Khmer imperiyasi: Versiyalar orasidagi farq

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Keyingi tahrir →
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
VizualVikimatn
ShHamrayev (munozara | hissa)
10 760 edits
„Khmer Empire“ sahifasi tarjima qilib yaratildi
(Farq yoʻq)

4-Sentyabr 2022, 20:54 dagi koʻrinishi

Khmer imperiyasi
ចក្រភពខ្មែរ
802-yil–1431-yil
Khmer imperiyasi bayrogʻi
Location of Khmer Empire
Maqom Imperiya
Poytaxt Mahendraparvata
(IX asr boshlari)
Hariharalaya
(IXasr)
Koh Ker
(928–944)
Yasodxarapura (Angkor)
(IX oxiri - XV asr boshlari
Rasmiy til(lar) Khmer
Boshqa tillar

Qadimgi kxmer
Sanskrit (diniy maqsadlar uchun)

Boshqa Janubi-Sharqiy Osiyo tillari
Din
Hinduizm
Mahayana Buddizm
Theravada Buddizm
Hukumat Ilohiy, mutlaq monarxiya
Tarixiy era O'rta asrlar
• Asos solingan
802-yil
• Tugatilgan
1431-yil
Avvalgi davlat		 Keyingi davlat
Chenla
Angkordan keyingi davr
Lan Xang Kingdom
Sukhothai Kingdom
Ayutthaya Kingdom

Khmer imperiyasi (khmercha: ចក្រភពខ្មែរ), yoki Angkoriya imperiyasi (kxmercha:ចក្រភពអង្គរ), tarixchilar tomonidan IX-XV asrlarda janubi- sharqiy Osiyodagi hindu -buddistlar imperiyasi boʻlgan Kambodjaga nisbatan qoʻllanilgan atamadir. Imperiya Funan va Chenla sivilizatsiyalaridan kelib chiqqan bo'lib, ular ba'zida Hindixitoy yarim orolining ko'p qismini[1] va Janubiy Xitoyning bir qismini boshqargan yoki vassalga aylantirgan, Hind-Xitoy yarim orolining shimolidan Yunnan provinsiyasigacha cho'zilgan hududlarni o'z ichiga olgan. Chegaralari shimolda Xitoydan Vetnamgacha g'arbga Myanmagacha yetgan[2][3]. O'zining eng yuqori cho'qqisiga erishgan vaqtida Xmer imperiyasi o'sha davrning qudratli saltanatlaridan bo'lgan Vizantiya imperiyasidan (Sharqiy Rim imperiyasi) kattaroq bo'lgan[4].

Mamlakatning eng ko'zga ko'ringan merosi imperiya gullab-yashnaganda Xmer poytaxti bo'lgan Kambodjada joylashgan Angkor shahridir. Angkorning Angkor Vat va Bayon kabi ulug'vor yodgorliklari Xmer imperiyasining ulkan qudrati va boyligi, yuksak san'ati va madaniyati, me'morchilik texnikasi, ilmiy yutuqlari va e'tiqod tizimlarining xilma-xilligidan dalolat beradi. Sun'iy yo'ldosh tasvirlari shuni ko'rsatdiki, Angkor XI-XIII asrlarda o'zining oltin davrida dunyodagi eng yirik sanoatlashgan shahar markazi bo'lgan[5]. Tadqiqotchilar, shuningdek, Xmer imperiyasi 102 kasalxonani o'z ichiga olgan dunyodagi birinchi sog'liqni saqlash tizimini ixtiro qilgan degan xulosaga kelishgan[6].

Xmer imperiyasi davrining boshlanishi shartli ravishda 802-yilga to'g'ri keladi, o'shanda qirol Jayavarman II Pnom Kulen tog'larida o'zini chakravartin ("oliy hukmdor", "imperator" unvoniga teng) deb e'lon qilgan. Imperiyaning tugashi 1431-yilda Siamning Ayutthaya qirolligi tomonidan Angkorni qamal qilish bilan yakunlanadi. Xmer imperiyasining qulashi sababi hamon noma'lum[7]. Tadqiqotchilar kuchli musson yomg'irlari davrining o'rniga mintaqada qurg'oqchilik sabab bo'lgan va bu infratuzilmaga zarar yetkazganini aniqladi. Qurg'oqchilik va suv toshqini o'rtasidagi o'zgaruvchanlik og'ir muammo bo'lgan[8]. Suv tizimining qulashi odamlarning Angkor shahrini tark etishiga sabab bo'lgan bo'lishi mumkin.

Etimologiyasi

Zamonaviy olimlar imperiyani ko'pincha Khmer imperiyasi yoki Angkoriya imperiyasi deb atashadi, ikkinchi nom sobiq poytaxt Angkor shahridan olingan.

Imperiya o'zini Kambuja (Sanskrit  ; Eski kxmer : កម្វុជ; kxmer. កម្ពុជ ) yoki Kambujadeśa ( Sanskrit:  ; Qadimgi Kxmer: កម្វុជទេឝ; kxmer. កម្ពុជទេស ) Kambodja uchun qadimiy atamalar bo'lgan.

Tarixshunosligi

Angkor tarixi Kambujadesa qirolligining markaziy aholi punkti sifatida tarixini, shuningdek, Xmer qirolligining IX-XIII asrlarga oid tarixini o'z ichiga oladi[9].

Kambujaning o'zidan, shuningdek, Angkor viloyatidan ilk tarixga oid tosh yozuvlardan boshqa hech qanday yozma manbalar saqlanmagan. Shunday qilib, tarixiy Kxmer sivilizatsiyasi haqidagi hozirgi bilimlar asosan quyidagilardan olingan:

  • Arxeologik qazishmalar, rekonstruksiya va tadqiqotlar
  • Tosh yozuvlari (ulardan eng muhimi ibodatxonalarning poydevor stelalari), ularda podshohlarning siyosiy va diniy ishlari haqida berilgan xabarlar.
  • Harbiy yurishlar, saroy hayoti, bozor manzaralari va aholining kundalik hayoti tasvirlangan bir qator ma'bad devorlaridagi relyeflar
  • Xitoy diplomatlari, savdogarlari va sayohatchilarining hisobotlari va xronikalari.

Tarixi

Shakllanishi va o'sishi

Jayavarman II – Angkor asoschisi

Fillarga o'rnatilgan kamonchilar

Sdok Kok Thom ma'lumotlariga ko'ra[10][11], taxminan 781-yilda Indrapura Jayavarman II davlatining birinchi poytaxti bo'lgan. Indrapura shahri Banteay Prey Nokorda, bugungi Kampong Cham yaqinida joylashgan[12]. Oxir-oqibat u o'z uyiga, sobiq Chenla qirolligiga qaytganidan so'ng, tezda o'z ta'sirini kuchaytirib, bir qator raqobatlashuvchi qirollarni bo'ysundirdi va 790-yilda kxmerlar tomonidan Kambuja deb nomlangan qirollikning egasi bo'ldi. Keyin u o'z saroyini shimoli-g'arbiy tomonda, katta Tonle Sap ko'lidan shimolda joylashgan Mahendraparvata shahriga ko'chirdi.

Jayavarman II (802–835)[13] Kambodja tarixida Angkor davriga asos solgan qirol sifatida tanilgan. U 802-yilda hozirda Pnom Kulen nomi bilan tanilgan muqaddas Mahendraparvata tog'ida Kambuja mustaqilligini nishonlash uchun ulug'vor marosim o'tkazgan. Bu marosim hikoya qilingan yozuvlar "Java" deb ataladi[14]. O'sha marosimda shahzoda Jayavarman II oliy monarx (kambodjacha : Kamraten jagad ta Raja ) yoki Xudo podsho ( sanskrit : Deva Raja ) deb e'lon qilingan[15] yoki "Tog'lar hukmdori" deb ulug'langan, shuning uchun Deva Raja yoki Xudo podsho tushunchasi go'yoki Java nomidan olingan[10].

Jayavarman II hind an'analariga oid marosimda o'zini Chakravartin deb e'lon qildi va shu bilan ilohiy tomonidan tayinlangan va shuning uchun e'tirozsiz hukmdorga aylandi, balki bir vaqtning o'zida o'z podsholigini Javadan mustaqil deb e'lon qildi. Ba'zi manbalarga ko'ra, Jayavarman II Sailendras hukmronligi davrida Javada bir muncha vaqt istiqomat qilgan[15][10]. O'sha paytda, Sailendras Java, Sumatra, Malay yarim oroli va Kambodjaning bir qismi[16], Mekong deltasi atrofida hukmronlik qilgan.

Jayavarman II haqidagi dastlabki ma'lumotlar 1053- yilda Isan viloyati Sdok Kok Tom ibodatxonasidagi stelada K.235 tosh yozuvidan olingan. Unda ma'badga asos solgan oila a'zolar Xmer saroyi uchun, asosan, shaivit hindu dinining bosh ruhoniylari taqdim etgan ikki yarim asrlik xizmati haqida hikoya qilinadi[17].

Tarixchilar "Java" Indoneziyaning Yava oroli, Champa yoki boshqa joyni anglatadimi, deb bahslashadilar. Qadimgi talqinga ko'ra, Jayavarman II Yavadagi Sailendra saroyida yashagan va o'z uyiga Kambodjaga Yava Sailendran saroyining san'ati va madaniyatini olib kelgan shahzoda edi. [10]. Ushbu klassik nazariyani Klod Jak[18] va Maykl Vikeri kabi zamonaviy olimlar qayta ko'rib chiqdilar, ular kxmerlar Champani, ularning yaqin qo'shnilarini tasvirlash uchun chvea atamasidan foydalanganligini ta'kidladilar[19]. Bundan tashqari, Jayavarmanning siyosiy faoliyati Kambodjaning sharqiy qismidagi Vyadxapurada (ehtimol Banteay Prey Nokor) boshlangan, bu Champa bilan uzoq muddatli aloqalar senariysini (yozuvda aytilishicha, hatto to'qnashuvlar orqali ham) Java'da uzoq vaqt qolish senariysidan ko'ra to'g'riligini isbotlaydi[20]. Phnom Kulendagi ko'plab ibodatxonalar ikkala Chamni ham ko'rsatadi (masalan Prasat Damrei Krap) va yava ta'siri (masalan, Aram Rong Cen va Prasat Thmar Dapning ibtidoiy "ma'bad-tog'i"), ularning assimetrik taqsimoti esa odatda kxmerlarga xosdir[21].

Keyingi yillarda Jayavarman II o'z hududini kengaytirdi va hukmronligi davrida Mahendraparvatadan ko'chib o'tdi va o'zining yangi poytaxti Xarixaralayani Kambodjaning zamonaviy Rolous shahri yaqinida qurdi[10]. Shu bilan u 15 km shimoli-g'arbda Angkorning poydevorini qo'ydi . Jayavarman II 835-yilda vafot etgan[13]. Uning o'rniga o'g'li Jayavarman III o'tirdi[10][22]. Jayavarman III 877-yilda vafot etgan va oʻrniga Indravarman I kelgan[10].

Jayavarman II ning vorislari Kambuja hududini doimiy ravishda kengaytirib bordilar. Indravarman I (hukmronlik davri 877–889-yillar) podsholik hududini urushlarsiz kengaytirishga muvaffaq bo'ldi. Savdo va qishloq xo'jaligi orqali orttirilgan boylik tufayli keng ko'lamli qurilish loyihalarini boshladi. Bu loyihalardan eng muhimi Preah Ko ibodatxonasi va sug'orish ishlari edi. Indravarman I taxminan 881-yilda Bakongni qurish orqali Hariharalayani yanada rivojlantirdi[11][10]. Bakong, xususan, Yavadagi Borobudur ibodatxonasiga o'xshashligi bilan ajralib turadi, bu esa u Bakong uchun prototip bo'lib xizmat qilganligini ko'rsatadi. Khmer qirolligi va Javadagi Sailendralar o'rtasida sayohatchilar almashinuvi bo'lgan bo'lsa kerak, ular Kambodjaga nafaqat g'oyalarni, balki texnik va me'moriy yangiliklarni ham olib kelganlar[23].

Yasodxarapura - Angkorning birinchi shahri

Miloddan avvalgi 900-yillarda Xmer imperiyasi

  Indravarman I dan keyin uning oʻgʻli Yasovarman I (889  – 915) Angkorning birinchi shahri, poytaxt Yasodxarapurani bunyod etgan. Shaharning markaziy ibodatxonasi Angkor joylashgan tekislikdan 60 m balandlikda joylashgan Phnom Bakheng tepaligida qurilgan. Yasovarman I davrida Sharqiy Baroyda 7,1 kmga 1,7 kmli ulkan suv ombori qurildi[10][11].

X asr boshlarida qirollik parchalanib ketgan. Jayavarman IV Koh Kerda Angkordan 100 km shimoli-sharqda yangi poytaxtni qurdi, u Lingapura deb ataladi[11]. Faqat Rajendravarman II davrida ( 944–968) qirol saroyi Yasodxarapuraga qaytarildi. U yana avvalgi hukmdorlarning keng qamrovli qurilish uslublarini o'zlashtirgan va Angkor hududida bir qator ibodatxonalar qurgan. Ularga Sharqiy Mebon, Sharqiy Baray markazidagi sun'iy orolda joylashgan ma'bad va bir nechta buddist ibodatxonalari., Pre Rup va monastirlar kabilar kiradi[11]. 950-yilda Kambuja va sharqdagi Champa qirolligi (markaziy Vetnamda) o'rtasida birinchi urush bo'lib o'tgan[10].

Rajendravarman II ning o'g'li Jayavarman V 968-yildan 1001-yilgacha hukmronlik qildi. U o'zini boshqa knyazlar ustidan yangi hukmdor sifatida ko'rsatgandan so'ng, uning hukmronligi farovonlik va madaniy gullash bilan ajralib turadigan tinch davrga to'g'ri keldi. U otasidan biroz g'arbda yangi poytaxt qurdirdi va uni Jayendranagari deb nomladi. Poytaxtning davlat ibodatxonasi Ta Keo janubda joylashgan edi. Jayavarman V saroyida faylasuflar, olimlar va rassomlar yashagan. Yangi ibodatxonalar ham barpo etildi: ularning eng muhimlari Angkorning eng go'zal va badiiy uslubda yaratilgan Banteay Srei va Angkorning to'liq qumtoshdan qurilgan birinchi ibodatxonasi Ta Keodir[10][11].

Koh Ker piramidasi. Koh Ker qisqa vaqt Xmer imperiyasining poytaxti bo'lgan

Jayavarman V vafotidan keyin oʻn yillik toʻqnashuvlar sodir boʻldi. Suryavarman I ( 1006-yilgacha hukmronlik qilgan)gacha uchta qirol bir vaqtda hukmronlik qildi[10]. Suryavarman I Hindiston janubidagi Chola sulolasi bilan diplomatik aloqalar oʻrnatgan[24]. Suryavarman Chola imperatori Rajaraja Chola I ga sovg'a sifatida arava yuborgani manbalarda qayd etilgan[25]. Uning hukmronligi muxoliflarining uni agʻdarishga bir necha bor urinishlari va harbiy bosqinlar bilan ajralib turadi. Suryavarman Xmer poytaxti Angkor-Vatni nazorat qilishda muvaffaqiyatga erishgan[26].

Shu bilan birga, Angkor Vat Malay yarim orolining Tambralinga qirolligi bilan to'qnash keldi[26][27]. Boshqacha aytganda, materik Janubi-Sharqiy Osiyoda uch tomonlama to'qnashuv yuzaga kelgan. Dushmanlarining bir necha bosqinlaridan omon qolgan Suryavarman, Chola sulolasidan imperator Rajendra Chola I dan Tambralinga qirolligiga qarshi kurashda yordam so'radi[26][28][29]. Suryavarmanning Rajendra Chola bilan ittifoqi haqida bilib bo'lgach, Tambralinga qirolligi Srivijaya qiroli Sangrama Vijayatungavarmandan yordam so'radi[26][27].

Bu oxir-oqibat Chola imperiyasining Srivijaya imperiyasi bilan to'qnash kelishiga olib keldi. Urush Chola sulolasi va Xmer imperiyasining g'alabasi, Shrivijaya imperiyasi va Tambralinga qirolligining katta yo'qotishlari bilan yakunlandi[26][27]. Bu ittifoq diniy birlikka ham ega bo'lgan, chunki Chola va Kxmer imperiyasi hindu shaivitlari, Tambralinga va Srivijaya esa Mahayana buddistlari edi. Ba'zi ma'lumotlarga ko'ra, bu voqealardan oldin yoki keyin Suryavarman men Rajendra Chola Iga savdo yoki ittifoq tuzish uchun sovg'a, arava yuborganman deb aytgan[10][30]. Suryavarman I ning 1050-yilda vafotidan keyin uning oʻrniga Baphuon va Gʻarbiy Barayni qurgan Udayadityavarman II oʻtirgan[10]. 1074-yilda Xarshavarman III va Champa qiroli Xarivarman IV o'rtasida nizo kelib chiqdi[10].

Khmer tsivilizatsiyasining oltin davri

 

Suryavarman II - Angkor Vat

XII asr nizolar va hokimiyat uchun shafqatsiz kurashlar davri edi. Suryavarman II (1113–1150) davrida qirollikda ichki birlashuv ro'y berdi[13]. Suryavarman II davrida Angkor Wat, Vishnu xudosiga bag'ishlangan Angkorning katta ibodatxonasi 37-yil ichida qurilgan:

Sharqda uning Champa va Dai Vetga qarshi yurishlari muvaffaqiyatsiz tugadi[13]. .Suryavarman II Janubiy Hindistondagi Chola sulolasiga missiya yuborib, 1114-yilda Chola imperatori Kulottunga Chola I ga qimmatbaho toshlar sovg‘a qiladi[31][32].

Shundan keyin qirollar qisqa muddat hukmronlik qilgan va ularning vorislari tomonidan zo'ravonlik bilan ag'darilgan yana bir davr boshlanadi. Nihoyat, 1177-yilda Jaya Indravarman IV boshchiligidagi Cham floti Tonle Sap ko'lidagi dengiz jangida poytaxtga bostirib kirdi. Poytaxt talon-taroj qilindi va Tribhuvanadityavarman o'ldirildi[10][33].

Jayavarman VII - Angkor Thom

 

Milodiy 1203-yilda Champa bosib olingandan keyin Xmer imperiyasi hududiy kengayishi

Qirol Jayavarman VII (1181–1219-yillarda hukmronlik qilgan) odatda Kambodjaning eng buyuk hukmdori hisoblangan. U avvalgi podshohlar davrida shahzoda sifatida allaqachon harbiy ishlarni boshqargan. Chamlar Angkorni bosib olgandan so'ng, u qo'shin to'plab, poytaxtni qaytarib oldi. Jayavarman taxtga o‘tirdi va qo‘shni sharqiy qirollikka qarshi urushni yana 22 yil davom ettirdi, to 1203-yilda kxmerlar Champani mag‘lub etib, uning hududining katta qismini bosib olgunlaricha bu kurashlar davom etdi[10][33]. Xitoy manbalariga ko‘ra, Jayavarman VII 1195-yilda Peguni Xmer imperiyasi hududiga qo‘shib olgan[34].

Jayavarman VII nafaqat Chamga qarshi muvaffaqiyatli urushi, balki o'zidan oldingi hukmdorlar kabi zolim hukmdor bo'lmagani uchun ham Angkorning buyuk podsholarining so'nggisi hisoblanadi. U imperiyani birlashtirib, diqqatga sazovor qurilish loyihalarini amalga oshirgan. Hozir Angkor Tom (so'zma-so'z: "Buyuk shahar") deb nomlangan yangi poytaxt qurilgan. Markazda qirol (o'zini Mahayana buddizmining izdoshi deb atagan) davlat ibodatxonasi sifatida Bayonni qurgan edi[11]. Boddhisattva Avalokiteshvara yuzlari bo'lgan minoralar bilan, har biri bir necha metr balandlikda, toshdan o'yib barpo etilgan. Jayavarman VII davrida qurilgan boshqa muhim inshootlardan onasi uchun Ta Prohm, otasi uchun Preah Xon ibodatxonasi bor[11]. Shuningdek, Banteay Kdei va Neak Pean ibodatxonasi, Srah Srang suv ombori ham bor. Bu davrda yana imperiyaning barcha shaharlarini bog'laydigan keng yo'llar tarmog'i qurildi, sayohatchilar uchun dam olish uylari va uning saltanati bo'ylab jami 102 kasalxona tashkil etildi[10].

Jayavarman VIII - oxirgi rivojlanish

Jayavarman VII vafotidan keyin taxtga oʻgʻli Indravarman II (1219–1243-yillarda hukmronlik qilgan) oʻtirdi[10]. Otasi singari, u buddist bo'lgan va otasi hukmronligi ostida boshlangan bir qator ibodatxonalar tugatishni oxiriga yetkazdi. Jangchi sifatida kamroq muvaffaqiyatga erishgan. 1220-yilda kuchayib borayotgan DĐại Việt va uning Cham ittifoqining bosimi ostida Xmerlar ilgari Champadan bosib olingan ko'plab viloyatlardan chiqib ketishdi. G'arbda Tailand fuqarolari isyon ko'tarib, Suxotayda birinchi Tailand qirolligini o'rnatdilar va Xmerlarni siqib chiqardilar. Keyingi 200 yil ichida taylar Kambujaning asosiy raqibiga aylanishadi.

Indravarman II oʻrniga Jayavarman VIII (1243–1295-yillarda hukmronlik qilgan). o'zidan oldingilaridan farqli o'laroq, Jayavarman VIII hind shaivizmining izdoshi va buddizmning tajovuzkor raqibi bo'lib, imperiyadagi ko'plab Budda haykallarini vayron qilgan va Buddist ibodatxonalarini hind ibodatxonalariga aylantirgan[13]. Imperiyaga tashqi kuchlardan 1283-yilda Xitoyning Guanchjou gubernatori bo'lgan Xubilayxonning generali Sogetu (ba'zan Sagatu yoki Sodu deb ham ataladi) boshchiligidagi mo'g'ullar tahdid qilgan[35]. Qirol 1285-yildan boshlab har yili o‘lpon to‘lash orqali butun Xitoyni boshqargan kuchli raqibi bilan urushishdan qochdi[10][35]. Jayavarman VIII hukmronligi 1295-yilda kuyovi Srindravarman (1295–1309-yillarda hukmronlik qilgan) tomonidan taxtdan agʻdarilishi bilan tugadi. Yangi qirol Shri-Lankadan janubi- sharqiy Osiyoga kelgan va keyinchalik mintaqaning ko'p qismiga tarqalgan buddizm maktabi bo'lgan Teravada buddizmining izdoshi edi.

1296-yil avgust oyida xitoylik diplomat Chjou Daguan Angkorga keldi va shunday yozib qoldirgan: "Yaqinda siamlar bilan bo'lgan urushda mamlakat butunlay vayron bo'ldi"[10][33]. U 1297-yil iyulgacha qirol Srindravarman saroyida qoldi. Chjou Daguan Kambujaga tashrif buyurgan birinchi va oxirgi Xitoy vakili emas. Ammo uning qolishi diqqatga sazovordir, chunki Chjou Daguan keyinchalik Angkordagi hayot haqida batafsil hisobot yozgan. Uning tasviri bugungi kunda tarixiy Angkorni tushunishning eng muhim manbalaridan biridir. Bir necha buyuk ibodatxonalar (Bayon, Baphuon, Angkor Vat) tasvirlari bilan bir qatorda - uning hisobi bizga Bayon minoralari bir vaqtlar oltin bilan qoplanganligi haqida ma'lumot beradi - matn shuningdek, kundalik hayot va Angkor aholisining odatlari haqida qimmatli ma'lumotlarni taqdim etadi.

Rad etish

XIV asrga kelib Kxmer imperiyasi uzoq va mashaqqatli tanazzulni boshdan kechirdi. Tarixchilar tanazzulning turli sabablarini ilgari surishgan: ijtimoiy va siyosiy tizimlarga ta'sir ko'rsatgan Vishnuit-Shivait hinduizmidan Teravada buddizmiga o'tishdagi diniy sabab, Kxmer knyazlari o'rtasidagi tinimsiz ichki hokimiyat kurashlari, vassal qo'zg'olonlari, chet el istilosi, vabo va ekologik buzilish.

Ijtimoiy va diniy sabablarga ko'ra ko'p jihatlar Xmer imperiyasining tanazzuliga olib kelgan. Hukmdorlar va ularning elitalari o'rtasidagi munosabatlar beqaror bo'lgan. 27 ta angkoriyalik hukmdorlarning orasidan o'n bittasida hokimiyatga qonuniy da'vo bo'lmagan va bu tez-tez fuqarolar urushlarini keltirib chiqargan. Kxmer imperiyasi ko'proq ichki iqtisodiyotga e'tibor qaratdi va xalqaro dengiz tarmog'idan foydalanmadi. Bundan tashqari, buddizm g'oyalari hukmron hinduizm ostida qurilgan davlat tartibini buzdi[36].

Imonni aylantirish

XI asrda Buddaning Kambodja haykali

Oxirgi sanskrit yozuvi 1327-yilga tegishli bo'lib, Jayavarmadiparamesvara tomonidan Indrajayavarmanning vorisligini tasvirlaydi[10]. Tarixchilar qirollarning Teravada buddizmini qabul qilishlari bilan ular endi "devarajalar" hisoblanmaydilar va ular himoyasi ostida bo'lgan xudolarga ulkan ibodatxonalar qurishning hojati yo'q edi ma'lumot beradi. Devaraja konseptsiyasidan chekinish qirol hokimiyatining yo'qolishiga va shu bilan ishchilarning yetishmasligiga olib kelgan bo'lishi mumkin. Sug'orish apparati ham tanazzulga yuz tutdi, ya'ni suv toshqinlari yoki qurg'oqchilik tufayli hosil kamaygan. Ilgari yiliga uch marta guruch hosili olish mumkin bo'lgan va bu Kambujaning farovonligi va qudratiga katta hissa qo'shgan, hosilning kamayishi imperiyani yanada zaiflashtirdi.

Arxeologik ma'lumotlarni ko'rib chiqqach, arxeologlar nafaqat binolarning qurilishi to'xtatilganini, balki 1300-1600- yillardagi Xmer tarixiy yozuvi ham yo'qligini payqashdi. Ushbu tarixiy tarkibning yetishmasligi cheklangan arxeologik dalillar bilan bog'liq. Arxeologlar bu joylar tashlab ketilganini va keyinchalik turli odamlar tomonidan qayta ishg'ol qilinganligini aniqlashga muvaffaq bo'lishgan[37].

Chet el bosimi

O'tirgan holda tasvirlangan Budda. XII asr.

Xmerlarning g'arbiy qo'shnisi, birinchi Tailand qirolligi Suxotay, Angkor gegemoniyasini daf etgandan so'ng, 1350-yilda quyi Chao Phraya havzasidagi yana bir kuchli Tailand qirolligi, Ayutthaya tomonidan bosib olindi. XIV asrdan boshlab Ayutthaya Angkorning raqibiga aylangan[10]. Angkor 1352-yilda Ayutthayan qiroli Uthong tomonidan qamal qilingan va keyingi yili qo'lga olingandan so'ng, Khmer monarxi ketma-ket siam knyazlari bilan almashtirilgan. 1357-yilda Xmer qiroli Suryavamsa Rajadxiraja taxtga qaytadi[10]. 1393-yilda Ayutthayan qiroli Ramesuan Angkorni yana qamal qilib, keyingi yili uni egallab oldi. Ramesuanning o'g'li o'ldirilishidan biroz oldin Xmerni boshqargan. Nihoyat, 1431-yilda Xmer qiroli Ponhea Yat Angkorni himoyasiz deb tashlab, Pnompen hududiga ko'chib o'tgan[10].

Khmer qirolligining yangi markazi janubi-g'arbda, bugungi Pnompen mintaqasidagi Oudong shahrida joylashgan. Biroq, Angkor butunlay tark etilmaganiga ishoralar mavjud. Xmer qirollarining bir qatori u yerda qolgan bo'lishi mumkin, ikkinchisi esa parallel qirollikni o'rnatish uchun Pnompenga ko'chib o'tgan. Keyinchalik Angkorning yakuniy qulashi iqtisodiy va shu bilan birga siyosiy ahamiyatga ega bo'lishi bilan bog'liq, chunki Pnompen Mekongdagi muhim savdo markaziga aylandi. Bundan tashqari, kuchli qurg'oqchilik va undan keyin sodir bo'lgan suv toshqinlari uning qulashiga sabab bo'lgan omillardan biri hisoblanadi[38]. Birinchi qurg'oqchilikdan keyin imperiya mintaqaviy savdoga ko'proq e'tibor qaratdi[39].

Ekologik buzilish

Quritilgan Sharqiy Baray Angkorning sun'iy yo'ldosh tasviri mintaqadagi ekologik o'zgarishlarni ko'rsatadi

Ekologik nosozlik va infratuzilmaning buzilishi Khmer imperiyasining tugashiga oid yangi muqobil nazariyadir. Katta Angkor loyihasi ustida ishlayotgan olimlarning fikriga ko'ra, kxmerlar savdo, transport va sug'orish uchun ishlatiladigan suv omborlari va kanallarning murakkab tizimiga ega bo'lgan. Kanallardagi suv sholi yig'ish uchun ishlatilgan. Aholining o'sishi bilan suv ta'minoti tizimidagi tanglik kuchaydi. XIV-XV asrlarda suv xo'jaligi tizimiga ta'sir ko'rsatadigan jiddiy iqlim o'zgarishlari ham yuz berdi[38].

Qurg'oqchilik davrlari qishloq xo'jaligi hosildorligining pasayishiga olib keldi va mussonlar tufayli kuchli suv toshqinlari ushbu zaif davrda infratuzilmaga zarar yetkazdi[38]. O'sib borayotgan aholiga moslashish uchun Kulen tepaliklaridan daraxtlar kesilib, ko'proq sholi maydonlari uchun maydon hozirlandi. Bu kanal tarmog'iga cho'kma olib keladigan yomg'ir oqimini yaratdi. Suv tizimiga har qanday zarar juda katta oqibatlarga olib keladi[40].

Vabo

Og'ir epidemiya aholi zich joylashgan Angkorga ta'sir qilgan va imperiyaning qulashiga hissa qo'shgan bo'lishi mumkinligini ko'rsatadigan vabo nazariyasi qayta ko'rib chiqildi[41]. XIV asrga kelib, Qora o'lim Osiyoga ta'sir qildi, chunki vabo birinchi marta 1330-yillarda Xitoyda paydo bo'lgan va taxminan 1345-yillarda Yevropaga yetib kelgan. Xitoydan Yevropaga sayohat chizig'idagi aksariyat dengiz portlari Janubi-Sharqiy Osiyodagi hayotga jiddiy ta'sir ko'rsatishi mumkin bo'lgan kasallikni boshdan kechirishdi. Mumkin bo'lgan kasalliklar orasida bubonik o'lat, chechak va bezgak bor.

XV asrdan keyin Angkor

Qanday bo'lmasin, Angkordan yana foydalanganlik haqida dalillar mavjud. Tailandni vaqtinchalik qo'lga kiritishga muvaffaq bo'lgan qirol Barom Reachea I (hukmronlik qilgan 1566-1576) davrida qirollik saroyi qisqa muddatga Angkorga qaytarildi. XVII asrdagi yozuvlar qolgan Xmerlar bilan bir qatorda yapon aholi punktlari borligidan dalolat beradi[42]. Eng mashhur yozuv Ukondayu Kazufusa haqida, u 1632-yilda u yerda Kxmer Yangi yilini nishonlagan[43]. Biroq, keyingi o'n yilliklarda yapon jamoasi yangi yaponiyaliklarning yo'qligi va ularning jamiyatini yangilash imkoniyati juda kam bo'lganligi sababli mahalliy Kxmer jamiyatiga singib ketdi[42].

Madaniyat va jamiyat

Angkor Thom markazi Prasat Bayon rekonstruksiya.

Qadimgi Kxmer jamiyati haqida ma'lum bo'lgan narsalarning ko'p qismi ko'plab barelyeflardan va shuningdek, XIII asr Kambodja va undan oldingi davrlar haqida ma'lumot beruvchi Chjou Daguanning qo'lyozmalaridan kelib chiqadi. Bayondagi kabi Angkor ibodatxonalarining barelyeflari qadimgi Xmer qirolligining kundalik hayotini, jumladan, saroy hayoti sahnalarini, daryo yoki ko'llardagi dengiz janglarini va bozorning umumiy sahnalarini tasvirlaydi.

Iqtisodiyot va qishloq xo'jaligi

Qadimgi Xmerlar an'anaviy qishloq xo'jaligi jamoasi bo'lib, asosan sholi yetishtirishga ixtisoslashgan. Podsholik aholisining asosiy qismini tashkil etgan dehqonlar ko‘l yoki daryo qirg‘oqlariga, o‘z qishloqlarini o‘rab turgan sug‘oriladigan tekisliklarga yoki pasttekisliklar suv bosganda adirlarga sholi ekishgan. Sholi ekinlari katta va murakkab gidravlika tizimi, shu jumladan kanallar va baraylar yoki ulkan suv havzalari orqali sug'orilgan. Bu tizim Xmer shaharlari atrofida yirik sholi yetishtiruvchi jamoalarni shakllantirish imkonini berdi. Qishloqlar bog'larida palma daraxtlari, mevali daraxtlar va sabzavotlar yetishtirilib, qishloq xo'jaligi mahsulotlarining boshqa manbalari, masalan, palma shakari, palma sharobi, kokos, turli xil tropik mevalar va sabzavotlar bilan ta'minlangan.

Bayondagi Kxmer bozori

Katta Tonle Sap ko'li bo'yida, shuningdek, ko'plab daryolar va hovuzlar yaqinida baliqchilik rivojlangan bo'lib, ko'plab kxmerlar tirikchilik uchun baliq ovlashga tayangan. Baliq ovlash aholiga oqsilning asosiy manbasini berdi, u prahokga aylandi - banan barglariga o'ralgan, quritilgan yoki qovurilgan yoki bug'langan baliq pastasi. Guruch baliq bilan birga asosiy oziq-ovqat edi. Boshqa oqsilning manbalari cho'chqalar, qoramollar va parrandalardan olingan.

Angkor bozorida binolar bo'lmagan. Bu ochiq maydon bo'lib, u yerda savdogarlar to'qilgan somon to'shaklarida yerga o'tirib, o'z mahsulotlarini sotganlar. Ba'zi savdogarlar quyoshdan oddiy soyabon bilan himoyalangan. Bozorda savdogarlar egallagan har bir joy uchun amaldorlar tomonidan ma'lum turdagi soliq yoki ijara haqi undirilar edi. Angkor bozoridagi savdo va iqtisodiyotni asosan ayollar boshqargan.

Xmer imperiyasining savdo va iqtisodiyotida ayollar katta huquq va erkinliklarga ega bo'lganligini ko'rsatadi. Ularning erta turmush qurish amaliyoti imperiyaning yuqori tug'ilish darajasi va katta aholisiga hissa qo'shgan bo'lishi mumkin. 

Jamiyat va siyosat

Qirollik saroyining ayollari
Cham, Bayonga qarshi dengiz jangi
Uy hayoti tasvirlangan barelyef, Bayon

Kxmer imperiyasi qishloq xo'jaligi sholi yetishtiruvchi jamoalarning keng tarmoqlari asosida tashkil etilgan. Mintaqada aholi punktlarining aniq ierarxiyasi mavjud. Kichik qishloqlar Fimaydagi kabi viloyat markazlari atrofida to'plangan, ular o'z navbatida Xitoydan kulolchilik va savdo buyumlari kabi boshqa tovarlar evaziga o'z mahsulotlarini Angkor kabi yirik shaharlarga jo'natishgan[44]. Podshoh va uning amaldorlari irrigatsiyani boshqarish va suv taqsimoti bilan shug'ullangan, ular kanallar, xandaklar va baroylar deb ataladigan ulkan suv omborlari kabi murakkab gidravlika infratuzilmasidan iborat bo'lgan.

Jamiyat hind kasta tizimini aks ettiruvchi ierarxiya bo'yicha tuzilgan, bu yerda sholi yetishtiruvchilar va baliqchilar aholining katta qismini tashkil qilgan. Kshatriyalar - qirollik, zodagonlar, sarkardalar, askarlar va jangchilar - boshqaruv elitasini va hokimiyatni tashkil etdilar. Boshqa ijtimoiy tabaqalarga braxmanlar (ruhoniylar), savdogarlar, duradgorlar, kulollar, metalluruvchilar, zardo'stlar va to'qimachilik ustalari kabi hunarmandlar kiradi, eng quyi ijtimoiy qatlam esa qullar edi.

Keng ko'lamli sug'orish loyihalari katta aholini boqishi mumkin bo'lgan guruchning ortiqcha qismini to'pladi. Davlat dini hinduizm edi, lekin Devarajaga sig'inish ta'siri bo'lib, Kxmer qirollarini Vishnu yoki Shivaning mujassamlanishi bilan bog'liq bo'lgan yer yuzidagi tirik xudolarning ilohiy sifatiga ega sifatida ko'tardi[45]. Siyosatda bu maqom podshoh hukmronligini ilohiy asoslash sifatida qaraldi. Bu imkoniyat Xmer qirollariga yirik me'moriy loyihalarni boshlashga, qirolning yer yuzidagi ilohiy hukmronligini nishonlash uchun Angkor Vat va Bayon kabi ulug'vor yodgorliklarni qurishga imkon berdi.

Tug'ilish tasvirlangan barelyef, Bayon

Angkor davridagi me'moriy uslublar ro'yxati:[46]

Uslublar Sanalar Hukmdorlar Ma'badlar Asosiy xususiyatlar
Kulen 825–875 Jayavarman II Damrey Krap Angkoriyagacha bo'lgan davrning davomi, ammo Cham ibodatxonalari kabi yangilik va qarz olish davri. Minora asosan kvadrat va nisbatan baland. Asosan g'ishtdan yasalgan, devorlari laterit va tosh eshiklari bilan o'ralgan. Kvadrat va sakkiz burchakli kolonetalar paydo bo'la boshlaydi.
Preah Ko 877–886 Indravarman I Jayavarman III Preah Ko, Bakong, Loley Oddiy reja: bitta asosda bir yoki bir nechta kvadrat g'isht minoralari. Konsentrik to'siqlar, gopura va kutubxonalarning birinchi paydo bo'lishi. Dekorativ "uchar saroylar" o'rnini bo'shliqlarda dvarapala va devatalar egalladi. Bakongdagi birinchi yirik ibodatxona tog'i .
Bakheng 889–923 Yasovarman I Harshavarman I Phnom Bakheng, Phnom Krom, Phnom Bok, Baksei Chamkrong (trans. ) Ma'bad tog'ining rivojlanishi. Toshdan ko'proq foydalanish, ayniqsa yirik ibodatxonalar va ko'proq dekorativ tosh o'ymakorligi uchun.
Koh Ker 921–944 Jayavarman IV Koh Ker ibodatxonalari guruhi Binolar miqyosi markazga qarab qisqaradi. G'isht hali ham asosiy material, ammo qumtosh ham ishlatiladi.
Pre Rup 944–968 Rajendravarman Pre Rup, Sharqiy Mebon, Bat Chum, Kutisvara Koh Ker va Banteay Srei o'rtasidagi o'tish davri. Uzun zallar qisman ma'badni o'rab oladi. Shiva qilingan g'ishtdagi oxirgi buyuk yodgorliklar, qumtoshdan foydalanishni ko'paytirish.
Banteay Srei 967–1000 Jayavarman V Banteay Srei Zeb -ziynatli, bir-birining ustiga o'rnatilgan pediments, supurgi uchlari, boy va chuqur o'yma. Gipsli g'isht tosh va laterit bilan almashtirildi. Pedimentlarda sahna ko'rinishi. Yumshoq ifodalar bilan shahvoniy devatalar.
Khleang 968–1010 Jayavarman V Ta Keo, Khleanglar, Fimeanakas, Qirollik saroyi Galereyalardan birinchi foydalanish. Xoch shaklidagi gopuralar. Sakkiz burchakli kolonetalar. Cheklangan dekorativ o'ymakorlik.
Baphuon 1050–1080 Udayadityavarman II Baphuon, G'arbiy Mebon Boy o'ymakorlikka qaytish: gulli naqshlar, shuningdek, sahnalar bilan lintellar . Bosh kiyimsiz nagas . Baphuon ibodatxonasida barelyeflar paydo bo'ladi, ular kichik panellarda, ko'pincha hikoyalar ketma-ketligida jonli sahnalar bilan o'yilgan.
Angkor Vat 1113–1175 yillar Suryavarman II Yasovarman II Angkor Wat, Banteay Samré, Tommanon, Chau Say Tevoda, Beng Mealea, ba'zi Preah Pithu, Phimai va Phnom Rung Khmer me'morchiligining yuqori klassik uslubi. O'yma profilli to'liq ishlab chiqilgan konussimon minoralar. Galereyalar kengroq va bir tomonda yarim galereyalar bilan. Eksenel galereyalar bilan bog'langan konsentrik korpuslar. Bosh kiyimli nagalar, erdan ko'tarilgan naga to'shaklari. Xoch shaklidagi teras ixtirosi. Boy o'yilgan lintellar va boshqa bezaklar. Barelyeflar, Apsaralar .
Bayon 1181–1243 yillar Jayavarman VII Indravarman II Ta Prohm, Preah Khan, Neak Pean, Ta Som, Ta Nei, Angkor Thom, Prasat Chrung, Bayon, Elephant Terrace, Ta Prohm Kel, Krol Ko, Prasat Suor Prat, Banteay Chxmar, Hospital Chaples, Jayatataka baray Oxirgi ajoyib uslub. Shoshilinch qurilish, ko'pincha laterit tosh emas, o'ymakorligi kamroq oqlangan. Murakkab rejalar, ulkan ibodatxonalar. Kambodjada yuzli minoralar va tarixiy hikoya barelyeflari. Uch davr: 1. bir qavatdagi yirik murakkab ibodatxonalar, 2. yuzli minoralar va nagalarni olib yuruvchi gigantlar xiyobonlari, 3. qurilish standartlarining pasayishi, devatalar Angkor-Vat uslubidagi diademga ega.
Post Bayon 1243-15 yillar C. Jayavarman VIII va boshqalar Moxov qirolining terasi, Preah Pithu, Preah Palilay (ma'badlarga o'zgartirishlar) O'zaro faoliyat shaklidagi terastaning inversiyasi, ustunlar ustidagi yo'llar, past yoki baland.
Chapdagi Khmer askari o'ngdagi Cham raqibiga qarshi kurashadi. Champa Cham Khmer imperiyasining asosiy raqiblari edi. Bayon ibodatxonasidagi barelyeflarda Cham har doim Magnolia champaca guli shaklidagi dubulg'a kiygan holda ko'rinadi.

Hukmdorlar ro'yxati

Reign King Capital Information and events
802–835 Jayavarman II Mahendraparvata, Hariharalaya Proclaimed the independence of Kambuja from Java. Claimed as Chakravartin through sacred Hindu ritual on Phnom Kulen and initiating Devaraja cult in Cambodia.
835–877 Jayavarman III Hariharalaya Son of Jayavarman II
877–889 Indravarman I Hariharalaya Nephew of Jayavarman II. Built Preah Ko dedicated to Jayavarman II, also for his father and his grand father. Constructed temple mountain Bakong.
889–910 Yasovarman I Hariharalaya, Yaśodharapura Son of Indravarman I. Built Indratataka Baray and Lolei. Moved the capital to Yaśodharapura centred around Phnom Bakheng, and also built Yashodharatataka.
910–923 Harshavarman I Yaśodharapura Son of Yasovarman I. Involved in a power struggle against his maternal uncle Jayavarman IV. Built Baksei Chamkrong.
923–928 Ishanavarman II Yaśodharapura Son of Yasovarman I, brother of Harshavarman I. Involved in a power struggle against his maternal uncle Jayavarman IV. Built Prasat Kravan.
928–941 Jayavarman IV Koh Ker Son of King Indravarman I's daughter, Mahendradevi, married to Yasovarman I sister, claim the throne through maternal line. Ruled from Koh Ker.
941–944 Harshavarman II Koh Ker Son of Jayavarman IV.
944–968 Rajendravarman II Angkor (Yaśodharapura) Uncle and first cousin of Harshavarman II and wrestle power from him. Transfer the capital back to Angkor, Built Pre Rup and East Mebon. War against Champa in 946.
968–1001 Jayavarman V Jayendranagari in Angkor Son of Rajendravarman II. Built a new capital Jayendranagari and Ta Keo in its centre.
1001–1006 Udayadityavarman I, Jayaviravarman, Suryavarman I Angkor Period of chaos, 3 kings rule simultaneously as antagonist.
1006–1050 Suryavarman I Angkor Took the throne. Alliance with Chola and conflict with Tambralinga kingdom. Built Preah Khan Kompong Svay. The king adhered to Mahayana Buddhism.
1050–1066 Udayadityavarman II Yaśodharapura II (Angkor) Took the throne, descendant of Yasovarman I's spouse. Built Baphuon, West Baray and West Mebon, also Sdok Kok Thom.
1066–1080 Harshavarman III Yaśodharapura II (Angkor) Succeeded his elder brother Udayadityavarman II, capital at Baphuon. Champa invasion in 1074 and 1080.
1090–1107 Jayavarman VI Angkor Usurper from Vimayapura. Built Phimai.
1107–1113 Dharanindravarman I Angkor Succeeded his younger brother, Jayavarman VI.
1113–1145 Suryavarman II Angkor Usurped and killed his great uncle. Built Angkor Wat, Banteay Samre, Thommanon, Chau Say Tevoda and Beng Mealea. Invade Đại Việt and Champa.
1150–1160 Dharanindravarman II Angkor Succeeded his cousin Suryavarman II
1160–1167 Yasovarman II Angkor Overthrown by his minister Tribhuvanadityavarman
1167–1177 Tribhuvanadityavarman Angkor Cham invasion in 1177 and 1178 led by Jaya Indravarman IV, looted the Khmer capital.
1178–1181 Cham occupation, led by Champa king Jaya Indravarman IV
1181–1218 Jayavarman VII Yaśodharapura (Angkor) Led Khmer army against Cham invaders thus liberated Cambodia. Led the conquest of Champa (1190–1191). Major infrastructure constructions; built hospitals, rest houses, reservoirs, and temples including Ta Prohm, Preah Khan, Bayon in Angkor Thom city, and Neak Pean.
1219–1243 Indravarman II Angkor Son of Jayavarman VII. Lost control of Champa and lost western territories to Siamese Sukhothai Kingdom.
1243–1295 Jayavarman VIII Angkor Mongol invasion led by Kublai Khan in 1283 and war with Sukhothai. Built Mangalartha. He was a zealous Shivaite and eradicated Buddhist influences.
1295–1308 Indravarman III Angkor Overthrew his father in law Jayavarman VIII. Made Theravada Buddhism the state religion. Received Yuan Chinese diplomat Zhou Daguan (1296–1297).
1308–1327 Indrajayavarman Angkor
1327–1336 Jayavarmadiparamesvara (Jayavarman IX) Angkor Last Sanskrit inscription (1327).
1336–1340 Trosok Peam Angkor
1340–1346 Nippean Bat Angkor
1346–1351 Lompong Racha Angkor
1352–1357 Siamese Ayutthaya invasion led by Uthong
1357–1363 Soryavong Angkor
1363–1373 Borom Reachea I Angkor
1373–1393 Thomma Saok Angkor
1393 Siamese Ayutthaya invasion led by Ramesuan
1394–c. 1421 In Reachea Angkor
1405–1431 Barom Reachea II Chaktomuk Abandon Angkor (1431).

Ma'badlar galereyasi

Manbalar

  1. ↑ Infoplease
  2. ↑ Reynolds. „Angkor“. Encyclopædia Britannica. Encyclopædia Britannica, Inc.. Qaraldi: 2018-yil 17-avgust.
  3. ↑ Plubins. „Khmer Empire“. World History Encyclopedia. Qaraldi: 2018-yil 17-avgust.
  4. ↑ Galloway, M. (2021, May 31).
  5. ↑ Damian Evans (9 April 2009). "A comprehensive archaeological map of the world's largest preindustrial settlement complex at Angkor, Cambodia". Proceedings of the National Academy of Sciences 104 (36): 14277–82. doi:10.1073/pnas.0702525104. PMID 17717084. PMC 1964867. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=1964867. 
  6. ↑ Bunthoeurn, O. (2022, July 21).
  7. ↑ LOVGREN, S. (2017, April 4).
  8. ↑ Prasad, J. (2020, April 14).
  9. ↑ Thai websites web page
  10. ↑ 10,00 10,01 10,02 10,03 10,04 10,05 10,06 10,07 10,08 10,09 10,10 10,11 10,12 10,13 10,14 10,15 10,16 10,17 10,18 10,19 10,20 10,21 10,22 10,23 10,24 Coedès, George. The Indianized States of Southeast Asia, trans.Susan Brown Cowing Walter F. Vella: , University of Hawaii Press, 1968. ISBN 978-0-8248-0368-1. 
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 11,3 11,4 11,5 11,6 11,7 Higham, C. (2014).
  12. ↑ Higham 1989, pp. 324 ff.
  13. ↑ 13,0 13,1 13,2 13,3 13,4 Higham, C. (2001).
  14. ↑ Albanese, Marilia. The Treasures of Angkor. Italy: White Star, 2006 — 24 bet. ISBN 88-544-0117-X. 
  15. ↑ 15,0 15,1 Rooney, Dawn. Angkor, Cambodia's Wondrous Khmer Temples. Hong Kong: Odyssey Publications, 16 April 2011. ISBN 978-9622178021. 2019-yil 21-yanvarda qaraldi. 
  16. ↑ Widyono, Benny. Dancing in shadows: Sihanouk, the Khmer Rouge, and the United Nations in Cambodia. Rowman & Littlefield Publisher, 2008. ISBN 9780742555532. 2013-yil 25-fevralda qaraldi. 
  17. ↑ David Chandler, A History of Cambodia (Westview Press: Boulder, Colorado, 2008) p. 39.
  18. ↑ Jacques, Claude (1972). "La carrière de Jayavarman II" (fr). BEFEO 59: 205–220. ISSN 0336-1519. 
  19. ↑ Vickery, 1998
  20. ↑ Higham, 2001, pp. 53–59
  21. ↑ Jacques Dumarçay. Cambodian Architecture, Eight to Thirteenth Century. Brill, 2001 — 44–47 bet. ISBN 90-04-11346-0. 
  22. ↑ David Chandler, A History of Cambodia, p. 42.
  23. ↑ David G. Marr. Southeast Asia in the 9th to 14th Centuries. Institute of Southeast Asian Studies, Singapore, 1986 — 244 bet. ISBN 9971-988-39-9. 2014-yil 5-iyunda qaraldi. 
  24. ↑ A History of Early Southeast Asia: Maritime Trade and Societal Development by Kenneth R. Hall p. 182
  25. ↑ Indian History by Reddy: p. 64
  26. ↑ 26,0 26,1 26,2 26,3 26,4 Kenneth R. Hall (October 1975).
  27. ↑ 27,0 27,1 27,2 R. C. Majumdar (1961), "The Overseas Expeditions of King Rājendra Cola", Artibus Asiae 24 (3/4), pp. 338–342, Artibus Asiae Publishers
  28. ↑ Early kingdoms of the Indonesian archipelago and the Malay Peninsula by Paul Michel Munoz p. 158
  29. ↑ Society and culture: the Asian heritage : by Juan R. Francisco, Ph.D. University of the Philippines Asian Center p. 106
  30. ↑ Economic Development, Integration, and Morality in Asia and the Americas by Donald C. Wood p. 176
  31. ↑ A History of India, Hermann Kulke, Dietmar Rothermund: p. 125.
  32. ↑ Commerce and Culture in the Bay of Bengal, 1500–1800 by Om Prakash, Denys Lombard pp. 29–30
  33. ↑ 33,0 33,1 33,2 Maspero, G., 2002, The Champa Kingdom, Bangkok: White Lotus Co., Ltd., ISBN 9747534991
  34. ↑ Chatterji, B. (1939).
  35. ↑ 35,0 35,1 Cœdès 1966, s. 127
  36. ↑ Stark, M.T. (2006).
  37. ↑ Welch, David (1998). "Archaeology of Northeast Thailand in Relation to the Pre-Khmer and Khmer Historical Records". International Journal of Historical Archaeology 2 (3): 205–233. doi:10.1023/A:1027320309113. 
  38. ↑ 38,0 38,1 38,2 Buckley, Brendan M (29 March 2010). "Climate as a contributing factor in the demise of Angkor, Cambodia". Proceedings of the National Academy of Sciences 107 (15): 6748–6752. doi:10.1073/pnas.0910827107. PMID 20351244. PMC 2872380. https://www.pnas.org/content/pnas/early/2010/03/22/0910827107.full.pdf. Qaraldi: 3 June 2020. Khmer imperiyasi]]
  39. ↑ Vickery, M. T. (1977).
  40. ↑ Miranda Leitsinger. „Scientists dig and fly over Angkor in search of answers to golden city's fall“. Associated Press (2004-yil 13-iyun). 2008-yil 10-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 21-avgust.
  41. ↑ LG Gundersen. A Reassessment of the Decline of the Khmer Empire. http://www.ijch.net/vol1/011-J002.pdf. 
  42. ↑ 42,0 42,1 Masako Fukawa. „Japanese Diaspora – Cambodia“. Discover Nikkei (2014-yil 6-noyabr). Qaraldi: 2015-yil 18-oktyabr.
  43. ↑ „History of Cambodia, Post-Angkor Era (1431– present day)“. Cambodia Travel. Qaraldi: 2015-yil 18-oktyabr.
  44. ↑ Welch, D.J. (1998).
  45. ↑ Sengupta, Arputha Rani (Ed.). God and King : The Devaraja Cult in South Asian Art & Architecture, 2005. ISBN 8189233262. 2012-yil 14-sentyabrda qaraldi. 
  46. ↑ "Ancient Angkor guide book", by Michael Freeman and Claude Jacques, pp. 30–31, published in 2003.

Adabiyotlar

  • Cœdès, George. The making of South East Asia. University of California Press, 1966. ISBN 0-520-05061-4. 
  • Freeman, Michael. Ancient Angkor. River Books, 2006. ISBN 974-8225-27-5. 
  • Higham, Charles. The Civilization of Angkor. Phoenix, 2001. ISBN 978-1-84212-584-7. 
  • Vittorio Roveda: Khmer Mythology, River Books, ISBN 974-8225-37-2
  • Dagens, Bruno. Angkor: Heart of an Asian Empire, ‘New Horizons’ series. London: Thames & Hudson [1989], 1995. ISBN 0-500-30054-2. 
  • Keyes, Charles F.. The Golden Peninsula. University of Hawaii Press, 1995. ISBN 978-0-8248-1696-4. 
  • Rooney, Dawn F.. Angkor: Cambodia's wondrous khmer temples, 5th, Odissey, 2005. ISBN 978-962-217-727-7. 
  • David P. Chandler: A History of Cambodia, Westview Press, ISBN 0-8133-3511-6
  • Liang, Jieming (2006), Chinese Siege Warfare: Mechanical Artillery & Siege Weapons of Antiquity, Singapore, Republic of Singapore: Leong Kit Meng, ISBN 981-05-5380-3
  • Zhou, Daguan (2007), The Customs of Cambodia, The Siam Society, ISBN 978-974-8359-68-7
  • Henri Mouhot: Travels in Siam, Cambodia, Laos, and Annam, White Lotus Co, Ltd., ISBN 974-8434-03-6
  • Vickery, Michael. Society, economics, and politics in pre-Angkor Cambodia: the 7th–8th centuries. Toyo Bunko, 1998. ISBN 978-4-89656-110-4. 
  • Benjamin Walker, Angkor Empire: A History of the Khmer of Cambodia, Signet Press, Calcutta, 1995.
  • I.G. Edmonds, The Khmers of Cambodia: The story of a mysterious people
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Khmer_imperiyasi&oldid=2864307" dan olindi