profilaktika dasturlari bolalar va o'smirlarga g'azabni boshqarish, nizolarni hal qilish va muammolarni yechish uchun zarur ijtimoiy ko'nikmalarni rivojlantirishga yordam berishga mo'ljallangan hayotiy ko'nikmalar va ijtimoiy rivojlanish jumladan, maktablarda zo'ravonlikka qarshi kurash dasturlari; va spirtli ichimliklar, noqonuniy giyohvand moddalar va qurollardan foydalanishni kamaytirish dasturlari o'z ichiga oladi[24][25].

Yoshlar zo'ravonligiga yoshlarning jismoniy, hissiy va jinsiy zo'ravonlik (masalan, jismoniy hujumlar, bezorilik, zo'rlash) va to'da otishmalari hamda talonchilik kabi zo'ravonlik harakatlariga guvoh bo'lishi yoki ishtirok etishi kiradi. 2018-yilda tadqiqotchilarning ma'lumotlariga ko'ra, "Shaharlarda yashovchi bolalar va o'smirlarning yarmidan ko'pi jamiyatda zo'ravonlikning qandaydir ko'rinishini boshdan kechirgan"[26].

Yoshlar zo'ravonligi shaxsga, ularning oilalariga va jamiyatga ta'sir qiladi. Jabrlanuvchilar umrbod jarohat olishlari mumkin, bu doimiy ravishda shifokor va shifoxonaga tashrif buyurishni anglatadi. Yoshlar va yoshlar o'rtasidagi zo'ravonlik qurbonlari jismoniy va/yoki ruhiy jarohatlar tufayli maktabga yoki ishga bora olmasligi sababli, ularga g'amxo'rlik qilish, jumladan, kundalik turmush hamda tibbiy to'lov xarajatlarini to'lash ko'pincha ularning oila a'zolari zimmasiga tushadi. Ularning vasiylari zo'ravonlik qurboniga yordam berish uchun ishlaridan voz kechishi yoki qisqartirilgan soatlarda ishlashiga to`g`ri keladi. Bu jamiyatga qo'shimcha yukni keltirib chiqaradi, chunki jabrlanuvchi va hatto ularning vasiylari ham o'z to'lovlarini to'lash uchun hukumatdan yordam olishlari kerak bo`ladi. Oxirgi tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, bolalik davridagi psixologik travmalar bolaning miyasini o'zgartirishi mumkin. "Travma miya va tanaga tashvish, g'azab va diqqatni jamlash qobiliyatini keltirib chiqaruvchi jismoniy ta'sir ko'rsatishi ma'lum. Shuningdek, ular eslash, ishonish va munosabatlarni o'rnatishda muammolarga duch kelishlari ham mumkin"[27]. Miya zo'ravonlikka duch kelaverganligi sabab, u doimo hushyor holatda (jang yoki parvoz rejimida qolib ketishga o'xshaydi) bo'lib qoladi. Tadqiqotchilarning ta'kidlashicha, "zo'ravonlikka duchor bo'lgan yoshlarda hissiy, ijtimoiy va kognitiv muammolar bo'lishi mumkin. Ular his-tuyg'ularini nazorat qilish, maktabda darslarga e'tibor berish, do'stlardan uzoqlashish yoki travmadan keyingi stress buzilishi belgilarini ko'rsatish kabi muammolariga duch kelishi mumkin."[28].

Zo'ravonlikka duchor bo'lgan yoshlar tanalarining reaksiya holatlarini tushuna olishlari muhim sanaladi, bu orqali ular har qanday qisqa va uzoq muddatli salbiy ta'sirlarga (masalan, zaif konsentratsiya, ruhiy tushkunlik hissi, xavotirning kuchayishi) qarshi turish uchun ijobiy choralar ko'ra oladilar. Ular boshdan kechirgan travma ta'sirini yumshatish uchun tezkor choralar ko'rish orqali salbiy oqibatlarni kamaytirish yoki yo'q qilish mumkin. Ilk qadam sifatida, yoshlar nima uchun o'zlarini qandaydir his qilishlarini tushunishlari va ular boshdan kechirgan zo'ravonlik qanday qilib ularda salbiy his-tuyg'ularni keltirib chiqarishi mumkinligini tushunishlari kerak. Shaxslar o`zining ijobiy va salbiy his-tuyg'ulari haqida ko'proq xabardor bo'lishga intilishi ular boshdan kechirgan jarohatlardan xalos bo'lishning bir qismi sifatida olinishi kerak bo'lgan birinchi qadamdir. "Nevrologiya tadqiqotlari shuni ko'rsatadiki, biz his-tuyg'ularimizni o'zgartirishning yagona yo'li - bu ichki tajribamizdan xabardor bo'lish va ichimizda sodir bo'layotgan narsalar bilan do'stlashishni o'rganishimizdir"[29].

Yoshlar zo'ravonligining salbiy oqibatlarini bartaraf etishning ba'zi usullari, turli xil ong va harakat mashqlarini, chuqur nafas olish mashqlarini va yoshlarga o'zlarining berkitilgan his-tuyg'ularini bo'shatishga imkon beradigan boshqa tadbirlarni sinab ko'rishdir. Ushbu usullardan foydalanish tashvish va asabiylikni hamda g'azab hissini kamaytiradi. Vaqt o'tishi bilan, bu usullar ushbu yoshlar zo'ravonligining qurbonlariga o'zlarining his-tuyg'ularini va xatti-harakatlarini yaxshiroq nazorat qilishlariga va nosog'lom kurash usullaridan qochishlariga yordam beradi. Yoshlar zo'ravonligidan jabrlanganlarga yordam berishning yana bir usuli - bu san'at. Ularga san'at, musiqa va qo'shiqchilik bilan shug'ullanish imkoniyatini berish orqali yahshi natijalarga erishish mumkin, bu esa ularga o'zini va his-tuyg'ularini ijobiy tarzda ifoda etish imkoniyatini bera oladi[30].

Zo'ravonlikni boshdan kechirgan yoshlar bir yoki bir nechta odam bilan yaqin munosabatda bo'lishi ular uchun foydali bo`ladi[29]. Travma qurbonlari xavfsiz va ishonchli odamlar orasida bo`lsa o`zini qulay his qilib ular o'zlar boshdan kechirgan dahshatli holatlar haqida gapirib bera oladilar. Ba'zi yoshlarning uyida katta odamlar yoki yo'l-yo'riq va tasalli beruvchi hamda ular ishonishi mumkin bo'lgan odam yo'q. Yoshlar zo'ravonligi keng tarqalgan mahallalardagi maktablarda har bir o'quvchiga muntazam ravishda yo'l-yo'riq ko`rsatsh uchun maslahatchilarni tayinlash kerak[31].

Tashqarida xavfsiz yurishdan tashqari uydagi holat ham juda muhim. Agar yoshlarning darsdan keyin boradigan xavfsiz joyi bo'lmasa, ular muammoga duch kelishlari, yomon baho olishlari, maktabni tashlab ketishlari va giyohvandlik yoki spirtli ichimliklarni iste'mol qilishlari mumkin[32].

Intim sherik

Myer-Henderson Hall (JBM-HH) qo'shma bazasi raqamli ta'qib qilish, intim sherik zo'ravonligi bilan bog'liq bo'lgan davra suhbati

Intim sherik zo'ravonligi deganda jismoniy, jinsiy yoki psixologik zarar keltiradigan, jumladan, jismoniy tajovuzkorlik, jinsiy zo'ravonlik, psixologik zo'ravonlik qilish kabi intim munosabatlardagi xatti-harakatlar tushuniladi.

JSST tomonidan 10 ta asosan rivojlanayotgan mamlakatlarda[33] oʻtkazilgan tadqiqot shuni koʻrsatdiki, 15 yoshdan 49 yoshgacha boʻlgan ayollar orasida ayollarning 15% (Yaponiya) va 70% (Efiopiya va Peru) oʻrtasida intim sherigi tomonidan jismoniy va/yoki jinsiy zoʻravonlik haqida xabar berilgan[34].

Intim sherik va jinsiy zo'ravonlik qurbonlari va ularning farzandlari qisqa va uzoq muddatli jismoniy, ruhiy, jinsiy va reproduktiv salomatlikning jiddiy muammolariga olib keladi va yuqori ijtimoiy hamda iqtisodiy xarajatlarni keltirib chiqaradi. Bunday muammolarga havfli va havfli bo'lmagan jarohatlar, depressiya, travmadan keyingi stress buzilishi, kutilmagan homiladorlik, jinsiy yo'l bilan yuqadigan infektsiyalar, shu jumladan OIV kiradi[35].


Bir qator birlamchi profilaktika strategiyalarining samaradorligini isbotlovchi dalillar paydo bo'lmoqda: mikromoliyani gender tengligi bilan birlashtirib o`qitish;[36] jamoalar ichida muloqot va munosabat ko'nikmalarini rivojlantirish; alkogol iste`mol qilish va undan foydalanishni kamaytirish; madaniy gender normalarini o'zgartirish[37].

Jinsiy

Kongo Demokratik Respublikasida jinsiy zo'ravonlik qurbonlari yig'ilishi.

Jinsiy zo'ravonlik - har qanday sharoitda jabrlanuvchi bilan qanday munosabatda ekanligidan qat'i nazar, har qanday shaxs tomonidan bajariluvchi istalmagan shahvoniy harakat yoki ushbu harakatni qilishga urinish, istalmagan sharhlar va shaxvoniy xarakterdagi qiliqlar yoki boshqa tarzda majburlash orqali shaxsning jinsiy hayotiga qarshi qaratilgan harakatlar. Bu jinsiy a`zoga tananing boshqa qismi yoki ob'ekti bilan jismonan majburlab kirgizish yoki boshqacha tarzda zo'rlashni o'z ichiga oladi[38].

Jabrlanuvchilarning hisobotlariga asoslangan aholi darajasidagi so'rovlar shuni ko'rsatadiki, ayollarning 0,3 dan 11,5 foizigacha jinsiy zo'ravonlikka duchor bo'lgan[39]. Jinsiy zo'ravonlik jabrlanuvchilar va ularning farzandlari uchun jismoniy, ruhiy, jinsiy va reproduktiv salomatlikka qisqa va uzoq muddatli jiddiy oqibatlarga olib keladi. Agar inson bolalik davrida jinsiy zo'ravonlikka duch kelsa, buu holat oqibatida chekishning ko'payishiga[40], giyohvandlik va spirtli ichimliklarni suiiste'mol qilishiga va kelajakda xavfli jinsiy xatti-harakatlarga olib kelishi mumkin.

Jinsiy zo'ravonlik uchun xavf omillarining ko'pchiligi oiladagi zo'ravonlik bilan bir xil. Jinsiy zo'ravonlikning sodir etilishiga xos bo'lgan xavf omillari orasida oila sha'ni va jinsiy poklikka bo'lgan e'tiqodlar, erkaklarning jinsiy huquqiga oid mafkuralar va jinsiy zo'ravonlik uchun zaif qonuniy jazo choralari kiradi.

Jinsiy zo'ravonlikning oldini olish uchun bir nechta chora tadbirlar samarali ekanligi isbotlangan. Bolalarga jinsiy zo'ravonlik holatlarini tan olish va oldini olishga o'rgatish orqali bolalarga nisbatan jinsiy zo'ravonlikning oldini olish bo'yicha maktab dasturlari dunyoning ko'p joylarida amalga oshiriladi. Bu tadbirlar istiqbolli ko'rinsada, qo'shimcha tadqiqotlarni talab qiladi. Uzluksiz o'zgarishlarga erishish uchun qonunlarni qabul qilish va ayollarni himoya qiluvchi siyosatni ishlab chiqish muhim, masalan, ayollarga nisbatan diskriminatsiyaga qarshi kurashish va gender tengligini targ'ib qilish odamlarni zo'ravonlikdan uzoqlashtirishga yordam beradi[41].

Qariyalarga nisbatan shafqatsiz munosabat

Qariyalarga nisbatan yomon munosabatda bo'lish - bu keksa odamga zarar yoki qayg'u keltiradigan har qanday munosabatlarda sodir bo'ladigan yagona yoki takroriy harakat yoki tegishli e`tiborning yetishmasligi. Bu inson huquqlarining buzilishi hisoblanadi va jismoniy, jinsiy, psixologik, hissiy; moliyaviy va moddiy zarar; beparvolik; e'tiborsizlik; hamda qadr-qimmati va hurmatini jiddiy yo'qotishni o`z ichiga oladi[42].

Keksa aholiga nisbatan, ayniqsa, rivojlanayotgan mamlakatlarda yomon munosabatda bo'lish darajasi to'g'risida juda kam ma'lumot mavjud[43], garchi keksa odamlar oila a'zolariga, do'stlariga yoki rasmiylarga yomon munosabatda bo'lish holatlari haqida ko'pincha xabar berishdan qo'rqishsada, yuqori daromadli mamlakatlardagi qariyalarning 4-6 foiziga uy sharoitida yomon munosabatda bo'lishgan[44]. Qariyalarga nisbatan yomon munosabatda bo`lish, ularda jiddiy jismoniy shikastlanishga va uzoq muddatli psixologik oqibatlarga olib kelishi mumkin. Ko'plab mamlakatlar aholisining tez qarishini boshdan kechirayotgani tufayli keksalarga nisbatan shafqatsiz munosabatlarning ko'payishi bashorat qilingan.

Keksalarga nisbatan shafqatsiz munosabatning oldini olish va unga qarshi choralar ko'rish hamda uning oqibatlarini yumshatish uchun ko'plab strategiyalar amalga oshiriladi, shu jumladan jamoatchilik va professional xabardorlik kampaniyalari, skrining (potentsial qurbonlar va zo'ravonlar), g'amxo'rlik qiluvchilarni qo'llab-quvvatlash aralashuvi (masalan, stressni boshqarishda), keksalarni himoya qilish xizmatlari va o'z-o'ziga yordam guruhlari faoliyat yuririb kelmoqda. Biroq, ularning samaradorligi hozircha aniqlanmagan[45][46].

Maqsadli

Amerika Qo'shma Shtatlaridagi boshlang'ich, o'rta maktablarda, shuningdek, kollej va universitetlarda suiqasd, suiqasdga urinish va maktab otishmalari kabi bunday hujumlarnireja qilgan yoki amalga oshirgan shaxslarning aniqlanishi mumkin bo'lgan xatti-harakatlari bo'yicha katta miqdordagi tadqiqotlarga olib kelgan. Ushbu tadqiqotlarda (1995–2002) mualliflar "maqsadli zo'ravonlik" deb atalgan "zo'ravonlik yo'lini" tasvirlanuvchi jinoyatni o'rganib chiqqan, ushbu zo`ravonlik turida jinoyatchi hujumlarni rejalashtirib amalga oshiradi hamda huquqni muhofaza qilish organlari va o'qituvchilarga takliflar beradi. Ushbu tadqiqotlarning asosiy hulosasining muhim jihati shundaki, maqsadli zo'ravonlik "to'satdan" sodir bo'lmaydi.[47][48][49][50][51][52]

Kundalik

Antropologik tushuncha sifatida "kundalik zo'ravonlik" har xil zo'ravonlik shakllarini (asosan siyosiy zo'ravonlik) har kunlik amaliyotga kiritishni anglatishi mumkin.[53][54][55] Dunyodagi eng yuqori qotillik darajasiga ega Lotin Amerikasi va Karib dengizi mintaqalarida[56] 2000 va 2017-yillar orasida 2,5 milliondan ortiq qotillik sodir etilgan[57].

Falsafiy qarashlar

Ba'zi faylasuflar haqiqatning har qanday talqini zo'ravonlik ekanligini ta'kidlaydilar[lower-alpha 1]. Slavoj Žižek o'zining "Violance" ("Zo'ravonlik") kitobida "qandaydir zo`ravonlik - bu har qanday narsaning ramziy ma'nosi", deb ta'kidlagan. Ontologik nuqtai nazardan qaraganda, dunyoni zo'ravonlik shakli sifatida talqin qilishning o'zidan kelib chiqadigan zarar jismoniy zo'ravonlikdan jismoniy zo'ravonlikdan qochish mumkinligi bilan farq qiladi, shu bilan birga ontologik zo'ravonlikning qandaydir turlari barcha bilimlarga xosdir[lower-alpha 2].

Michael Foucault ham, Hannah Arendt ham kuch va zo'ravonlik o'rtasidagi munosabatni ko'rib chiqqanlar, garchi ular bir-biriga bog'liq bo'lsa-da, bir-biridan farq qiladi degan xulosaga kelishgan.

Feministik falsafada epistemik zo'ravonlik - jaholat tufayli boshqalarning suhbatini tushuna olmaslik oqibatida zarar yetkazish harakati. Ba'zi faylasuflar bu holat marginal guruhlarga zarar keltiradi deb o'ylashadi[lower-alpha 3].

Tushunish omillari va modellari

Zo'ravonlikni faqat himoya yoki xavf omillariga bog'lab bo'lmaydi. Bu omillarning ikkala guruhi umuman zo'ravonlikning oldini olish, aralashuv va davolash uchun bir xil darajada muhimdir. CDC (Kasalliklarni nazorat qilish va oldini olish markazlari)

  • Individual
  • Oila
  • Ijtimoiy
  • Jamiyat

darajasida yoshlar zo'ravonligi uchun bir qancha xavf va himoya omillarini belgilaydi.

Individual xavf omillariga yomon xulq-atvor, yuqori hissiy stress, past IQ va jamiyatga qarshi bo'lgan e'tiqodlar yoki munosabatlar kiradi[60]. Oila xavf omillari orasida bolalarni tarbiyalashda avtoritar munosabat, tartibsiz intizomiy amaliyotlar, ota -onalarga yoki tarbiyachilarga nisbatan past hissiy bog'liqlik va ota-ona daromadining pastligi kiradi[60]. Ijtimoiy xavf omillari orasiga ijtimoiy rad etish, yomon akademik ko'rsatkichlar va maktab hayotida ishtirok etmaslik, har xil to'dalarga qo`shilish yoki huquqbuzar tengdoshlar bilan aloqalar kiradi[60]. Jamiyatning xavf omillariga esa qashshoqlik, jamiyat ishtirokining pastligi va iqtisodiy imkoniyatlarning susayishi kiradi[60].

Boshqa tomondan, individual himoya omillari yuqori IQ va GPA, mashhurlik va ijtimoiy ko'nikmalar, shuningdek, diniy e'tiqodlarni o'z ichiga oladi[60]. Oilani himoya qiluvchi omillar qatoriga oila a'zolari yoki kattalar bilan muammolarni muhokama qilish va muhokama qila olish qobiliyati, ota-ona/oila tomonidan konstruktiv kurash strategiyalaridan foydalanish va ota-onalarning quyidagi holatlardan kamida bittasida doimiy ishtirok etishi kiradi: uyg'onganda, maktabdan uyga kelganda, kechki ovqat vaqtida, yoki uyquga ketayotganda[60]. Ijtimoiy himoya omillari orasiga maktabdagi yahshi munosabatlar, deviant xulq-atvorga ega bo`lmagan tengdoshlar bilan yaqin aloqalar, ijtimoiy va maktab faoliyatiga jalb qilish kiradi: yaxshi nazorat qilinadigan, aniq xulq-atvor qoidalari va intizomiy yondashuvlardan foydalanish, ota-onalarni o'qituvchilar bilan mustahkam munosabatlarga jalb qilish[60].

Ta'sir qilingan odamlar hayotining turli darajalarida paydo bo'ladigan ko'plab kontseptual omillar tufayli zo'ravonlikning aniq sabablarini aniqlash murakkabdir. Ushbu murakkablikni ifodalash uchun ko'pincha ekologik yoki ijtimoiy ekologik model qo'llaniladi. Ekologik modelning quyidagi to'rt darajali versiyasi ko'proq zo'ravonlikni o'rganishda qo'llaniladi:

Birinchi daraja odamlarning o'zini tutishiga ta'sir qiluvchi va ularning zo'ravonlik qurboni yoki jinoyatchisi bo'lish ehtimolini oshiradigan biologik va shaxsiy omillarni aniqlaydi: demografik xususiyatlar (yosh, ma'lumot, daromad), genetika, miya shikastlanishi, shaxsiyatning buzilishi, giyohvand moddalarni suiiste'mol qilish va zo'ravonlik xatti-harakatlarini boshdan kechirish, guvohlik berish[61][62].

Ikkinchi daraja yaqin munosabatlarga, masalan, oila va do'stlar bilan bo'lgan munosabatlarga qaratilgan. Masalan, yoshlar zo'ravonligida zo'ravonlik bilan shug'ullanadigan yoki uni rag'batlantiradigan do'stlarga ega bo'lish yoshlarning zo'ravonlik qurboni yoki jinoyatchisi bo'lish xavfini oshirishi mumkin. Intim hamkor zo'ravonligi uchun modelning ushbu darajasidagi izchil belgi nikohdagi mojaro yoki munosabatlardagi kelishmovchilikdir. Qariyalarga zo'ravonlik qilishda muhim omillar zo'ravonlikka uchragan va g'amxo'rlik qiluvchi o'rtasidagi o'tmishdagi munosabatlarning tabiati tufayli kelib chiqqan stress muhim omil hisoblanadi.

Uchinchi daraja jamiyat kontekstini, ya'ni maktablar, ish joylari va mahallalarni o'rganadi. Ushbu darajadagi xavfga mahalliy giyohvand moddalar savdosining mavjudligi, ijtimoiy tarmoqlarning yo'qligi va qashshoqlik kabi omillar ta'sir qilishi mumkin. Bu omillarning barchasi zo'ravonlikning bir nechta turlarida muhim ahamiyatga ega ekanligi ko'rsatilgan.

Va nihoyat, to'rtinchi daraja zo'ravonlik rag'batlantiriladigan yoki taqiqlanadigan muhitni yaratishga yordam beradigan keng ijtimoiy omillarni ko'rib chiqadi: jinoiy adliya tizimining sezgirligi, gender rollari yoki ota-onalar va bolalar munosabatlariga oid ijtimoiy va madaniy me'yorlar, iqtisodiy tengsizligi, ijtimoiy ta'minot tizimining mustahkamligi, zo'ravonlikning ijtimoiy maqbulligi, qurollarning mavjudligi, ommaviy axborot vositalarida zo'ravonlikka ta'sir qilish va siyosiy beqarorlik.

Farzand tarbiyasi

Bolalarning jismoniy jazolanishi va keyingi tajovuz o'rtasidagi bog'liqlikni ko'rsatadigan tadqiqotlar jismoniy jazo agressiyaning kuchayishiga olib kelishini isbotlay olmasa-da, bir qator tadqiqotlar jismoniy jazo tajribasi keyingi tajovuzkor xatti-harakatlarga bevosita sababchi bo`lishini ko'rsatadi[63]. Madaniyatlararo tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, bolalarda tan jazolanishining ko'p tarqalishi jamiyatlarda zo'ravonlik darajasini yuqoriroq bashorat qilishga moyildir. Masalan, 2005-yilda 186 sanoatdan oldingi jamiyatlar tahlili shuni ko'rsatdiki, qotillik, hujum va urush ko'proq bo'lgan jamiyatlarda jismoniy jazo ko'proq tarqalgan[64]. Amerika Qo'shma Shtatlarida uydagi tan jazosi oila a'zolari va turmush o'rtoqlariga nisbatan keyinchalik zo'ravonlik harakatlari bilan bog'langan[65]. Amerikalik oilaviy zo'ravonlik bo'yicha tadqiqotchi Murray A. Strausning fikricha, tarbiyalash maqsadida kaltaklash "Amerika oilalarida zo'ravonlikning eng keng tarqalgan va muhim shakli" bo'lib, uning ta'siri bir qancha yirik ijtimoiy muammolarga, jumladan, keyinchalik oiladagi zo'ravonlik va jinoyatchilikka hissa qo'shadi[66].

Psixologiya

Odamlarda zo'ravon xatti-harakatlarning sabablari ko'pincha psixologiyaning tadqiqot mavzusidir. Neyrobiolog Yan Vodkaning ta'kidlashicha, ushbu maqsadlar uchun "zo'ravon xatti-harakatlar boshqa shaxsga nisbatan ochiq va qasddan jismoniy tajovuzkor xatti-harakatlar sifatida belgilanadi"[67].

Inson tabiati g'oyasiga asoslanib, olimlar zo'ravonlik odamlarga xosdir deya ta`kidlaydi. Tarixdan oldingi odamlar orasida zo'ravonlik va tinchlik haqidagi bahslarning asosiy belgilari bo'lgan arxeologik dalillar mavjud[68].

Zo'ravonlik idrok qilish masalasi va o'lchanadigan hodisa bo'lganligi sababli, psixologlar odamlarning ba'zi jismoniy xatti-harakatlarni "zo'ravonlik" deb qabul qilishlari yoki yo'qligida o'zgaruvchanlikni aniqladilar. Misol uchun, qatl qonuniylashtirilgan jazo bo'lgan davlatda biz odatda jallodni "zo'ravon" deb bilmasakda biz davlatning zo'ravonlik harakati haqida ko'proq majoziy tarzda gapirishimiz mumkin. Xuddi shunday, zo'ravonlik haqidagi tushunchalar tajovuzkor va jabrlanuvchining o'zaro munosabati bilan bog'liq: shuning uchun psixologlarning ko'rsatishicha, hatto ishlatilgan kuch miqdori dastlabki tajovuzdagidan sezilarli darajada ko'p bo'lsa ham, odamlar mudofaa uchun kuch ishlatishni zo'ravonlik deb bilmasliklari mumkin[69].

Zo'ravonlikni normallashtirish kontseptsiyasi ijtimoiy ruxsat etilgan yoki tizimli zo'ravonlik sifatida tanilgan va zo'ravonlik xatti-harakatlarini tushunishga harakat qilayotgan tadqiqotchilar uchun ortib borayotgan qiziqish mavzusidir. U sotsiologiya[70][71], tibbiy antropologiya[72][73], psixologiya[74], psixiatriya[75], falsafa[76], va bioarxeologiya tadqiqotchilari tomonidan uzoq muhokama qilingan[77][78].

Evolyutsion psixologiya odamlarda rashk[79], bolalarga nisbatan zo'ravonlik[80] va qotillik kabi turli kontekstlarda inson zo'ravonligi uchun bir nechta tushuntirishlarni taklif qiladi[81]. Goetz (2010) odamlarning sutemizuvchilarning ko'p turlariga o'xshashligini va muayyan vaziyatlarda zo'ravonlikka murojaat qilishlarini ta'kidlaydi.

OAV

Ommaviy axborot vositalari va zo'ravonlik tadqiqoti ommaviy axborot vositalaridagi zo'ravonlikni qabul qilish va keyingi tajovuzkor va zo'ravon xatti-harakatlar o'rtasida bog'liqlik mavjudligini tekshiradi. Ba'zi olimlar ommaviy axborot vositalaridagi zo'ravonlik tajovuzkorlikni kuchaytirishi mumkinligini ta'kidlagan bo'lsa-da, bu fikr ilmiy hamjamiyat tomonidan tobora ko'proq so'roq qilinmoqda va AQSh Oliy sudi Braun v EMA ishida, shuningdek, Avstraliya hukumatining (2010) video o'yinlar zo'ravonligini ko'rib chiqishida, zararli ta'sirlar to'g'risidagi dalillar noaniq va ba'zi olimlarning ritorikasi ma'lumotlar bilan tasdiqlanmagan degan xulosaga kelgan va bekor qilingan.

Din va siyosat

Tolibon ayolni omma oldida kaltaklashi
Avliyo Varfolomey kuni 1572-yil

Diniy va siyosiy mafkuralar tarix davomida shaxslararo zo‘ravonlikka sabab bo‘lgan[82]. Mafkuralar ko'pincha boshqalarni zo'ravonlikda yolg'on ayblaydilar, masalan, yahudiylarga qarshi qadimiy qon tuhmati, o'rta asrlarda ayollarga nisbatan jodugarlik qilish ayblovlari va zamonaviy bolalar bog'chasi egalari va boshqalarga nisbatan shaytoniy marosimlarni suiiste'mol qilishda ayblash[83].

21-asrda terrorizmga qarshi urush tarafdorlari ham, unga qarshi boʻlganlar ham uni asosan mafkuraviy va diniy urush deb bilishgan[84].

Vittorio Bufacchi zo'ravonlikning ikki xil zamonaviy tushunchasini ta'riflaydi, biri zo'ravonlikning "minimalist tushunchasi" qasddan haddan tashqari yoki buzg'unchi kuch harakati sifatida, ikkinchisi huquqlarning buzilishini, shu jumladan inson ehtiyojlarining uzoq ro'yxatini o'z ichiga olgan "keng qamrovli tushuncha"[85].

Antikapitalistlar kapitalizm zo'ravonlik, xususiy mulk va foyda faqat politsiya zo'ravonligi ularni himoya qilgani uchun omon qolishi va kapitalistik iqtisodlar kengayish uchun urush kerakligini aytishadi. Shu nuqtai nazardan, kapitalizm tengsizlik, atrof-muhitga zarar yetkazish va ayollar va rangli odamlarning ekspluatatsiyasidan kelib chiqadigan tizimli zo'ravonlik shakliga olib keladi. [86] [87]

Frantz Fanon mustamlakachilikning zo'ravonligini tanqid qilgan va "mustamlaka qilingan qurbonlar" ning qarshi zo'ravonliklari haqida yozgan[88][89][90].

Tarixlar davomida, Mahatma Gandhi kabi shaxslar va aksar dinlar odamlar individual zo'ravonlikni yo'q qilish va jamiyatlarni sof zo'ravonliksiz vositalar orqali tashkil etishga qodirligini ta'kidlagan. Gandining o'zi bir marta shunday deb yozgan edi: "Zo'ravonlik bilan tashkil etilgan va boshqariladigan jamiyat eng sof anarxiya bo'ladi"[91]. Shunga o'xshash qarashlarni qo'llab-quvvatlovchi zamonaviy siyosiy mafkuralar orasida ixtiyoriylik, mutualizm, anarxizm va libertarizmning pasifist turlari mavjud.

Terence Fretheim Eski Ahd (inglizcha: Old Testament) haqida shunday yozadi:

Ko'p odamlar uchun ... faqat jismoniy zo'ravonlik haqiqatan ham zo`ravonlik sifatida baholanadi. Lekin, albatta, zo'ravonlik odamlarni o'ldirishdan ko'ra ko'proq narsaga qodir, odamlarni asta-sekin o'ldiradigan barcha so'zlar va harakatlar bundan mustasno. "O'ldirish maydonlari" ga cheklangan qarashning natijasi zo'ravonlikning boshqa ko'plab shakllariga e'tibor bermaslikdir. Biz zo'ravonlik, shuningdek, psixologik halokatli, boshqalarni kamsitadigan, zarar yetkazadigan yoki shaxsiyatsizlantiradigan narsaga tegishli ekanligini ta'kidlashimiz kerak. Ushbu fikrlarni hisobga olgan holda, zo'ravonlik quyidagicha ta'riflanishi mumkin: har qanday harakat, og'zaki yoki og'zaki bo'lmagan, og'zaki yoki yozma, jismoniy yoki aqliy, faol yoki passiv, ommaviy yoki shaxsiy, individual yoki institutsional / jamoat, insoniy yoki ilohiy, har qanday holatda tajovuz qiladigan, buzadigan, jarohatlaydigan yoki o'ldiradigan intensivlik darajasi. Eng keng tarqalgan va eng xavfli zo'ravonlik shakllari ko'pincha ko'zdan yashiriladi (ayniqsa, ayollar va bolalarga nisbatan); ko'pgina uylarimiz, cherkovlarimiz va jamoalarimizda faqat sirt ostida, muzlatish uchun etarli darajada suiiste'mollik mavjud qon. Bundan tashqari, tizimli zo'ravonlikning ko'plab shakllari ko'pincha bizning e'tiborimizdan chetda qoladi, chunki ular hayot infratuzilmasining bir qismidir (masalan, irqchilik, jinsiy aloqa, yoshga qaramlik).

Yana qarang

  • Diniy zo'ravonlik
  • Mazhablararo zo'ravonlik
  • Oiladagi zo'ravonlik
  • Jamoaviy zo'ravonlik
  • Zo'ravonlikni estetiklashtirish
  • Agressiya
  • Jismoniy jazo
  • Ov qilish
  • Qonunchilikdagi zo'ravonlik
  • Jang san'ati
  • Parazitlik
  • Yirtqichlik
  • Xafagarchilik
  • Urush

Manbalar

Havolalar

  1. ↑ States, United (1918). "U.S. Compiled Statutes, 1918: Embracing the Statutes of the United States of a General and Permanent Nature in Force July 16, 1918, with an Appendix Covering Acts June 14 to July 16, 1918". Making of Modern Law: Primary Sources, 1763–1970: 1716. 
  2. ↑ Krug et al., "World report on violence and health" (Wayback Machine saytida 2015-08-22 sanasida arxivlangan), World Health Organization, 2002.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 ((GBD 2013 Mortality and Causes of Death Collaborators)) (17 December 2014). "Global, regional, and national age-sex specific all-cause and cause-specific mortality for 240 causes of death, 1990–2013: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2013". Lancet 385 (9963): 117–71. doi:10.1016/S0140-6736(14)61682-2. PMID 25530442. PMC 4340604. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=4340604. 
  4. ↑ ((GBD 2013 Mortality and Causes of Death Collaborators)) (17 December 2014). "Global, regional, and national age-sex specific all-cause and cause-specific mortality for 240 causes of death, 1990–2013: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2013". Lancet 385 (9963): 117–71. doi:10.1016/S0140-6736(14)61682-2. PMID 25530442. PMC 4340604. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=4340604. 
  5. ↑ "Global Burden of Disease" (Wayback Machine saytida 2015-10-09 sanasida arxivlangan), World Health Organization, 2008.
  6. ↑ WHO / Liverpool JMU Centre for Public Health, "Violence Prevention: The evidence" (Wayback Machine saytida 2012-08-30 sanasida arxivlangan), 2010.
  7. ↑ Krug et al., "World report on violence and health" (Wayback Machine saytida 2015-08-22 sanasida arxivlangan), World Health Organization, 2002.
  8. ↑ Krug et al., "World report on violence and health" (Wayback Machine saytida 2015-08-22 sanasida arxivlangan), World Health Organization, 2002.
  9. ↑ „Archived copy“. 2015-yil 15-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 18-noyabr.
  10. ↑ Balcells, Laia; Stanton, Jessica A. (11 May 2021). "Violence Against Civilians During Armed Conflict: Moving Beyond the Macro- and Micro-Level Divide". Annual Review of Political Science 24 (1): 45–69. doi:10.1146/annurev-polisci-041719-102229. 
  11. ↑ Nixon, Rob. Slow violence and the environmentalism of the poor. Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press, 2011. ISBN 978-0-674-06119-4. OCLC 754842110. 
  12. ↑ Šmihula, Daniel (2013): The Use of Force in International Relations, p. 64, ISBN 978-8022413411.
  13. ↑ Šmihula, Daniel (2013): The Use of Force in International Relations, p. 84, ISBN 978-8022413411.
  14. ↑ "The relationship of violent fathers, posttraumatically stressed mothers, and symptomatic children in a preschool-age inner-city pediatrics clinic sample". Journal of Interpersonal Violence 26 (18): 3699–3719. 2011. doi:10.1177/0886260511403747. PMID 22170456. https://semanticscholar.org/paper/debdfb68e769c470a8fc565c9eb2114b91f6df75. 
  15. ↑ World Health Organization (2006). "Preventing child maltreatment: a guide to taking action and generating evidence" (Wayback Machine saytida 2012-07-19 sanasida arxivlangan) Geneva: WHO and International Society for the Prevention of Child Abuse and Neglect.
  16. ↑ Schechter DS, Willheim E (2009). The Effects of Violent Experience and Maltreatment on Infants and Young Children. In CH Zeanah (Ed.). Handbook of Infant Mental Health, 3rd Edition. New York: Guilford Press, Inc. pp. 197–214.
  17. ↑ Stoltenborgh M.; Van IJzendoorn M.H.; Euser E.M.; Bakermans-Kranenburg M.J. (2011). "A global perspective on child abuse: Meta-analysis of prevalence around the world". Child Maltreatment 26 (2): 79–101. doi:10.1177/1077559511403920. PMID 21511741. 
  18. ↑ Gilbert R.; Spatz Widom C.; Browne K.; Fergusson D.; Webb E.; Janson J. (2009). "Burden and consequences of child maltreatment in high-income countries". The Lancet 373 (9657): 68–81. doi:10.1016/s0140-6736(08)61706-7. PMID 19056114. 
  19. ↑ „Adverse Childhood Experiences (ACEs)“ (2021-yil 21-may).
  20. ↑ "Interventions to prevent child maltreatment and associated impairment". Lancet 373 (9659): 250–66. 2009. doi:10.1016/s0140-6736(08)61708-0. PMID 19056113. 
  21. ↑ Mikton Christopher; Butchart Alexander (2009). "Child maltreatment prevention: a systematic review of reviews". Bulletin of the World Health Organization 87 (5): 353–61. doi:10.2471/blt.08.057075. PMID 19551253. PMC 2678770. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=2678770. 
  22. ↑ „Teen Violence“. medlineplus.gov. Qaraldi: 2020-yil 30-aprel.
  23. ↑ Mercy, J.A., Butchart, A., Farrington, D., Cerda, M. (2002). Youth violence. In Etienne Krug, L.L. Dahlberg, J.A. Mercy, A.B. Zwi & R. Lozano (Eds.), World Report on Violence and Health (Wayback Machine saytida 2015-08-22 sanasida arxivlangan) pp 23–56. Geneva, Switzerland: World Health Organization
  24. ↑ World Health Organization and Liverpool John Moores University."Violence prevention: the evidence: overview" (Wayback Machine saytida 2013-01-22 sanasida arxivlangan) Geneva, WHO, 2009.
  25. ↑ „Archived copy“. 2014-yil 20-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 17-mart.
  26. ↑ Darby Saxbe (June 15, 2018). „Living with Neighborhood Violence May Shape Teens' Brains“. The Conversation US. Scientific American. Qaraldi: November 16, 2018.
  27. ↑ Van Der Kolk, M.D., Bessel. The Body Keeps The Score. Penguin Publishing Group, 2015 — 464 bet. ISBN 978-0143127741. 2018-yil 24-noyabrda qaraldi. 
  28. ↑ Darby Saxbe (June 15, 2018). „Living with Neighborhood Violence May Shape Teens' Brains“. The Conversation US. Scientific American. Qaraldi: November 16, 2018.
  29. ↑ 29,0 29,1 Van Der Kolk, M.D., Bessel. The Body Keeps The Score. Penguin Publishing Group, 2015 — 464 bet. ISBN 978-0143127741. 2018-yil 2-dekabrda qaraldi. 
  30. ↑ Fabian. „Healing Invisible Wounds: Art Therapy and PTSD“. Healthline (2017-yil 23-may). Qaraldi: 2018-yil 3-dekabr.
  31. ↑ „WCL: Stop the Violence Resources for Illinois“. ABC 7 Windy City Live. ABC 7 Windy City Live. 2018-yil 19-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 19-noyabr.
  32. ↑ Flores. „Why parents in tough Chicago neighborhoods fear after-school program cuts“. CNN (2017-yil 24-may). Qaraldi: 2018-yil 3-dekabr.
  33. ↑ Garcia-Moreno, C. et al. (2005). "WHO multi-country study on women's health and domestic violence against women" (Wikiwix saytida 2011-02-24 sanasida arxivlangan) Geneva: WHO
  34. ↑ Gottzén, L. „What has masculinity to do with intimate partner violence?“,. Men, Masculinities and Intimate Partner Violence Gottzén: . Routledge, 2020 — 1–15 bet. ISBN 9781000217995. 
  35. ↑ Stith SM (2004). "Intimate partner physical abuse perpetration and victimization risk factors: a meta-analytic review". Aggression and Violent Behavior 10 (1): 65–98. doi:10.1016/j.avb.2003.09.001. https://krex.k-state.edu/dspace/bitstream/2097/14851/1/STITHAVB2004.pdf. 
  36. ↑ Kim J (2009). "Assessing the incremental effects of combining economic and health interventions: the IMAGE study in South Africa". Bulletin of the World Health Organization 87 (11): 824–32. doi:10.2471/blt.08.056580. PMID 20072767. PMC 2770274. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=2770274. 
  37. ↑ WHO(2010)."Preventing intimate partner and sexual violence against women: Taking action and generating evidence" (Wayback Machine saytida 2011-11-12 sanasida arxivlangan) World Health Organization: Geneva
  38. ↑ Krug et al.,"World report on violence and health" (Wayback Machine saytida 2015-08-22 sanasida arxivlangan), World Health Organization, 2002, p. 149.
  39. ↑ Garcia-Moreno, C. et al. (2005)."WHO multi-country study on women's health and domestic violence against women" (Wayback Machine saytida 2013-01-22 sanasida arxivlangan) Geneva: WHO
  40. ↑ Ford, S.E. et al. (2011). "Adverse childhood experiences and smoking status in five states". Preventive Medicine: 43, 3, 188–93.
  41. ↑ WHO(2010)."Preventing intimate partner and sexual violence against women: Taking action and generating evidence" (Wayback Machine saytida 2011-11-12 sanasida arxivlangan) World Health Organization: Geneva
  42. ↑ Krug et al., "World report on violence and health" (Wayback Machine saytida 2015-08-22 sanasida arxivlangan), World Health Organization, 2002.
  43. ↑ "The prevalence of elder abuse and neglect: a systematic review". Age Ageing 37 (2): 151–60. 2008. doi:10.1093/ageing/afm194. PMID 18349012. 
  44. ↑ Sethi et al. "WHO European report on preventing elder maltreatment" (Wayback Machine saytida 2013-01-22 sanasida arxivlangan), 2011
  45. ↑ Ploeg Jenny; Fear Jana; Hutchison Brian; MacMillan Harriet; Bolan Gale (2009). "A Systematic Review of Interventions for Elder Abuse". Journal of Elder Abuse & Neglect 21 (3): 187–210. doi:10.1080/08946560902997181. PMID 19827325. https://semanticscholar.org/paper/792751c8e0953c82a111266c43ddc76236025b17. 
  46. ↑ Pillemer K et al. "Interventions to prevent elder mistreatment". In: Doll LS et al., eds. Handbook of injury and violence prevention. New York, Springer, 2008.
  47. ↑ Fein, R.A., Vossekuil, B. & Holden, G. Threat Assessment: an approach to prevent targeted violence. NCJ 155000. Research in Action, September 1995, U.S. Department of Justice, National Institute of Justice, Washington, D.C.
  48. ↑ Fein, R.A. & Vossekuil, B. "Assassination in the United States: an operational study of recent assassins, attackers, and near-lethal approaches". Journal of Forensic Sciences, 1999. 50: pp. 321–33
  49. ↑ Vossekuil B.; Borum R.; Fein R.A.; Reddy M.. "Preventing targeted violence against judicial officials and courts". Annals of the American Academy of Political and Social Science 2001 (576): 78–90. 
  50. ↑ Fein, R.A., Vossekuil, B., Pollack, W., Borum, R., Reddy, M.,& Modzeleski, W. Threat assessment in schools: A guide to managing threatening situations and creating safe school climates. U.S. Department of Education and U.S. Secret Service, May 2002
  51. ↑ Reddy, M., Borum, R., Vossekuil, B., Fein, R.A., Berglund, J., & Modzeleski, W. "Evaluating risk for targeted violence in schools: Comparing risk assessment, threat assessment, and other approaches" in Psychology in the Schools, 2001. 38 (2): pp. 157–72
  52. ↑ Borum, R., Fein, R.A., Vossekuil, B. & Berglund, J. "Threat assessment: Defining an approach for evaluating risk of targeted violence". Behavioral Sciences and the Law, 1999. 17: pp. 323–37
  53. ↑ Gammeltoft, Tine M. (2016-12-01). "Silence as a Response to Everyday Violence: Understanding Domination and Distress Through the Lens of Fantasy". Ethos 44 (4): 427–47. doi:10.1111/etho.12140. ISSN 1548-1352. 
  54. ↑ „everyday violence | The Ethnography of Political Violence“. ethnographyofpoliticalviolence.wordpress.com. 2018-yil 13-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 13-fevral.
  55. ↑ Philippe Bourgois. „The Power of Violence in War and Peace“. istmo.denison.edu. 2016-yil 23-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 13-fevral.
  56. ↑ „Violent crime has undermined democracy in Latin America“. Financial Times (2019-yil 9-iyul).
  57. ↑ „Latin America Is the Murder Capital of the World“. The Wall Street Journal (2018-yil 20-sentyabr).
  58. ↑ 58,0 58,1 Johanna Oksala. Foucault, Politics, and Violence. Northwestern University Press, 2012 — 1– bet. ISBN 978-0810128026. 
  59. ↑ Dotson, Kristie (2011). "Tracking Epistemic Violence, Tracking Practices of Silencing". Hypatia (Cambridge University Press (CUP)) 26 (2): 236–57. doi:10.1111/j.1527-2001.2011.01177.x. ISSN 0887-5367. 
  60. ↑ 60,0 60,1 60,2 60,3 60,4 60,5 60,6 „Risk and Protective Factors |Violence Prevention|Injury Center|CDC“ (en-us). www.cdc.gov (2020-yil 7-may). Qaraldi: 2021-yil 28-aprel.
  61. ↑ Patrick, C. J. (2008). "Psychophysiological correlates of aggression and violence: An integrative review". Philosophical Transactions of the Royal Society B: Biological Sciences 363 (1503): 2543–55. doi:10.1098/rstb.2008.0028. PMID 18434285. PMC 2606710. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=2606710. 
  62. ↑ McCrory, E.; De Brito, S. A.; Viding, E. (2012). "The link between child abuse and psychopathology: A review of neurobiological and genetic research". Journal of the Royal Society of Medicine 105 (4): 151–56. doi:10.1258/jrsm.2011.110222. PMID 22532655. PMC 3343716. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=3343716. 
  63. ↑ Durrant, Joan; Ensom, Ron (4 September 2012). "Physical punishment of children: lessons from 20 years of research". Canadian Medical Association Journal 184 (12): 1373–77. doi:10.1503/cmaj.101314. PMID 22311946. PMC 3447048. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=3447048. 
  64. ↑ "Corporal Punishment" (Wayback Machine saytida 2010-10-31 sanasida arxivlangan) (2008). International Encyclopedia of the Social Sciences.
  65. ↑ Gershoff, E.T.. Report on Physical Punishment in the United States: What Research Tells Us About Its Effects on Children. Columbus, OH: Center for Effective Discipline, 2008. 2015-yil 15-dekabrda qaraldi. 
  66. ↑ Straus Murray A (2000). "Corporal punishment by parents: The cradle of violence in the family and society" (PDF)". Virginia Journal of Social Policy & the Law. Archived from the original on 2011-11-10. https://web.archive.org/web/20111110040441/http://pubpages.unh.edu/~mas2/CP62.pdf. 
  67. ↑ The Neurobiology of Violence, An Update, Journal of Neuropsychiatry Clin Neurosci 11:3, Summer 1999. As Mexican Biologist and Scientologist Adri Rodriguez says, Violence is a recurring motif in today's society.
  68. ↑ Heather Whipps,Peace or War? How early humans behaved (Wayback Machine saytida 2007-07-15 sanasida arxivlangan), LiveScience.Com, March 16, 2006.
  69. ↑ Rowan, John. The Structured Crowd. Davis-Poynter., 1978. 
  70. ↑ Galtung Johan (1969). "Violence, Peace and Peace Research". Journal of Peace Research 6 (3): 167–91. doi:10.1177/002234336900600301. 
  71. ↑ Galtung Johan; Höivik Tord (1971). "Structural and Direct Violence: A Note on Operationalization". Journal of Peace Research 8 (1): 73–76. doi:10.1177/002234337100800108. 
  72. ↑ Farmer, Paul, M. Connors, and J. Simmons, eds. Women, Poverty, and Aids: Sex, Drugs, and Structural Violence. Monroe: Common Courage Press, 1996.
  73. ↑ Scheper-Hughes, Nancy. Death without Weeping: The Violence of Everyday Life in Brazil. Berkeley: University of California Press, 1992.
  74. ↑ Winter, Deborah DuNann, and Dana C. Leighton. "Section II: Structural Violence." Peace, Conflict, and Violence: Peace Psychology for the 21st Century. Eds. Christie, Daniel J., Richard V. Wagner and Deborah DuNann Winter. New York: Prentice-Hall, 2001. 99–101.
  75. ↑ Lee, Bandy X. (May–June 2016). "Causes and cures VII: Structural violence". Aggression and Violent Behavior 28: 109–14. doi:10.1016/j.avb.2016.05.003. 
  76. ↑ Parsons Kenneth (2007). "Structural Violence and Power". Peace Review: A Journal of Social Justice 19 (2): 1040–2659. 
  77. ↑ Walker Phillip L (2001). "A Bioarchaeological Perspective on the History of Violence". Annual Review of Anthropology 30: 573–96. doi:10.1146/annurev.anthro.30.1.573. 
  78. ↑ Martin, Debra L., Ryan P. Harrod, and Ventura R. Pérez, eds. 2012. The Bioarchaeology of Violence. Edited by C. S. Larsen, Bioarchaeological Interpretations of the Human Past: Local, regional, and global perspectives Gainesville: University Press of Florida. „University Press of Florida: The Bioarchaeology of Violence“. 2013-yil 4-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 14-noyabr.
  79. ↑ Daly Martin; Wilson Margo (1982). "Male Sexual Jealousy". Ethology and Sociobiology 3 (1): 11–27. doi:10.1016/0162-3095(82)90027-9. 
  80. ↑ Daly Martin; Wilson Margo I (1981). "Child Maltreatment from a Sociobiological Perspective". New Directions for Child Development 1981 (11): 93–112. doi:10.1002/cd.23219811107. 
  81. ↑ Wilson, Margo, and Martin Daly. Homicide. Hawthorne: Aldine de Gruyter, 1988.
  82. ↑ "Doctrinal War: Religion and Ideology in International Conflict," in Bruce Kuklick (advisory ed.), The Monist: The Foundations of International Order, Vol. 89, No. 2 (April 2006), p. 46.
  83. ↑ 42 M.V.M.O. Court Cases with Allegations of Multiple Sexual And Physical Abuse of Children.
  84. ↑ John Edwards' 'Bumper Sticker' Complaint Not So Off the Mark, New Memo Shows (Wayback Machine saytida 2007-12-22 sanasida arxivlangan); Richard Clarke, Against All Enemies: Inside America's War on Terror, Free Press; 2004; Michael Scheuer, Imperial Hubris: Why the West is Losing the War on Terror, Potomac Books Inc., 2004; Robert Fisk, The Great War for Civilisation – The Conquest of the Middle East, Fourth Estate, London, October 2005; Leon Hadar, The Green Peril: Creating the Islamic Fundamentalist Threat (Wayback Machine saytida 2007-11-15 sanasida arxivlangan), August 27, 1992; Michelle Malkin, Islamo-Fascism Awareness Week kicks off, October 22, 2007; John L. Esposito, Unholy War: Terror in the Name of Islam, Oxford University Press, USA, September 2003.
  85. ↑ Bufacchi, Vittorio (2005). "Two Concepts of Violence". Political Studies Review 3 (2): 193–204. doi:10.1111/j.1478-9299.2005.00023.x. https://semanticscholar.org/paper/f10ca694e12d2840fe90e3e84b990ee9f427788a. 
  86. ↑ Gordon, Wally (1 January 1997). "Capitalism and violence". Medicine, Conflict and Survival 13 (1): 63–66. doi:10.1080/13623699708409316. ISSN 1362-3699. https://doi.org/10.1080/13623699708409316. 
  87. ↑ Büscher, Bram; Fletcher, Robert (4 May 2017). "Destructive creation: capital accumulation and the structural violence of tourism". Journal of Sustainable Tourism 25 (5): 651–667. doi:10.1080/09669582.2016.1159214. ISSN 0966-9582. https://doi.org/10.1080/09669582.2016.1159214. 
  88. ↑ Charles E. Butterworth and Irene Gendzier. "Frantz Fanon and the Justice of Violence. "Middle East Journal, Vol. 28, No. 4 (Autumn, 1974), pp. 451–58
  89. ↑ Fanon, Frantz. The Wretched of the Earth. Grove/Atlantic, Inc., 2007 — 44 bet. ISBN 978-0802198853. 
  90. ↑ Jinadu Adele (1972). "Fanon: The Revolutionary as Social Philosopher". The Review of Politics 34 (3): 433–36. doi:10.1017/s0034670500026188. 
  91. ↑ Bharatan Kumarappa, Editor, "For Pacifists," by M.K. Gandhi, Navajivan Publishing House, Ahmedabad, India, 1949.


Manba xatosi: <ref> tags exist for a group named "lower-alpha", but no corresponding <references group="lower-alpha"/> tag was found

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Zoʻravonlik&oldid=3095192" dan olindi