Pax Americana: Versiyalar orasidagi farq
MalikxanBot (munozara | hissa) Umumiy tuzatishlar amalga oshirildi. Xato haqida xabar bermoqchimisiz? (Bot) |
„Pax Americana“ sahifasi tarjima qilib yaratildi |
||
| Qator 1: | Qator 1: | ||
'''''Pax Americana'''''<ref>{{ |
'''''Pax Americana''''' <ref>{{Cite journal|jstor=2151022|title=The Changing Nature of World Power|last=Nye|first1=Joseph S.|journal=Political Science Quarterly|year=1990|volume=105|issue=2|pages=177–192|doi=10.2307/2151022}}</ref> <ref name="HummelAnnal">{{Cite journal|doi=10.1177/000271621707200109|title=Pax Americana|year=1917|last=Kirchwey|first1=George W.|journal=The Annals of the American Academy of Political and Social Science|volume=72|pages=40–48}}</ref> <ref>Abbott, Lyman, Hamilton Wright Mabie, Ernest Hamlin Abbott, and Francis Rufus Bellamy. ''The Outlook''. New York: Outlook Co, 1898. "[https://books.google.com/books?id=rkUAAAAAYAAJ&pg=PA465 Expansion not Imperialism]" p. 465. (''cf''. [...] Felix Adler [states ...] "if, instead of establishing the Pax Americana so far as our influence avails throughout this continent, we should enter into' the field of Old World strife, and seek the sort of glory that is written in human blood." Here it is assumed that we have failed in establishing self-government, and propose to substitute, at least in other lands, an Old World form of government. This sort of argument has no effect on the expansionist, because he believes that we have magnificently succeeded in our problem, in spite of failures, neglects, and violations of our own principles, and because what he wishes to do is, not to abandon the experiment, but, inspired by the successes of the past, extend the Pax Americana over lands not included in this continent.")</ref> (lotincha "Amerika tinchligi", ''[[Pax Romana]]'', ''[[Pax Mongolica]]'', ''[[Pax Hispanica]]'' va ''[[Pax Britannica]]'' dan keyin modellashtirilgan; shuningdek , uzoq tinchlik deb ham ataladi) nisbiy [[tinchlik]] tushunchasiga nisbatan qoʻllaniladigan atamadir. [[Gʻarbiy yarimshar|G'arbiy yarim sharda]] va keyinchalik dunyoda 1945-yilda Ikkinchi jahon urushidan so'ng [[Amerika Qoʻshma Shtatlari|Qo'shma Shtatlar]] <ref>{{Veb manbasi|url=https://www.merriam-webster.com/dictionary/Pax+Americana|sarlavha=Definition of PAX AMERICANA|ish=www.merriam-webster.com|kirish sanasi=2018-08-01|arxivsana=2022-02-24|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220224094755/https://www.merriam-webster.com/dictionary/Pax%20Americana}}</ref> dunyodagi hukmron iqtisodiy va harbiy kuchga aylandi. |
||
Shu ma'noda ''Pax Americana Amerika'' Qo'shma Shtatlarining boshqa davlatlarga nisbatan harbiy va iqtisodiy mavqeini tasvirlash uchun ishlatiladi. Ikkinchi jahon urushidan keyin G'arbiy Yevropa iqtisodiyotini tiklash uchun 13 milliard dollar sarflagan [[Marshall rejasi]] "Pax Americana" ning ishga tushishi deya ta'riflangan.<ref>Charles L. Mee, ''The Marshall Plan: The launching of the pax americana'' (New York: Simon and Schuster, 1984)</ref> |
Shu ma'noda ''Pax Americana Amerika'' Qo'shma Shtatlarining boshqa davlatlarga nisbatan harbiy va iqtisodiy mavqeini tasvirlash uchun ishlatiladi. Ikkinchi jahon urushidan keyin G'arbiy Yevropa iqtisodiyotini tiklash uchun 13 milliard dollar sarflagan [[Marshall rejasi]] "Pax Americana" ning ishga tushishi deya ta'riflangan. <ref>Charles L. Mee, ''The Marshall Plan: The launching of the pax americana'' (New York: Simon and Schuster, 1984)</ref> |
||
== Ilk davri == |
== Ilk davri == |
||
''Pax Americana''ning dastlabki ifodasi [[AQShda fuqarolar urushi|Amerika fuqarolar urushi]] tugaganidan keyin sodir bo'lib (bunda Qo'shma Shtatlar o'zining eng katta tarqoqligini yo'qotdi va zamonaviy taktikalardan foydalangan holda millionlab zamonaviy jihozlangan askarlarni to'plash qobiliyatini namoyish etdi), Shimoliy Amerika geografik mintaqasida tinch muhitga ishora yaratdi. Biroq, tinchlik jarayoni [[Birinchi jahon urushi]] boshlanishi bilan to'xtab qolgan edi. Uning paydo bo'lishi [[amerika istisnoligi]] g'oyasining rivojlanishi bilan bir vaqtda sodir bo'ldi. Bu g'oyaga ko'ra, AQSH o'zining milliy kredosi, tarixiy evolutsiyasi, siyosiy va diniy institutlari hamda o'ziga xos kelib chiqishi jihatidan rivojlangan davlatlar<ref>{{Veb manbasi|url=http://www.sagehistory.net/gildedage/documents/TurnerFT.html|sarlavha=sagehistory.net|nashriyot=sagehistory.net|kirish sanasi=2014-07-29|arxivurl=https://web.archive.org/web/20090629043938/http://sagehistory.net/gildedage/documents/TurnerFT.html|arxivsana=June 29, 2009}}</ref> orasida alohida ajralib turadi. Bu konsepsiya muallifi Aleksis de Tokvildir.<ref name="politikwissenschaft.tu-darmstadt.de">{{Veb manbasi|url=http://www.politikwissenschaft.tu-darmstadt.de/fileadmin/pg/Sektionstagung_IB/Thimm-American_exceptionalism.pdf|arxivurl=https://wayback.archive-it.org/all/20090225014354/http://www.politikwissenschaft.tu-darmstadt.de/fileadmin/pg/Sektionstagung_IB/Thimm-American_exceptionalism.pdf|arxivsana=2009-02-25|sarlavha=American Exceptionalism}}</ref> U o'sha paytda 50 yoshli Qo'shma Shtatlar [[Immigratsiya|immigrantlar]] mamlakati va birinchi [[Demokratiya|zamonaviy demokratiya]] bo'lgani uchun dunyo xalqlari orasida alohida o'rin tutganini ta'kidlagan. Amerika inqilobidan keyin Qo'shma Shtatlar tashkil topganidan to [[Ispaniya-Amerika urushi|Ispaniya-Amerika urushigacha]] Qo'shma Shtatlar tashqi siyosati global emas, balki mintaqaviy yo'nalishga ega edi. Ittifoq Shimoliy Amerikaning markaziy shtatlarida joriy qilgan Pax Americana Amerika Qo'shma Shtatlarining milliy farovonligi omili bo'ldi. Kattaroq davlatlar kichikroq davlatlar bilan chegaradosh ekanligi uchun ularda hech qanday tashvish yo'q edi: soliq talab qiladigan va mehnatga to'sqinlik qiladigan doimiy qo'shinlar mavjud emas edi; savdo-sotiqni to'xtatadigan urushlar yoki urushlar haqidagi mish-mishlar o'rinsiz edi. Bu yerda nafaqat tinchlik, balki xavfsizlik ham muhim hisoblangan. Chunki Pax Americana [[Federatsiya|federal]] konstitutsiyaviy respublika tarkibidagi barcha shtatlarni qamrab olgan. Oksford ingliz lug'atiga ko'ra, bu ibora birinchi marta bosma nashrda 1894-yil avgustdagi ''Forumda'' paydo bo'lgan: "Quvonishning haqiqiy sababi prezident Klivlendning o'z hayotini saqlab qolish yo'lidagi tezkor va jasoratli harakatini qo'llab-quvvatlash uchun universal vatanparvarlik ruhidir. ''Pax Americana''ni o'rnatishda butun yer yuzi bo'ylab qonun ustuvorligi bo'lishi talab etilardi.<ref>{{Veb manbasi|url=https://public.oed.com/help/|sarlavha=Help|ish=Oxford English Dictionary|kirish sanasi=2021-04-02|arxivsana=2020-04-07|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200407071332/https://public.oed.com/help/}}</ref> |
''Pax Americana''ning dastlabki ifodasi [[AQShda fuqarolar urushi|Amerika fuqarolar urushi]] tugaganidan keyin sodir bo'lib (bunda Qo'shma Shtatlar o'zining eng katta tarqoqligini yo'qotdi va zamonaviy taktikalardan foydalangan holda millionlab zamonaviy jihozlangan askarlarni to'plash qobiliyatini namoyish etdi), Shimoliy Amerika geografik mintaqasida tinch muhitga ishora yaratdi. Biroq, tinchlik jarayoni [[Birinchi jahon urushi]] boshlanishi bilan to'xtab qolgan edi. Uning paydo bo'lishi [[amerika istisnoligi]] g'oyasining rivojlanishi bilan bir vaqtda sodir bo'ldi. Bu g'oyaga ko'ra, AQSH o'zining milliy kredosi, tarixiy evolutsiyasi, siyosiy va diniy institutlari hamda o'ziga xos kelib chiqishi jihatidan rivojlangan davlatlar <ref>{{Veb manbasi|url=http://www.sagehistory.net/gildedage/documents/TurnerFT.html|sarlavha=sagehistory.net|nashriyot=sagehistory.net|kirish sanasi=2014-07-29|arxivurl=https://web.archive.org/web/20090629043938/http://sagehistory.net/gildedage/documents/TurnerFT.html|arxivsana=June 29, 2009}}</ref> orasida alohida ajralib turadi. Bu konsepsiya muallifi Aleksis de Tokvildir. <ref name="politikwissenschaft.tu-darmstadt.de">{{Veb manbasi|url=http://www.politikwissenschaft.tu-darmstadt.de/fileadmin/pg/Sektionstagung_IB/Thimm-American_exceptionalism.pdf|arxivurl=https://wayback.archive-it.org/all/20090225014354/http://www.politikwissenschaft.tu-darmstadt.de/fileadmin/pg/Sektionstagung_IB/Thimm-American_exceptionalism.pdf|arxivsana=2009-02-25|sarlavha=American Exceptionalism}}</ref> U o'sha paytda 50 yoshli Qo'shma Shtatlar [[Immigratsiya|immigrantlar]] mamlakati va birinchi [[Demokratiya|zamonaviy demokratiya]] bo'lgani uchun dunyo xalqlari orasida alohida o'rin tutganini ta'kidlagan. Amerika inqilobidan keyin Qo'shma Shtatlar tashkil topganidan to [[Ispaniya-Amerika urushi|Ispaniya-Amerika urushigacha]] Qo'shma Shtatlar tashqi siyosati global emas, balki mintaqaviy yo'nalishga ega edi. Ittifoq Shimoliy Amerikaning markaziy shtatlarida joriy qilgan Pax Americana Amerika Qo'shma Shtatlarining milliy farovonligi omili bo'ldi. Kattaroq davlatlar kichikroq davlatlar bilan chegaradosh ekanligi uchun ularda hech qanday tashvish yo'q edi: soliq talab qiladigan va mehnatga to'sqinlik qiladigan doimiy qo'shinlar mavjud emas edi; savdo-sotiqni to'xtatadigan urushlar yoki urushlar haqidagi mish-mishlar o'rinsiz edi. Bu yerda nafaqat tinchlik, balki xavfsizlik ham muhim hisoblangan. Chunki Pax Americana [[Federatsiya|federal]] konstitutsiyaviy respublika tarkibidagi barcha shtatlarni qamrab olgan. Oksford ingliz lug'atiga ko'ra, bu ibora birinchi marta bosma nashrda 1894-yil avgustdagi ''Forumda'' paydo bo'lgan: "Quvonishning haqiqiy sababi prezident Klivlendning o'z hayotini saqlab qolish yo'lidagi tezkor va jasoratli harakatini qo'llab-quvvatlash uchun universal vatanparvarlik ruhidir. ''Pax Americana''ni o'rnatishda butun yer yuzi bo'ylab qonun ustuvorligi bo'lishi talab etilardi. <ref>{{Veb manbasi|url=https://public.oed.com/help/|sarlavha=Help|ish=Oxford English Dictionary|kirish sanasi=2021-04-02|arxivsana=2020-04-07|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200407071332/https://public.oed.com/help/}}</ref> |
||
[[Fayl:10kMiles.JPG|right|thumb| 1898-yilgi siyosiy multfilm : "Uchdan uchgacha o'n ming milya" AQSh hukmronligining (tasqara ramzi) [[Puerto-Riko|Puerto-Rikodan]] [[Filippin|Filippingacha]] davom etishini anglatadi.]] |
[[Fayl:10kMiles.JPG|right|thumb| 1898-yilgi siyosiy multfilm : "Uchdan uchgacha o'n ming milya" AQSh hukmronligining ( tasqara ramzi) [[Puerto-Riko|Puerto-Rikodan]] [[Filippin|Filippingacha]] davom etishini anglatadi.]] |
||
[[Fayl:Roosevelt_monroe_Doctrine_cartoon.jpg|right|thumb| 1906-yil [[Theodore Roosevelt|Teodor Ruzveltning]] Monro doktrinasidan Yevropa harbiy kuchlarini [[Dominika Respublikasi|Dominikan Respublikasiga]] kiritmaslik uchun foydalanayotgani aks etgan siyosiy karikatura.]] |
|||
XIX asr oxirida G'arbiy yarim sharda Yangi Imperializmning kuchayishi bilan ''AQShda'' [[Imperializm|imperialistik]] va [[Izolyatsionizm|izolyatsion]] guruhlar o'rtasida bahs-munozaralar paydo bo'ldi. Monro doktrinasi asosida Pan-Amerika tinchligi g'oyasi ilgari surildi. Xorijiy kuchlar aralashuvidan qochishning an'anaviy siyosatini qo'llab-quvvatlaganlar orasida ishchilar yetakchisi Samuel Gompers va po'lat magnati [[Andrew Carnegie|Endryu Karnegi]] ham bor edi. Genri Kabot Lodj, [[William McKinley|Uilyam MakKinli]] va [[Theodore Roosevelt|Teodor Ruzvelt]] kabi amerikalik siyosatchilar agressiv tashqi siyosat tarafdori edilar, ammo prezident Grover Klivlend ma'muriyati bunday harakatlarni amalga oshirishni istamadi. 1893-yil 16-yanvarda AQSH diplomatik va harbiy xizmatchilari bir guruh shaxslar yordamida Gavayi Qirolligining konstitutsiyaviy hukumatini agʻdarib, Muvaqqat hukumat, keyin esa respublika tashkil etish maqsadida til biriktirdilar. 15-fevral kuni ular Gavayi orollarini anneksiya qilish toʻgʻrisidagi shartnomani AQSh Senatiga taqdim etishdi, biroq anneksiyaga qarshi chiqqanlar hujjatning oʻtishini toʻxtatib qoʻyishdi. Qo'shma Shtatlar 1898-yil iyul oyida [[Nyulands rezolyutsiyasi]] orqali Gavayi orollarini qo'shib olish yo'lini tanladi. |
|||
1898-yilgi [[Ispaniya-Amerika urushi|Ispaniya-Amerika urushidagi]] g'alabadan keyin va [[Kuba]], [[Puerto-Riko]], [[Filippin]] va [[Guam]] qo'lga kiritilgandan so'ng, Qo'shma Shtatlar mustamlaka imperiyasiga asos solindi. Ispaniyani Amerika qit'asidan siqib chiqarib, Qo'shma Shtatlar o'z pozitsiyasini mustahkamlab oldi va o'z ta'sirini Janubi-[[Janubi-Sharqiy Osiyo|Sharqiy Osiyo]] va Okeaniyaga qaratdi. AQShning Filippin va Puerto-Rikodagi kapital quyilmalari nisbatan kichik hajmda bo'lsa-da, bu mustamlakalar Lotin Amerikasi va Osiyo, xususan, [[Xitoy]] bilan savdoni kengaytirish uchun strategik nuqtalar edi. Qo'shma Shtatlar Karib dengizi mintaqasida Monro doktrinasiga muvofiq ta'sir doirasini o'rnatdi. Ushbu ta'sir doiralari aniq belgilanmagan, ammo boshqa hukumatlar tomonidan amalda tan olingan va bu hududdagi ba'zi respublikalar tomonidan ham qabul qilingan. <ref name="KirkpatrickWar">Kirkpatrick, F. A. [https://books.google.com/books?id=XtFCAAAAIAAJ&pg=PA18 ''South America and the War'']: Being the Substance of a Course of Lectures Delivered in the University of London, King's College Under the Tooke Trust in the Lent Term, 1918. Cambridge [England]: University Press.</ref> XX asr boshidagi voqealar Qo'shma Shtatlar bunday holatlarda odatiy bo'lgan "Pax Americana" ni o'rnatish majburiyatini olganligini ko'rsatib berdi. <ref name="KirkpatrickWar" /> Boshqa joylarda bo'lgani kabi, bu Pax Americana geografik chegarasi aniq belgilanmagan va u nazariy jihatdan hech qanday izchillikka asoslanmagan.<ref name="KirkpatrickWar" /> Shunday qilib, Qo'shma Shtatlar janubidagi ko'plab yerlarda tinchlik o'rnatgan va bunday hududlarda ichki osoyishtalikni saqlash choralarini ko'rgan bo'lsa, boshqa tomondan Amerika Qo'shma Shtatlari Meksikadagi interpozitsiyadan chiqdi. <ref name="KirkpatrickWar" /> |
|||
Yevropa kuchlari yuqoridagi masalalarni asosan Qo'shma Shtatlar tashvishi deb hisobladi. Darhaqiqat, yangi paydo bo'lgan Pax Americana, mohiyatan, Birlashgan Qirollik siyosati va [[Britaniya imperiyasi]] Qirollik dengiz flotining kuchi tufayli erishilgan global dengiz kuchi ustunligi bilan bog'liq edi. <ref>Porter, Bernard. [https://books.google.com/books?id=m38uhldLcGsC ''Empire and Superempire: Britain, America and the World'']. New Haven: Yale University Press, 2006.</ref> Dengiz erkinligini saqlash va dengiz hukmronligini ta'minlash [[Napoleon urushlari|Napoleon urushlaridagi]] g'alabadan buyon inglizlar siyosati bo'lib kelgan. Har qanday Yevropa kuchining Amerika qit'asiga aralashuviga yo'l qo'yish Buyuk Britaniya manfaatlariga to'g'ri kelmagani sababli, Monro doktrinasiga bilvosita Qirollik dengiz floti ham yordam berdi. Buyuk Britaniyaning xorijdagi mulklariga sherik bo'lgan norasmiy imperiyaning qimmatli tarkibiy qismi bo'lgan Janubiy Amerikadagi Britaniyaning tijoriy manfaatlari va AQShning savdo sherigi sifatidagi iqtisodiy ahamiyati Angliyaning raqobatdosh Yevropa kuchlari Amerika bilan aloqa qila olmasligini ta'minladi. |
|||
Qo'shma Shtatlar XIX asr oxiriga kelib Tinch okeani orqali mintaqaviy chegaralanish xususiyatini yo'qotdi. Hukumat [[Ispaniya-Amerika urushi|Ispaniya-Amerika urushidan]] keyin [[Proteksionizm siyosati|protektsionizmni]] qabul qildi va AQSh harbiy kuchini kengaytirish uchun dengiz floti - " Buyuk Oq flot " ni yaratdi. 1901-yilda Teodor Ruzvelt [[AQSh prezidenti|prezident]] bo'lganida, u o'zidan oldingi prezident [[William McKinley|Uilyam MakKinli]] davrida boshlangan izolyatsion siyosatdan xalqaro aralashuvga o'tishni tezlashtirdi. Filippin-Amerika urushi [[Imperializm|imperializmga]] qarshi davom etayotgan [[Filippin inqilobi]] natijasida kelib chiqdi. <ref>{{Cite journal|pmid=11635503|year=1984|last=Gates|first1=J. M.|title=War-related deaths in the Philippines 1898-1902|journal=Pacific Historical Review|volume=53|issue=3|pages=367–78|doi=10.2307/3639234|jstor=3639234|url=http://www3.wooster.edu/History/jgates/book-ch3.html|archiveurl=https://web.archive.org/web/20100805061319/http://www3.wooster.edu/history/jgates/book-ch3.html|archivedate=2010-08-05}}</ref> Intervensionizm o'zining rasmiy ifodasini 1904-yilda Ruzveltning Monro doktrinasida topdi va Qo'shma Shtatlarning Amerikadagi zaif davlatlar ishlariga ularni barqarorlashtirish uchun aralashish huquqini e'lon qildi. Bu AQShning mintaqaviy [[Gegemonlik|gegemonligini]] ochiqladi. 1900-yilga kelganda Qo'shma Shtatlar dunyodagi eng yirik sanoat va milliy daromadga ega bo'lib, bu borada Buyuk Britaniya va Germaniyani ham ortda qoldirdi. <ref>Kennedy, Paul. "The Rise and Fall of the Great Powers." Vintage, January 1989. United States is listed as possessing 23.6% of world industrial capacity compared to 18.5% for the British.</ref> |
|||
== Urushlararo davr == |
|||
Amerika Qo'shma Shtatlari Birinchi jahon urushidan oldin ''Pax Britannica'' parchalanib ketganidan keyin va urushlararo davrda [[Jahon banki]] yoki [[Birlashgan millatlar tashkiloti|Birlashgan Millatlar Tashkiloti]] kabi siyosiy tuzilmalar yo'qligi sababli gegemonlik maqomini egallamagani uchun tanqid qilingan edi. Ikkinchi jahon urushidan keyin esa mana shu kabi xalqaro tuzilmalar tashkil etildi. <ref name="HummelAnnal">{{Cite journal|doi=10.1177/000271621707200109|title=Pax Americana|year=1917|last=Kirchwey|first1=George W.|journal=The Annals of the American Academy of Political and Social Science|volume=72|pages=40–48}}</ref> <ref>James, Harold. The Interwar Depression in an International Context. München: R. Oldenbourg, 2002. [https://books.google.com/books?id=Qe0E1BEzOOEC&pg=PA96 p. 96].</ref> <ref>Richard Little, Michael Smith, ''Perspectives on World Politics''. Routledge, 2006. [https://books.google.com/books?id=tWZN2Yos2mEC&pg=PA365 Page 365].</ref> <ref>Northrup, Cynthia Clark. The American Economy: A Historical Encyclopedia. Santa Barbara, Calif: ABC-CLIO, 2003. ''[https://books.google.com/books?id=3DE4P7NdaycC&pg=PA135 Great Depression]'' pp. 135–36.</ref> Vudro Vilsonning so'zlariga ko'ra, Qo'shma Shtatlar Buyuk urushda qatnashgan:<blockquote>Qo'shma Shtatlar [...] dunyo hayotida tinchlik va adolat tamoyillarini xudbin va avtokratik hokimiyatga oldida oqlash va dunyoning haqiqatan ham erkin va o'zini o'zi boshqaradigan xalqlari orasida shunday maqsad va harakatlar holatini o'rnatish, bundan buyon ushbu tamoyillarga rioya etilishini kafolatlaydi. |
|||
[...] demokratiya uchun, hokimiyatga bo'ysunuvchilarning o'z hukumatida ovozga ega bo'lish huquqi uchun, kichik millatlarning huquq va erkinliklari uchun, erkin xalqlarning bunday huquqlari orqali huquqning umumbashariy hukmronligi uchun. barcha xalqlarga tinchlik va xavfsizlik olib kelsin va dunyoni ozod qilsin. <ref name="HummelAnnal">{{Cite journal|doi=10.1177/000271621707200109|title=Pax Americana|year=1917|last=Kirchwey|first1=George W.|journal=The Annals of the American Academy of Political and Social Science|volume=72|pages=40–48}}</ref></blockquote> |
|||
[[Fayl:The_Gap_in_the_Bridge.png|left|thumb| Ko'prikdagi bo'shliq. AQShning Millatlar Ligasida yo'qligi haqidagi multfilmda ko'prikning yo'qolgan asosiy qismi sifatida tasvirlangan.]] |
|||
Qo'shma Shtatlarning Buyuk urushga kirishi Amerikaning an'anaviy izolyatsiya va jahon siyosatining mustaqil a'zoligidan voz kechishini ko'rsatdi. Fuqarolar urushi yakunida ham, Ispaniya urushi natijasida ham emas, balki urushlararo davrda Qo'shma Shtatlar xalqaro tizimning bir qismiga aylandi. <ref name="HummelAnnal">{{Cite journal|doi=10.1177/000271621707200109|title=Pax Americana|year=1917|last=Kirchwey|first1=George W.|journal=The Annals of the American Academy of Political and Social Science|volume=72|pages=40–48}}</ref> Buyuk Urushdan keyingi global qayta tashkil etish orqali Amerika xalqi orasida Qo'shma Shtatlar tomonidan xalqaro siyosat va xalqaro munosabatlarda faol rol o'ynashni targ'ib qilganlar bor edi. <ref name="HummelAnnal" /> Boshlangan siyosiy tadbirlar Amerika imperiyasini va umumiy dunyo barqarorligini oshiradigan iqtisodiy-mafkuraviy yondashuvlarga qaratildi. <ref name="ParchamiHegemonic">{{Kitob manbasi|last=Parchami|first=Ali|title=Hegemonic Peace and Empire: The Pax Romana, Britannica and Americana|chapterurl=https://books.google.com/books?id=IQPEdl_cGHEC&pg=PA167|year=2009|publisher=Taylor & Francis|page=181|chapter=The Pax Americana Debate|isbn=9780203879290}}</ref> Oldingi siyosiy yo'ldan so'ng, Vudro Vilson tomonidan Birlashgan Millatlar Tashkilotining asosi va tinchlikni ta'minlovchi - Millatlar Ligasini tuzish taklif qilindi. <ref name="HummelAnnal" /> Bu Amerika hukumati tomonidan ko'proq iqtisodiy-mafkuraviy yondashuvlar tufayli rad etildi va Qo'shma Shtatlar Ligaga qo'shilmadi. Bundan tashqari, Yevropa sahnasida ikkinchi urushning oldini olish uchun Monro doktrinasi Buyuk Britaniyaga ham tatbiq etilgan. <ref name="EinsteinProphecy">Einstein, Lewis. [https://books.google.com/books?id=gpUMAAAAYAAJ A Prophecy of the War (1913–1914)]. New York: Columbia University Press, 1918.</ref> Oxir oqibat, Qo'shma Shtatlarning takliflari va harakatlari urush natijasida paydo bo'lgan Yevropa millatchiligi omillari, Germaniya mag'lubiyatining oqibatlari va Versal shartnomasidagi muvaffaqiyatsizliklari dunyoni Ikkinchi Jahon urushiga olib kelishini to'xtata olmadi. <ref>Keegan, John (1998), The First World War, Hutchinson, {{ISBN|0-09-180178-8}}</ref> |
|||
Birinchi jahon urushi va Ikkinchi jahon urushi oralig'ida Amerika Monro doktrinasining natijasi sifatida ''Pax Americani'' saqlab qolishga harakat qildi. <ref name="EinsteinProphecy">Einstein, Lewis. [https://books.google.com/books?id=gpUMAAAAYAAJ A Prophecy of the War (1913–1914)]. New York: Columbia University Press, 1918.</ref> Ba'zilar g'arbiy yarim shardagi mavjud sharoitlarning tinch va tartibli davom etishiga intilishdi. <ref name="EinsteinProphecy" /> 1917-yilgacha Qo'shma Shtatlar hukumatining pozitsiyasi va xalqning "Buyuk urush" ga nisbatan his-tuyg'ulari dastlab [[betaraflik]] edi. <ref name="EinsteinProphecy" /> Uning manfaatlari daxlsiz bo'lib qoldi va bu manfaatlarga hech narsa ta'sir qila olmadi. <ref name="EinsteinProphecy" /> |
|||
Boshqa tomondan, o'rtahol amerikaliklar katta qismining fikrlari to'g'ri talqin qilinsa, mamlakat Ittifoqdosh (Antanta) davlatlar bilan bo'lgan. <ref name="EinsteinProphecy">Einstein, Lewis. [https://books.google.com/books?id=gpUMAAAAYAAJ A Prophecy of the War (1913–1914)]. New York: Columbia University Press, 1918.</ref> Qo'shma Shtatlar aholisi Prussiya urush doktrinasining shafqatsizligidan hayratda qoldi va nemis bosqinchilik harakatlarini o'zgartirishga qaratilgan urinishlari shubhali kulgu ostiga olindi. <ref name="EinsteinProphecy" /> Amerika aholisi G'arbiy dunyoda liberal tinchlikni himoya qilayotganini ko'rsatdi. Shu maqsadda amerikalik yozuvchi Roland Xyugins shunday degan: <ref>Roland Hugins, ''The Possible Peace'', New York, 1916.</ref><blockquote>Haqiqat shuki, Qo'shma Shtatlar dunyodagi yagona yuksak fikrli kuchdir. Bu imperializmga berilmagan va unga kirishni istamagan yagona kuchli xalqdir. [. . . ] Amerikada militarizm markazida turgan xudbin tajovuz ruhi juda kam. Faqat bu yerda "yangi ehtirosli birodarlik tuyg'usi va insoniy qadriyatlarning yangi ko'lami" uchun keng asos mavjud. Biz urushdan chuqur nafratlanamiz; biz glamur yoki ulug'vorlikka ishqiboz emasmiz. Biz o‘z-o‘zini boshqarish tamoyiliga qattiq ishonamiz. Biz oq yoki rangli begona xalqlar ustidan hukmronlik qilishni xohlamaymiz; biz ertangi kunning rimliklari yoki "dunyoning xo'jayinlari" bo'lishga intilmaymiz. Amerikaliklarning idealizmi Amerikaning kelajagiga qaratilgan bo'lib, biz o'zimiz sodiq bo'lgan erkinlik va demokratiya tamoyillarini ishlab chiqishga umid qilamiz. Siyosiy idealizm, pasifizmning bu keskinligi, tajovuzkorlikdan tiyilish va o'z taqdirimizni hal qilish uchun yolg'iz qolish istagi respublika tug'ilishidanoq namoyon bo'ldi. <ref name="HummelAnnal">{{Cite journal|doi=10.1177/000271621707200109|title=Pax Americana|year=1917|last=Kirchwey|first1=George W.|journal=The Annals of the American Academy of Political and Social Science|volume=72|pages=40–48}}</ref></blockquote>Bu davrda Germaniyaning dastlabki mag'lubiyati natijasida dunyoning axloqiy qayta tuzilishi ochilganligi kuzatildi. <ref name="EinsteinProphecy">Einstein, Lewis. [https://books.google.com/books?id=gpUMAAAAYAAJ A Prophecy of the War (1913–1914)]. New York: Columbia University Press, 1918.</ref> Nemislar va ittifoqchilar o'rtasidagi janglar [[liberalizm]] va reaksiya o'rtasidagi, [[demokratiya]] va temirdan yasalgan Vilgelminizm g'oyalari o'rtasidagi qarama-qarshilikni ifodalamasdan, turli xalqlar o'rtasidagi janglar sifatida ko'rildi. <ref name="EinsteinProphecy" /> <ref>Bismarck introduced this in the era of force.</ref> |
|||
== Zamonaviy davr == |
|||
[[Fayl:Superpower_map_1945.png|thumb|240x240px| 1945-yilgi dunyo xaritasi uchta super kuchga ega: [[Amerika Qoʻshma Shtatlari|Qo'shma Shtatlar]] (ko'k rangda), [[Sovet Sotsialistik Respublikalari Ittifoqi|Sovet Ittifoqi]] (qizil rangda) va [[Britaniya imperiyasi]] (yashil rangda).]] |
|||
Zamonaviy ''Pax Americana'' davri Ikkinchi jahon urushidan keyin AQSh tashqi siyosatining tarafdorlari va tanqidchilari tomonidan tilga olinadi. Biroq, 1946-1992-yillar oralig'ida ''Pax Americana'' qisman xalqaro tartib hisoblanadi. Bu davrda u faqat kapitalistik blok mamlakatlariga taalluqli bo'lib, ba'zi mualliflar uchun ''Pax Americana et Sovetica'' haqida gapirish afzalroqdir. <ref>Ibañez Muñoz, Josep, "El desafío a la Pax americana: del 11 de septiembre a la guerra de Irak" in C. García and A. J. Rodrigo (eds) "El imperio inviable. El orden internacional tras el conflicto de Irak", Madrid: Tecnos, 2004.</ref> Ko'pgina sharhlovchilar va tanqidchilar 1992-yildan hozirgi kungacha Amerika siyosatiga e'tibor berishadi va shuning uchun u kontekstiga qarab turli xil ma'nolarga ega. Taxminan 1940-yillarning oʻrtalaridan 1991-yilgacha AQSH tashqi siyosatida [[Sovuq urush|Sovuq Urush]] hukmronlik qildi. Bu davr uning muhim xalqaro harbiy ishtiroki va koʻproq diplomatik ishtiroki bilan ajralib turdi. Birinchi jahon urushidan keyin olib borilgan izolyatsion siyosatga alternativa izlab, Qo'shma Shtatlar [[Kommunizm|kommunizmning]] tarqalishiga qarshi turish va uni cheklash deb nomlangan yangi siyosatni belgilab oldi. |
|||
Zamonaviy ''Pax Americana'' [[Rim imperiyasi|Rimdagi]] ''[[Pax Romana]]<nowiki/>ga'' o'xshash. Ikkala holatda ham tinchlik davri "nisbiy tinchlik" edi. ''Pax Romana'' va ''Pax Americana'' davrida ham urushlar davom etdi, ammo bu G'arb va Rim sivilizatsiyalari gullab-yashnagan davr edi. Shuni ta'kidlash kerakki, ushbu davrlarda va nisbiy osoyishtalikning ko'p boshqa vaqtlarida, aytiladigan tinchlik to'liq tinchlikni anglatmaydi. Aksincha, bu ularning [[Armiya|harbiy]], [[Qishloq xoʻjaligi|qishloq xo'jaligi]], [[savdo]] va ishlab chiqarishda gullab-yashnaganini anglatadi. |
|||
=== ''Pax Britannica'' merosi === |
|||
1815-yilda [[Napoleon urushlari]] tugaganidan to 1914-[[Birinchi jahon urushi|yilgi Birinchi jahon urushigacha]] Birlashgan Qirollik Yevropa kuchlar muvozanatida offshor-balanser rolini o'ynadi. Aynan shu davrda Britaniya imperiyasi barcha davrlarning eng yirik imperiyasiga aylandi. Britaniya harbiy qudrati va savdosining global ustunligi kuchli milliy davlatlar bo'lmagan Yevropada hukmronligi va butun dunyo okeanlari va dengizlarida Qirollik dengiz flotining mavjudligi bilan kafolatlangan. 1905-yilda Qirollik dengiz floti dunyodagi har qanday dengiz flotidan ustun edi. Qaroqchilik va [[Qullik|qullikni]] bostirish kabi xizmatlar ko'rsatdi. Ushbu tinchlik davrida yirik davlatlar o'rtasida bir nechta kichik urushlar bo'lgan: [[Qrim urushi]], [[Avstriya-Italiya-Fransiya urushi|Franko-Avstriya urushi]], [[Avstriya-Prussiya urushi]], [[Fransiya-Prussiya urushi|Franko-Prussiya urushi]] va [[Rus-yapon urushi|Rossiya-Yaponiya urushi]] kabi. ''La Belle Epoque'', Uilyam Volfortning ta'kidlashicha, ''Pax Britannica'', ''Pax Russica'' va keyinchalik ''Pax Germanica'' bo'lgan. Biroq 1853-1871-yillar oralig'ida hech qanday ''Pax'' mavjud emas edi. <ref name="Unipolar World 1999 p 39">{{Cite journal|jstor=2539346|title=The Stability of a Unipolar World|last=Wohlforth|first1=William C.|journal=International Security|year=1999|volume=24|issue=1|pages=5–41|doi=10.1162/016228899560031}} p. 39.</ref> |
|||
''Pax Britannica'' davrida Amerika Britaniya bilan yaqin aloqalarni rivojlantirdi va ular o'rtasidagi "o'ziga xos munosabatlar " yaqqol ko'zga tashlandi. Ikki xalqning ko'p umumiy tomonlari (til va tarix kabi) ularni ittifoqchi sifatida birlashtirgan. Britaniya imperiyasining [[Millatlar Hamdoʻstligi|Millatlar Hamdo'stligiga]] o'tish davrida Garold Makmillan kabi Britaniya hukumati a'zolari Buyuk Britaniyaning Amerika bilan munosabatlarini [[Qadimgi Yunoniston|Gretsiyaning]] Qadimgi [[Qadimgi Rim|Rim]] bilan munosabatlariga o'xshash deb ta'kidlashni yaxshi ko'rar edilar. Yillar davomida ikkalasi ham [[Shimoliy Amerika]], [[Oʻrta Sharq|Yaqin Sharq]] va [[Osiyo]] mamlakatlarida faol bo'lgan. |
|||
=== XX asr oxiri === |
|||
Ikkinchi jahon urushidan keyin yirik Gʻarb davlatlarining oʻzlari oʻrtasida hech qanday [[Urush|qurolli toʻqnashuv]] yuzaga kelmadi va ochiq toʻqnashuvlarda [[yadro quroli]] qoʻllanilmadi. [[Birlashgan millatlar tashkiloti|Birlashgan Millatlar Tashkiloti]] Ikkinchi Jahon Urushidan keyin xalqlar o'rtasidagi tinch munosabatlarni saqlashga yordam berish va [[Birlashgan Millatlar Tashkilotining Xavfsizlik Kengashi|BMT Xavfsizlik Kengashining]] doimiy a'zolari, jumladan Qo'shma Shtatlar uchun veto huquqini o'rnatish maqsadida ishlab chiqilgan. |
|||
XX asrning ikkinchi yarmida [[Sovet Sotsialistik Respublikalari Ittifoqi|SSSR]] va AQSh davlatlari oʻrtasida [[Sovuq urush|Sovuq Urush]] boshlandi. Bu voqeaga gegemon davlatlar oʻrtasidagi global hukmronlik uchun kurash sifatida qaralishi mumkin. 1945-yildan keyin Qo'shma Shtatlar sanoatlashgan dunyoning qolgan qismiga nisbatan ustun mavqega ega bo'ldi. Ikkinchi jahon urushidan keyingi iqtisodiy kengayish davrida AQSH jahon sanoat ishlab chiqarishining yarmiga egalik qilgan va jahon [[oltin]] zahiralarining 80 foiziga ega boʻlgan dunyodagi yagona yadroviy davlat edi. Ikkinchi Jahon urushi davrida hayotning, infratuzilmaning va kapitalning vayron bo'lishi [[Eski dunyo]] imperializmini g'olib va mag'lub holatda charchatib qo'ydi. O'sha paytda dunyodagi eng yirik iqtisod bo'lgan Qo'shma Shtatlar ichki [[Infratuzilma|infratuzilmasi]] deyarli zarar ko'rmagan va harbiy kuchlari misli ko'rilmagan kuch bilan urushdan chiqqandi. Harbiy amaldorlar bir asr oldin Pax Britannica quroli uning dengiz kuchi bo'lgani kabi Pax Americana Amerika Qo'shma Shtatlarining samarali havo kuchiga tayanganligini tan oldilar. <ref>Futrell, Robert Frank, "Ideas, Concepts, Doctrine: Basic Thinking in the United States Air Force 1907–1960". DIANE Publishing, 1989. [https://books.google.com/books?id=kps2EhXM-lwC&pg=PA239 p. 239].</ref> Bundan tashqari, [[Sovet Sotsialistik Respublikalari Ittifoqi|Sovet Ittifoqi]] parchalanganidan keyin bir ''qutbli dunyo'' paydo bo'ldi. |
|||
''Pax Americana'' atamasi 1960-yillarda [[John Kennedy|Jon F. Kennedi]] tomonidan qoʻllanilgan boʻlib, u bu gʻoyaga qarshi chiqqan. Sovet bloki amerikaliklar bilan bir xil shaxsiy maqsadlarga ega boʻlgan odamlardan iborat ekanligini va bunday tinchlik “Amerika qurol-yarogʻi”ga asoslanganligini taʼkidlagan edi:<blockquote>Shuning uchun men jaholat juda ko'p uchraydigan va haqiqat juda kam idrok qilinadigan mavzuni muhokama qilish uchun shu vaqt va joyni tanladim. Bu yer yuzidagi eng muhim mavzu: tinchlik. Men qanday tinchlikni nazarda tutyapman va biz qanday tinchlikni xohlaymiz? Amerikaning qurollari bilan dunyoga tatbiq etilgan ''Pax Americanani'' emas har holda. Qabrdagi tinchlik yoki bandaning xavfsizligi ham emas. Men chinakam tinchlik, yer yuzida yashashga arziydigan tinchlik, odamlar va xalqlarga o'sishga, o'z farzandlari uchun nafaqat amerikaliklar uchun tinchlik, balki tinchlikka umid qilish va yaxshiroq hayot qurishga imkon beradigan tinchlik haqida gapiryapman. Barcha erkaklar va ayollar uchun nafaqat bizning zamonamizda, balki hamma vaqtdagi tinchlik haqida gapirmoqchiman. <ref>{{Veb manbasi|muallif=Michael E. Eidenmuller|url=https://www.americanrhetoric.com/speeches/jfkamericanuniversityaddress.html|sarlavha=Commencement Address American University|nashriyot=Americanrhetoric.com|sana=1963-06-10|kirish sanasi=2014-07-29|arxivsana=2021-05-02|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210502155545/https://www.americanrhetoric.com/speeches/jfkamericanuniversityaddress.html}}</ref></blockquote>[[Vyetnam urushi|Vetnam urushi]] boshlangach, "Pax Americana" atamasi Amerika imperializmining tanqidchilari tomonidan qo'llanila boshlandi. XX asr oxirida Sovet Ittifoqi va Qo'shma Shtatlar o'rtasidagi mojaroda ''neokolonializm'' ayblovi ko'pincha G'arbning Uchinchi dunyo va boshqa rivojlanayotgan davlatlar ishlariga aralashishiga nisbatan qaratilgan edi. <ref>{{Kitob manbasi|doi=10.1017/CBO9780511895449.009|chapter=Soviet new thinking on national liberation movements: Continuity and change|title=Soviet Foreign Policy in Transition|year=1992|last=Chenoy|first=Anuradha M.|pages=145–160|isbn=9780521413657|editor=Kanet}} See especially pp. 149–50 of the internal definitions of neocolonialism in soviet bloc academia.</ref> <ref>Rosemary Radford Ruether. Christianity and Social Systems: Historical Constructions and Ethical Challenges. Rowman & Littlefield, (2008) {{ISBN|0-7425-4643-8}} p. 138: "Neocolonialism means that European powers and the United States no longer rule dependent territories directly through their occupying troops and imperial bureaucracy. Rather, they control the area's resources indirectly through business corporations and the financial lending institutions they dominate..."</ref> <ref>Yumna Siddiqi. Anxieties of Empire and the Fiction of Intrigue. Columbia University Press, (2007) {{ISBN|0-231-13808-3}} pp. 123–24 giving the classical definition limited to US and European colonial powers.</ref> <ref>Thomas R. Shannon. An introduction to the world-system perspective. Second Edition. Westview Press, (1996) {{ISBN|0-8133-2452-1}} pp. 94–95 classicially defined as a capitalist phenomenon.</ref> <ref>William H. Blanchard. Neocolonialism American style, 1960–2000. Greenwood Publishing Group, (1996) {{ISBN|0-313-30013-5}} pp. 3–12, definition p. 7.</ref> [[NATO]] G'arbiy Yevropada ''Pax Americana'' ramzi sifatida qabul qilindi:{{Quote|Pax Americana'ning ko'zga ko'ringan siyosiy ramzi NATO edi... Ittifoqchilarning Oliy qo'mondoni, har doim amerikalik bo'lib, obro'si va ta'siri Yevropa bosh vazirlari, prezidentlari va kanslerlaridan ustun bo'lgan Amerika prokonsuliga munosib unvon edi.<ref>{{Cite journal|jstor = 24911288|title = Western Europe in "The American Century": A Retrospective View|last1 = Kaplan|first1 = Lawrence S.|journal = Diplomatic History|year = 1982|volume = 6|issue = 2|pages = 111–123|doi = 10.1111/j.1467-7709.1982.tb00367.x}} p. 115.</ref>}} |
|||
=== Zamonaviy kuch sifatida === |
|||
[[Fayl:US_military_bases_in_the_world_2007.PNG|thumb|280x280px| 2007-yilda AQSh harbiylari bo'lgan davlatlar]] |
|||
Hozirgi vaqtda ''Pax Americana'' dunyoning ''umumiy'' ob'ektlari - neytral dengiz, havo va kosmosdagi kuchlarning har qanday kombinatsiyasi va kuch proektsiyasi bilan bog'liq qiyinchilikdan tashqari harbiy ustunlikka ham asoslangan. Ushbu prognoz dunyoni yagona qo'mondonlik tomonidan boshqariladigan mintaqaviy tarmoqlarga ajratadigan yagona qo'mondonlik rejasi bilan muvofiqlashtiriladi. U bilan integratsiyalashgan global harbiy alyanslar tarmog'i ([[Amerika mamlakatlari aro oʻzaro yordam shartnomasi|Rio pakti]], NATO, [[Anzyus|ANZYUS]] va Yaponiya va boshqa bir qator davlatlar bilan ikki tomonlama ittifoqlar) Vashington tomonidan markazlashtirilgan tizimda va bir necha yuzlab harbiy bazalar va inshootlarning butun dunyo bo'ylab tarmog'ida muvofiqlashtiriladi. Na Rio shartnomasi, na NATO, Robert J. Art uchun "mintaqaviy kollektiv xavfsizlik tashkiloti emas edi; aksincha, ikkalasi ham AQSh tomonidan boshqariladigan mintaqaviy imperiya edi". <ref>{{Cite journal|jstor=2539339|title=Geopolitics Updated: The Strategy of Selective Engagement|last=Art|first1=Robert J.|journal=International Security|year=1998|volume=23|issue=3|pages=79–113|doi=10.2307/2539339}} p. 102.</ref> Sobiq xavfsizlik bo'yicha maslahatchi [[Zbignev Bjezinskiy|Zbignev Bjezinski]] bir ''qutbli dunyodan'' ko'p o'tmay ''Pax Americana'' harbiy bazasi haqida qisqacha ma'lumot berdi:{{Quote|[Avvalgi imperiyalardan] farqli o'laroq, bugungi kunda Amerika global qudratining ko'lami va tarqalishi noyob hodisadir. Qo'shma Shtatlar nafaqat butun dunyo okeanlarini nazorat qiladi, balki uning harbiy poligonlari Yevroosiyoning g'arbiy va sharqiy chekkalarida mustahkam o'rnashib olgan ... Amerika vassallaridan ba'zilari Vashington bilan rasmiy aloqalar orali yanada yaqinlashishni orzu qiladilar. Butun Yevroosiyo qit'asi ... Amerikaning global ustunligi ... tom ma'noda butun dunyoni qamrab oluvchi ittifoqlar va koalitsiyalarning murakkab tizimi bilan qoplangan.<ref>[[Zbigniew Brzezinski]], ''[[The Grand Chessboard: American Primacy and Its Geostrategic Imperatives]]'', (Perseus Books, New York, 1997, p. 23).</ref>}} |
|||
Harbiy jamg'armadan tashqari, Amerikada moliyalashtirish va diplomatik tomondan qo'llab-quvvatlanadigan muhim noharbiy xalqaro institutlar ham mavjud ( [[Birlashgan millatlar tashkiloti|Birlashgan Millatlar Tashkiloti]] va [[Jahon savdo tashkiloti|JST]] kabi). Qo'shma Shtatlar [[Marshall rejasi]] va [[Yaponiya|Yaponiyani]] qayta tiklash kabi dasturlarga katta miqdorda sarmoya kiritdi, bu esa Temir parda/Sharqiy blokning o'rnatilishi va [[Sovuq urush|Sovuq urushning]] kengayishiga bog'liq bo'lgan mudofaa aloqalarini iqtisodiy jihatdan mustahkamladi. |
|||
[[Fayl:Antiimperialismo_caracas.jpg|left|thumb| [[Karakas|Karakasdagi]] ko'cha san'atida Sem amaki tasvirlangan va Amerika hukumatini [[Imperializm|imperializmda]] ayblagan]] |
|||
[[Fritrederlik siyosati|Erkin savdodan]] foydalanish uchun eng yaxshi holatda bo'lgan, madaniy jihatdan an'anaviy imperiyalarga mos kelmaydigan va [[Xitoy|Xitoyda]] [[Kommunizm|kommunizmning]] kuchayishi va birinchi Sovet [[Yadro quroli|atom bombasining]] yaratilishidan xavotirda bo'lgan AQSh tarixan [[Aralashmaslik siyosati|aralashmaslik siyosatida]] bo'lsa ham, dunyo tartibini saqlab qoladigan ko'p tomonlama siyosiy institutlar bo'lishiga katta qiziqish bildirgan. Bretton-Vuds xalqaro moliya boshqaruv tizimining bir qismi bo'lgan [[Xalqaro valyuta jamgʻarmasi|Xalqaro valyuta jamg'armasi]] va Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki (Jahon banki) loyihasi ishlab chiqilgan va 1970-yillarning boshlarigacha AQSH dollariga nisbatan qat'iy belgilangan kurs mavjud edi. Savdo tariflarini normallashtirish va pasaytirish protokolidan iborat Tariflar va savdo bo'yicha Bosh kelishuv (GATT) ishlab chiqilgan. |
|||
Sovet Ittifoqining qulashi, ''Pax Sovetica'' tushunchasining barham topishi va [[Sovuq urush|Sovuq Urushning]] tugashi bilan AQSh Yevropa va [[Sharqiy Osiyo|Sharqiy Osiyoda]] muhim qurolli kuchlar kontingentini saqlab qoldi. Pax Americana va Qo'shma Shtatlar bir qutbli kuchining yuksalishi ortidagi siyosiy institutlar XXI asr boshlarida ham saqlanib qoldi. Qo'shma Shtatlarning "dunyo [[Politsiya|politsiyachisi]] " sifatida harakat qilish qobiliyati o'z fuqarolarining xorijiy urushlardan tarixiy nafratlanishi bilan cheklangan. <ref>Westerfield, H. Bradford. ''The Instruments of America's Foreign Policy''. New York: Crowell, 1963. p. 138. (''cf''. "the traditional American aversion to foreign wars, but also related to some recent disillusionment with the fruits of total wars ...")</ref> Bu borada "Amerika mudofaasini tiklash" da ta'kidlanganidek, harbiy rahbarlikni davom ettirishga chaqiriqlar ham bo'lgan:<blockquote>Amerika tinchligi o'zining tinch, barqaror va mustahkam ekanligini isbotladi. O'tgan o'n yil ichida u keng miqyosli iqtisodiy o'sish, Amerika erkinlik va demokratiya tamoyillarining tarqalishi uchun geosiyosiy asosni ta'minladi. Shunga qaramay, xalqaro siyosatda hech qanday lahzani e'tiborsiz qoldirib bo'lmaydi; hatto global ''Pax Americana'' ham o'zini saqlab qola olmaydi. [. . . Bunda talab qilinadigan narsa] kuchli, hozirgi va kelajakdagi muammolarni hal qilishga tayyor armiya; chet elda Amerika tamoyillarini dadil va maqsadli targ'ib qiluvchi tashqi siyosat; Qo'shma Shtatlarning global mas'uliyatini qabul qiladigan milliy yetakchilik qobiliyati. <ref name="RAD2000">{{Yangiliklar manbasi |date=September 2000 |title=''Rebuilding America's Defenses: Strategies, Forces, and Resources For a New Century'' |url=http://www.newamericancentury.org/RebuildingAmericasDefenses.pdf |url-status=dead |access-date=May 30, 2007 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090104053418/http://www.newamericancentury.org/RebuildingAmericasDefenses.pdf |archive-date=4 January 2009}}</ref></blockquote>Bu [[Amerika istisnoligi]] tadqiqotida o'z aksini topgan bo'lib, u "[AQSh] jamoatchiligi orasida "Amerika tinchligi" yetakchisi bo'lish uchun qandaydir ko'rsatkichlar bor, lekin bu bir tomonlama munosabatlarning juda kam dalillari" ekanligini ko'rsatadi. <ref name="politikwissenschaft.tu-darmstadt.de">{{Veb manbasi|url=http://www.politikwissenschaft.tu-darmstadt.de/fileadmin/pg/Sektionstagung_IB/Thimm-American_exceptionalism.pdf|arxivurl=https://wayback.archive-it.org/all/20090225014354/http://www.politikwissenschaft.tu-darmstadt.de/fileadmin/pg/Sektionstagung_IB/Thimm-American_exceptionalism.pdf|arxivsana=2009-02-25|sarlavha=American Exceptionalism}}</ref> Amerika Qo'shma Shtatlari tashqi siyosatidagi kelishmovchiliklar yoki Amerika harbiy kuchlarining mavjudligi sababli mamlakatlarning Amerika harbiy himoyasiga qaramligidan norozilik paydo bo'ldi. |
|||
XXI asrning ''post-kommunizm'' dunyosida Fransiya sotsialist siyosatchisi va sobiq tashqi ishlar vaziri Xubert Vedrin AQShni gegemon giperdavlat deb ta'riflaydi. Amerikalik siyosatshunoslar Jon Mirsxaymer va Jozef Nay esa AQSh "haqiqiy gegemon" emasligiga qarshi chiqishadi. Chunki u rasmiy global boshqaruvni o'rnatish uchun yetarli resurslarga ega emas; AQSh o'zining siyosiy va harbiy qudratiga qaramay, iqtisodiy jihatdan Yevropa bilan teng, shuning uchun xalqaro maydonni boshqara olmaydi. <ref>Joseph S. Nye Sr., ''Understanding International Conflicts: An introduction to Theory and History'', pp. 276–77</ref> [[Xitoy]], [[Rossiya]], [[Hindiston]] va [[Yevropa Ittifoqi]] kabi bir qancha boshqa davlatlar siyosiy kuch sifatida shakllanmoqda yoki qaytadan uyg'onmoqda. |
|||
Jozef Nay 2002-yilda "Yangi Rim yangi barbarlar bilan uchrashdi" nomli maqolasida Qo'shma Shtatlarni "haqiqiy" gegemoniya emas, deya obro'sizlantirgan. <ref>{{Jurnal manbasi|title=The new Rome meets the new barbarians|url=https://www.economist.com/by-invitation/2002/03/21/the-new-rome-meets-the-new-barbarians|magazine=The Economist|last=Nye|first=Joseph|date=March 21, 2002}}</ref> O'sha yilgi kitobining kirish so'zida u shunday deydi: "Rimda bir xalq boshqalardan ustun bo'lgan emas." <ref>''The Paradox of American Power'', (Oxford University Press, New York, 2002).</ref> Uning 1991-yilgi kitobi " ''Bound to Lead'' " deb nomlangan. <ref>''Bound To Lead: The Changing Nature Of American Power'' (Basic Books, 1991).</ref> ''Liderlik'', yunon tilidan tarjima qilinganda, ''[[Gegemonlik|gegemonlikni]]'' anglatadi. AQSh gegemoniyasini "haqiqatga to'g'ri kelmaydi" deb ta'riflagan Nay haqiqiy imperiyaga o'xshashlikni izlaydi: uning yozishicha, "Rim o'z qudratining cho'qqisiga chiqqanidan keyin uch asrdan ko'proq vaqt davomida hukmronlik qildi. . . |
|||
Aslida, ilk ''Pax Romana'' bilan o'xshashliklar ham mavjud (ayniqsa, miloddan avvalgi 189-yilda O'rta er dengizi ustidan hukmronlik qo'lga kiritilgan va miloddan avvalgi 168-yilda qo'shib olingan). O'sha ''Pax Romana'' davrida boshqa davlatlar rasmiy ravishda mustaqil bo'lib qoldilar va juda kamdan-kam hollarda "mijozlar" deb atalardilar. Oxirgi atama faqat so'nggi o'rta asrlarda keng qo'llanila boshlandi. Odatda, Pax Americanada esa boshqa davlatlar "do'stlar va ittifoqchilar" deb nomlangan. |
|||
''Pax Americana'' atamasini birinchi bo'lib ishlatganlardan biri urushdan keyingi tashqi siyosat bo'yicha maslahat qo'mitasi edi. 1942-yilda Qo'mita Qo'shma Shtatlar Britaniya imperiyasini siqib chiqarishga majbur bo'lishi mumkinligini nazarda tutdi. Shu sababli, Qo'shma Shtatlar "ushbu urushdan keyin dunyoni tartibga solish uchun aqliy nuqtai nazarni rivojlantirishi kerak, bu bizga o'z shartlarimizni, ehtimol Pax Americana miqdorini qo'yishimizga imkon beradi". <ref>Cited in Michio Kaku and David Axelrod, ''To Win a Nuclear War: The Pentagon Secret War Plans'', Boston: South End Press, 1987, p. 64.</ref> Sven Xoldarning soʻzlariga koʻra, [[geosiyosat]] asoschisi Rudolf Kjellen <ref>{{Cite journal|doi=10.1016/0962-6298(92)90031-N|title=The ideal state and the power of geography: The life-work of Rudolf Kjellén|year=1992|last=Holdar|first1=Sven|journal=Political Geography|volume=11|issue=3|pages=307–323}} p. 314.</ref> 1864–1922) Birinchi jahon urushidan koʻp oʻtmay ''Pax Americana'' atamasi yordamida AQShning global ustunlik maqvqeini bashorat qilgan. ''Pax Anglosaxonica'' 1918-yildan keyin Pax Americana ma'nosida kelmoqda:{{Quote|Endi [1918] [Amerika mustamlakasi] butun dunyoni qoplaydi. Biz nemislarni hayratda qoldirgan va larzaga keltirgan holda Pax Anglosaxonica va Pax Romananing izdoshi butun dunyo bo'ylab paydo bo'lishi mumkinligini muhokama qila boshladik. Global birlashish tendentsiyasi kuchayib, Yevropaning alohida milliy davlatlarini bir bayroq ostida yanada kengroq birlikda birlashtirishga tayyor bo'ldi. ...<ref>Ludwig Dehio, ''The Precarious Balance: Four Centuries of the European Power Struggle'', 1945 (tr. Fullman, Charles, New York: Alfred A. Knopf, 1962), p. 244.</ref>}} |
|||
Amerika Qo'shma Shtatlari, Dehio assotsiatsiyasi kabi, izolyatsiyaga chekindi. "Rim ham o'zining dunyodagi rolining ahamiyatini tushunish uchun uzoq vaqt talab qildi." Ikki yil oldin, urush hali ham avjida ekan, Paneuropean Ittifoqi asoschisi [[Richard Nikolaus Coudenhove-Kalergi|Richard von Coudenhove-Kalergi]] ikki asr davom etgan "Pax Romana" ni misol qilib keltirib, uni yana takrorlash mumkinligiga ishora qildi: |
|||
{{Quote|During the third century BC the Mediterranean world was divided on five great powers—Roma and Carthage, Macedonia, Syria, and Egypt. The balance of power led to a series of wars until Rome emerged the queen of the Mediterranean and established an incomparable era of two centuries of peace and progress, the 'Pax Romana' ... It may be that America's air power could again assure our world, now much smaller than the Mediterranean at that period, two hundred years of peace ... This is the only realistic hope for a lasting peace.<ref>''Crusade for Pan-Europe'' (New York: G. P. Putnam's Sons, 1943), pp. 299–304.</ref>}} |
|||
"Pax Americana" ning dastlabki tanqidlaridan biri 1943-yilda Nataniel Peffer tomonidan yozilgan:{{Quote|Buni amalga oshirish mumkin emas ... Pax Americana faqat kuch bilan, faqat militarizm vositalari va imperializmning boshqa unsurlari bilan ishlaydigan yangi, ulkan imperializm yordamida o'rnatilishi va qo'llab-quvvatlanishi mumkin ... Hukmronlik yo'li imperiya orqali va hukmronlikning qiymati imperiyadir va imperiya o'z qarshiligini yaratadi.<ref name=Peffer1943>{{Cite journal|jstor=2144425|title=America's Place in the Post-War World|last1=Peffer|first1=Nathaniel|journal=Political Science Quarterly|year=1943|volume=58|issue=1|pages=11–24|doi=10.2307/2144425}} pp. 12, 14–15.</ref>}} |
|||
Biroq, Peffer bu sodir bo'lmasligiga ishonchi komil emas edi: "Buni tasavvur qilish mumkin... Amerika o'ziga xos kuch-siyosat gravitatsiyasida bosqichma-bosqich, sezilmas tarzda imperiyaga kirib borishi mumkin." U, shuningdek, Amerika aynan shu yo'nalishda ketayotganini ta'kidlagan: "Bu yo'nalishda ma'lum qo'zg'alishlar borligi ko'rinib turibdi, ammo ularning qanchalik qat'iyligi noma'lum". |
|||
Tez orada qat'iylik ham aniqlandi. ''Pax Americana''ning keyingi ikki tanqidchilari, [[Michio Kaku]] va Devid Axelrod Pax Americana natijalarini shunday izohladilar: " Kanonerka diplomatiyasi atom diplomatiyasi bilan almashtirildi. ''[[Pax Britannica]]'' ''Pax Americana'' ga yo'l berdi." Urushdan so'ng, nemis va ingliz harbiy kuchlari parchalanib ketgan holda, Pax Americana yo'lida faqat bitta kuch qoldi: [[Sovet Armiyasi]]. <ref name="To Win a Nuclear War, p 64">''To Win a Nuclear War'', ''op. cit.'', p. 64.</ref> Ushbu tanqid yozilganidan to'rt yil o'tgach, Qizil Armiya bir qutbli dunyoga yo'l ochib, chekindi. Joshua Muravchik 1991-yilda chop etilgan maqolasida “Nihoyat, Pax Americana” deb nom berib, o'tgan voqealarni xotirladi. U quyidagicha batafsil ma'lumot bergan:{{Quote|Va nihoyat, Fors ko'rfazi urushi Pax Americana tongini belgiladi. To‘g‘ri, bu atama Ikkinchi jahon urushidan so‘ng qo‘llanilgan, ammo o'sha paytda bu noto'g'ri nom edi. Chunki Amerika qudrati bilan haqiqiy raqobatchi bo'lgan Sovet imperiyasi bir vaqtning o'zida shakllangan edi. Natijada hech qanday “pax” emas, balki sovuq urush va ikki qutbli dunyo mavjud edi ... Biroq so‘nggi ikki yil ichida sovet hokimiyati parchalanib ketdi va ikki qutbli dunyo bir qutbli bo‘ldi.<ref>Joshua Muravchick, "[https://www.nytimes.com/1991/01/24/opinion/at-last-pax-americana.html At Last, Pax Americana] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180716054000/https://www.nytimes.com/1991/01/24/opinion/at-last-pax-americana.html |date=2018-07-16 }}", ''The New York Times'' (January 24, 1991)</ref>}} |
|||
Keyingi yili, 1992-yilda AQShning Sovuq urushdan keyingi davr uchun strategik loyihasi matbuotga sizdirildi. Sodir bo'lgan chalkashlik uchun mas'ul shaxs, sobiq Davlat kotibi yordamchisi Pol Vulfovits yetti yil o'tib shuni tan oldi: "1992-yilda Pentagondagi ofisim tomonidan tayyorlangan maxsus loyiha.... matbuotga sizib chiqdi va katta bahs-munozaralarga sabab bo‘ldi”. Loyihaning strategiyasi "har qanday dushman kuchning Yevroosiyo mintaqasida hukmronlik qilishiga yo'l qo'ymaslik", "uning resurslari konsolidatsiyalangan nazorat ostida global kuch yaratish uchun yetarli" bo'lishiga qaratilgan edi. U qo'shimcha qildiki: "Senator [[Joe Biden|Jozef Bayden]] taklif qilingan strategiyani tom ma'noda "''Pax Americana''" deya masxara qildi.... Oradan yetti yil o'tgach, xuddi shu tanqidchilarning ko'pchiligiga ''Pax Americana'' g'oyasi juda qulay tuyuladi." <ref>{{Cite journal|url=https://nationalinterest.org/article/remembering-the-future-855|jstor=42897259|title=Remembering the Future|last=Wolfowitz|first1=Paul|journal=The National Interest|year=2000|issue=59|pages=35–45|access-date=2020-10-03|archivedate=2021-04-22|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210422001232/https://nationalinterest.org/article/remembering-the-future-855}} p. 36.</ref> |
|||
Sovuq urushdan keyingi davr, deya xulosa qildi Uilyam Vulfort, ''Pax Americana'' deb nomlanish biroz noaniqdir. "Hozirgi davrni haqiqiy Pax Americana deb atash ba'zilarni xafa qilishi mumkin, ammo bu haqiqatni aks ettiradi". <ref name="Unipolar World 1999 p 39">{{Cite journal|jstor=2539346|title=The Stability of a Unipolar World|last=Wohlforth|first1=William C.|journal=International Security|year=1999|volume=24|issue=1|pages=5–41|doi=10.1162/016228899560031}} p. 39.</ref> |
|||
<nowiki>''</nowiki>''Pax Americana''<nowiki>''</nowiki> motivi 2003-yil [[Iroq urushi]] kontekstida o'zining eng yuqori cho'qqisiga chiqdi. “Amerika imperiyasi” iborasi 2003-yildagi olti oylik davrda minglab yangiliklarda paydo boʻldi. <ref>Julian Go, ''Patterns of Empire: The British and American Empires, 1688 to the Present'' (New York: Cambridge University Press, 2011), p. 2.</ref> Jonatan Freedland yozadi: |
|||
{{Quote|Albatta, Amerika Qo‘shma Shtatlarining dushmanlari uning “imperializmi”ga o‘nlab yillar davomida mushtlarini silkitib kelishdi ... Eng ajablanarlisi shundaki, Amerika imperiyasi haqidagi tushuncha birdan Qo‘shma Shtatlar ichida jonli munozaraga aylandi  ; 11-sentabrdan keyingi Amerikaning dunyodagi o‘rni haqidagi munozaralar tufayli jadallashgan AQShning XXI asr Rimi ekanligi haqidagi g‘oya mamlakat ongida mustahkam o‘rin egallamoqda.<ref>"[https://www.theguardian.com/world/2002/sep/18/usa.comment Rome, AD ... Rome, DC] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161022165503/https://www.theguardian.com/world/2002/sep/18/usa.comment |date=2016-10-22 }}", ''The Guardian'' (September 18, 2002)</ref>}} |
|||
''New York Review of Books jurnali'' AQShning qudrati haqida chop etilgan maqolada Jorj Bushni Rim yuzboshisi sifatida qalqon va nayzalar bilan tasvirlagan. Bushning 2002 va 2006-yillardagi Germaniyaga tashriflari nemis matbuotida Bush Rim imperatori degan fikrlar paydo bo'lishiga olib keldi. 2006-yilda mustaqil yozuvchi, siyosiy satirik va so'lchi ''Die Tageszeitung'' muxbiri Arno Frank ''Imperator'' Bushning tashrifi tomoshasini “Rim imperatorlarining Germaniya kabi muhim, ammo toʻliq tinchlantirilmagan provinsiyalarga batafsil tekshiruv safarlari bilan taqqosladi." <ref>Cited in {{Cite journal|doi=10.1007/s12138-013-0320-0|title=Pax Romana/Pax Americana: Views of the "New Rome" from "Old Europe", 2000–2010|year=2013|last=Burton|first1=Paul J.|journal=International Journal of the Classical Tradition|volume=20|issue=1–2|pages=15–40}}</ref> 2002-yil sentabr oyida Bostondagi WBUR-FM radiostansiyasi "''Pax Americana''" yorlig'i bilan AQSh imperatorlik kuchiga bag'ishlangan maxsus qo'shiqni namoyish etdi. “Rim paralleli klishega aylanib qolish xavfi bor”, - deb yozgan edi 2005-yilda Niall Fergyuson<ref>''Colossus: The Rise and Fall of the American Empire'' (New York: Penguin Books, 2005), p. 14.</ref>. Siyosatshunos Vatslav Smil o'zining 2010-yildagi kitobini shunday nomladi: ''Nega Amerika yangi Rim emas''. <ref>{{Kitob manbasi|url=https://books.google.com/books?id=jkhTtZbdc4sC|title=Why America is Not a New Rome|isbn=9780262288293|last=Smil|first=Vaclav|date=2010|publisher=The MIT Press|location=Massachusetts}}</ref> Rim-Amerika uyushmasi hodisasi klassitsizm Pol J. Burtonning tadqiqot ob'ektiga aylandi. <ref>{{Cite journal|doi=10.1007/s12138-013-0320-0|title=Pax Romana/Pax Americana: Views of the "New Rome" from "Old Europe", 2000–2010|year=2013|last=Burton|first1=Paul J.|journal=International Journal of the Classical Tradition|volume=20|issue=1–2|pages=15–40}}</ref> |
|||
Piter Bender oʻzining 2003-yilda chop etilgan “Amerika: Yangi Rim imperiyasi” <ref>{{Cite journal|doi=10.1016/S0030-4387(02)00180-1|title=America: The New Roman Empire?|year=2003|last=Bender|first1=Peter|journal=Orbis|volume=47|pages=145–159}}</ref> maqolasida shunday xulosa qilgan: “Siyosatchilar yoki professorlar Qoʻshma Shtatlarning aql bovar qilmaydigan qudratini koʻrsatish uchun tarixiy taqqoslashga muhtoj boʻlganlarida, ular deyarli doim Rim imperiyasini misol keltirishadi." <ref>"America: The New Roman Empire", p. 145.</ref> Maqolada umumiy o'xshashliklar keltirib o'tiladi:{{Ordered list|"Keyinchalik ular o‘z kuchlarini xorijdagi hududlarga joylashtirganda, ular imkon qadar to‘g‘ridan-to‘g‘ri nazorat qilish fikridan qochishdi." Ellinistik dunyoda Rim uchta urushdan keyin o‘z legionlarini ortga qaytardi va qudratli homiy va hakam rolini o‘ynadi.<ref>"America: The New Roman Empire", p. 147.</ref>|Chet elda harbiy ishtirok etish uchun omil ikkala holatda ham bir xil: dengiz yoki okeanlar himoya qila olmaydi yoki shunday tuyuladi. |
|||
{{quote| |
|||
Rim ham, Amerika ham xavfsizlikka erishish uchun hududiy kengaydi. Konsentrik doiralar singari xavfsizlikka muhtoj bo‘lgan har bir doira keyingi katta doirani egallashni talab qildi. Rimliklar O‘rta yer dengizi bo‘ylab yurdilar va bir raqibdan ikkinchisiga o‘tib, o‘zlarining xavfsizligini ta'minladilar. Kurashlar ... amerikaliklarni Yevropa va Sharqiy Osiyoga olib keldi; amerikaliklar tez orada butun dunyo bo‘ylab to‘planib, bir chegaradan ikkinchisiga o‘tishdi. Xavfsizlik va kuch siyosati o‘rtasidagi chegaralar asta-sekin xiralashdi. Rimliklar va amerikaliklar oxir-oqibat o‘zlari dastlab istamagan geografik va siyosiy mavqega ega bo‘lishdi, lekin keyinchalik ular buni mamnuniyat bilan qabul qilishdi va qat'iy saqlab qolishdi.<ref>"America: The New Roman Empire", pp. 148, 151.</ref>}}|"Ularning har ikkisi ham o‘z dushmanlarini abadiy zararsizlantirish uchun cheksiz huquqqa da'vo qilishdi." Karfagen, Makedoniya, Germaniya va Yaponiyaning urushdan keyingi taqdirlari xuddi shunday.<ref name="America p 152">"America: The New Roman Empire", p. 152.</ref>|"Ular boshqa davlatlarga ko‘rsatilgan har bir yordam aktidan so‘ng himoyachilar bo‘lishdi; aslida ular himoya qilishni taklif qilishdi va shu orqali umumiy nazoratni qo‘lga kiritishdi. Himoyalanganlar Rim yoki Amerikadan o‘z manfaatlarini qisman yo‘qotmasdan maqsadlari yo‘lida foydalanish mumkin deb o‘ylab, xato qilishdi”.<ref name="America p 152" />|"Raqiblari bo'lmagan jahon kuchlari o'zlari uchun bir guruhdir. Ular ... sodiq izdoshlarini do'stlar yoki amicus populi Romani deb atashadi. Ular endi hech qanday dushmanni tan olishmaydi. Faqat isyonchilar, terrorchilar va yolg'on davlatlar ularning dushmanlaridir. Ular endi urushmaydi, urush olib bormaydilar, balki faqat tinchlik o'rnatadilar. Vassallar vassal sifatida harakat qilmasalar, ular haqiqatan g'azablanadilar."<ref>"America: The New Roman Empire", p. 155.</ref>[[Zbignev Bjezinski]] oxirgi oʻxshatish haqida shunday fikr bildiradi: “Kimdirda qoʻshib olish vasvasasi bor, ular boshqa mamlakatlarga bostirib kirmaydi, ular faqat ozod qiladilar”.<ref>''The Choice: Global Domination or Global Leadership'' (New York: Basic Books, 2004), p. 216.</ref>}}1998-yilda amerikalik siyosiy muallif Charlz A. Kupchan dunyo tartibini "Pax Americanadan keyin" <ref>{{Cite journal|jstor=2539379|title=After Pax Americana: Benign Power, Regional Integration, and the Sources of a Stable Multipolarity|last=Kupchan|first1=Charles A.|journal=International Security|year=1998|volume=23|issue=2|pages=40–79|doi=10.1162/isec.23.2.40}}</ref> va 2004-yilda "Hayot Pax Americadan keyin" deb ta'riflagan. <ref>{{Cite journal|jstor=40209641|title=Life after Pax Americana|last=Kupchan|first1=Charles A.|journal=World Policy Journal|year=1999|volume=16|issue=3|pages=20–27}}</ref> 2003-yilda u "Amerika davrining oxiri" ni e'lon qildi. <ref>Charles Kupchan, ''The End of the American Era: US Foreign Policy and Geopolitics of the Twenty-First Century'', New York: Vintage Books, 2003.</ref> Biroq, 2012-yilda shunday prognoz qildi: "Amerikaning harbiy kuchi o'tmishdagi kabi kelgusi yillarda ham global barqarorlikning markaziy o'rnida qoladi". |
|||
Rossiyalik tahlilchi Leonid Grinin fikricha, hozirda va yaqin kelajakda ''Pax Americana'' jahon tartibini qo'llab-quvvatlashning samarali vositasi bo'lib qoladi. Chunki AQShda hech bir boshqa davlat to'liq hajmda o'z zimmasiga olishga qodir bo'lmagan juda ko'p yetakchilik funksiyalari jamlangan. Shunday qilib, u ''Pax Americana''ning yo'q qilinishi noaniq oqibatlarga olib keladigan Jahon tizimining keskin o'zgarishlarini keltirib chiqarishi haqida ogohlantiradi. |
|||
Amerikalik siyosiy tahlilchi Ian Bremmerning ta'kidlashicha, [[Donald Trump|Donald Trampning]] saylanishi va keyinchalik g'arbda populizmning kuchayishi <ref>{{Veb manbasi|sarlavha=BREMMER: 'The Pax Americana, as of tomorrow, is over'|url=https://www.yahoo.com/news/bremmer-pax-americana-tomorrow-over-192927449.html|kirish sanasi=2022-04-16|ish=www.yahoo.com|til=en-US}}</ref> <ref>{{Veb manbasi|sarlavha=It really is the end of the world as we know it…|url=https://www.eurasiagroup.net/live-post/it-really-is-the-end-of-the-world-as-we-know-it|kirish sanasi=2022-04-16|ish=www.eurasiagroup.net}}</ref>, shuningdek, AQShning Trans Tinch okeani hamkorligi, NAFTA va Parij iqlim konvensiyasi kabi xalqaro shartnomalardan chiqishi Kelishuvlarga ko'ra, ''Pax Americanani'' tugatadi. <ref>{{Veb manbasi|muallif=Cheng|ism=Evelyn|sana=2017-01-03|sarlavha='Pax Americana' is over, and that could mean a much more turbulent world: Ian Bremmer|url=https://www.cnbc.com/2017/01/03/bremmer-pax-americana-is-over-and-that-means-a-more-turbulent-world.html|kirish sanasi=2022-04-16|ish=CNBC|til=en}}</ref> |
|||
== Amerika imperializmi == |
|||
[[Fayl:McDonaldsWorldLocations.svg|thumb| McDonald's restoranlari bo'lgan mamlakatlar, Ranglar yillar bo'yicha restoranlar ochilishini ko'rsatmoqda]] |
|||
[[Fayl:United_States_Soviet_Union_Locator.png|thumb| [[Sovuq urush|Sovuq urush davridagi]] ta'sir doiralari. AQSh va SSSR mos ravishda to'q yashil va to'q sariq rangda. Ularning ta'sir doiralari och yashil va och sariq rangda ko'rsatilgan.]] |
|||
''Amerika imperializmi'' - bu Qo'shma Shtatlar tashqi siyosatining madaniy va siyosiy natijalari yoki mafkuraviy elementlariga ishora qiluvchi atama. [[Sovuq urush]] boshlanganidan keyin Qo'shma Shtatlar do'stona xorijiy hukumatlarni, shu jumladan o'z fuqarolari va aholisining fuqarolik va inson huquqlarini ochiqdan-ochiq buzgan ko'plab hukumatlarni iqtisodiy va diplomatik jihatdan qo'llab-quvvatladi. Amerika imperializmi kontseptsiyasi dastlab kapitalizm tanqidchilari, keyinchalik esa Amerika Qo'shma Shtatlarining tajovuzkor siyosati va ta'limotlariga qarshi bo'lgan nazariyotchilarning fikr mahsulidir. |
|||
Qo'shma Shtatlarning imperialistik tabiati haqida turli xil qarashlar mavjud bo'lsa-da, ular bir xil siyosat va siyosiy institutlarning ko'pchiligini imperializm dalili sifatida tasvirlaydilar, ammo imperializm uchun tushuntirishlar juda xilma-xildir. Bunday tadqiqotlarga qaramay, tarixchilar Archibald Paton Torton va Styuart Kreyton Miller kontsepsiyaning uyg'unligiga qarshi bahslashadilar. Millerning ta'kidlashicha, "imperializm" atamasining haddan tashqari ko'p ishlatilishi va suiiste'mol qilinishi uni analitik tushuncha sifatida deyarli ma'nosiz qiladi. <ref name="miller">{{Kitob manbasi|last=Miller, Stuart Creighton|title="Benevolent Assimilation" The American Conquest of the Philippines, 1899–1903|publisher=Yale University Press|year=1982|isbn=978-0-300-02697-9|url=http://www.livejournal.com/users/bailey83221/4300.html#miller}} p. 3.</ref> |
|||
== Manbalar == |
|||
{{Manbalar}} |
|||
== Qo'shimcha o'qish uchun == |
|||
{{refbegin}} |
|||
* {{cite book|last=Ankerl|first=Guy|title=Coexisting Contemporary Civilizations: Arabo-Muslim, Bharati, Chinese and Western|series=INU Societal Research|volume=1|year=2000|publisher=INU Press|location=Geneva|isbn=978-2-88155-004-1|pages=256–332|chapter=Global communication without universal civilization}} |
|||
* {{cite book|last=Brown|first=Michael E.|title=America's Strategic Choices|url=https://books.google.com/books?id=rrwTxggJJT0C|year=2000|publisher=MIT Press|location=Cambridge, MA|isbn=9780262265249}} |
|||
* {{Cite journal|doi=10.1007/s12138-013-0320-0|title=Pax Romana/Pax Americana: Views of the "New Rome" from "Old Europe", 2000–2010|year=2013|last1=Burton|first1=Paul J.|journal=International Journal of the Classical Tradition|volume=20|issue=1–2|pages=15–40|s2cid=162321437}} |
|||
* Clarke, Peter. ''The last thousand days of the British empire: Churchill, Roosevelt, and the birth of the Pax Americana'' (Bloomsbury Publishing, 2010) |
|||
* {{cite book|last=Gottlieb|first=Gidon|title=Nation against State: A New Approach to Ethnic Conflicts and the Decline of Sovereignty|url=https://books.google.com/books?id=hBw49OofkEkC|year=1993|publisher=[[Council on Foreign Relations]] Press|location=New York|isbn=9780876091562}} |
|||
* {{cite book|last=Hull|first=William I.|title=The Monroe Doctrine: National or International|url=https://books.google.com/books?id=P8kMAAAAYAAJ|year=1915|publisher=G.P. Putnam|location=New York}} |
|||
* {{cite book|last=Kahrstedt|first=Ulrich|title=Pax Americana; ein historische Betrachtung am Wendepunkte der europäischen Geschichte|year=1920|publisher=Drei Masken Verlag|location=Munich|language=de|trans-title=Pax Americana, a historical look at the turning points in European history}} |
|||
* {{cite book|last=Kiernan|first=V. G.|title=America, the New Imperialism: From White Settlement to World Hegemony|url=https://books.google.com/books?id=UjmO-h63uzQC|year=2005|publisher=Verso|location=London|isbn=9781844675227}} |
|||
* {{cite book|last=Kupchan|first=Charles|title=The End of the American Era: U.S. Foreign Policy and the Geopolitics of the 21st-century|url=https://books.google.com/books?id=krECAAAACAAJ|year=2002|publisher=A. Knopf|location=New York}} |
|||
* {{Cite journal|doi=10.1111/j.1468-2478.2011.00704.x|title=This Time It's Real: The End of Unipolarity and the Pax Americana|year=2012|last1=Layne|first1=Christopher|journal=International Studies Quarterly|volume=56|issue=1|pages=203–213|jstor=41409832}} |
|||
* {{cite book|last=LaFeber|first=Walter|title=The New Empire: An Interpretation of American Expansion, 1860–1898|url=https://books.google.com/books?id=PNOwdBf-dzcC|year=1998|publisher=Cornell University Press|location=Ithaca, NY|isbn=978-0801485954}} |
|||
* [[Jackson Lears|Lears, Jackson]], "The Forgotten Crime of War Itself" (review of [[Samuel Moyn]], ''Humane: How the United States Abandoned Peace and Reinvented War'', Farrar, Straus and Giroux, 2021, 400 pp.), ''[[The New York Review of Books]]'', vol. LXIX, no. 7 (21 April 2022), pp. 40–42. "After September 11 [2001] no politician asked whether the proper response to a [[terrorist attack]] should be a US war or an international police action. [...] Debating [[torture]] or other abuses, while indisputably valuable, has diverted Americans from 'deliberating on the deeper choice they were making to ignore constraints on starting war in the first place.' [W]ar itself causes far more suffering than violations of its rules." (p. 40.) |
|||
* {{cite book|last=Louis|first=William Roger|title=Ends of British Imperialism: The Scramble for Empire, Suez and Decolonization: Collected Essays|chapter-url=https://books.google.com/books?id=NQnpQNKeKKAC&pg=PA999|year=2006|publisher=I.B. Tauris|location=London|pages=999+|chapter=The Pax Americana: Sir Keith Hancock, The British Empire, and American Expansion|isbn=9781845113476}} |
|||
* Mee, Charles L. ''The Marshall Plan: The launching of the pax americana'' (New York: Simon and Schuster, 1984) |
|||
* {{Cite journal|doi=10.1111/j.1467-923X.2012.02294.x|title=From Pax Americana to Pax Mosaica? Bargaining over a New Economic Order|year=2012|last1=Narlikar|first1=Amrita|last2=Kumar|first2=Rajiv|journal=The Political Quarterly|volume=83|issue=2|pages=384–394}} |
|||
* {{cite book|last=Nye|first=Joseph S.|title=Bound to Lead: The Changing Nature of American Power|url=https://books.google.com/books?id=dMfArUL7hycC|year=1990|publisher=Basic Books|location=New York|isbn=9780465007448}} |
|||
* {{cite journal|last=Snow|first=Francis Haffkine|year=1921|title=American as a World Tyrant: A German Historian's Attempt to Prove That Europe is Becoming a Serf of the United States|journal=Current History|volume=13|url=https://books.google.com/books?id=jbcqAAAAYAAJ&pg=PA497}} |
|||
{{refend}} |
|||
== Tashqi havolalar == |
|||
** [https://www.salon.com/2009/09/29/obama_pax_americana/ The end of the Pax Americana?] by Michael Lind |
|||
** [https://benjaminschwarz.org/1996/06/01/why-america-thinks-it-has-to-run-the-world/ Why America Thinks it Has to Run the World] by Benjamin Schwarz |
|||
** [https://www.scribd.com/document/382613540/It-s-Over-Over-There-The-Coming-Crack-up-in-Transatlantic-Relations-Christopher-Layne It’s Over, Over There: The Coming Crack-up in Transatlantic Relations] by Christopher Layne |
|||
** [https://www.scribd.com/document/132781206/War-in-the-Contest-for-a-New-World-Order-Peter-Gowan War in the Contest for a New World Order] by Peter Gowan |
|||
** [https://www.lrb.co.uk/v38/n14/thomas-meaney/so-it-must-be-for-ever So it must be for ever] by Thomas Meaney |
|||
** [https://www.academia.edu/38401632/Instrumental_Internationalism_The_American_Origins_of_the_United_Nations_1940_3 Instrumental Internationalism: The American Origins of the United Nations, 1940–3] by Stephen Wertheim |
|||
** [https://www.lrb.co.uk/v41/n09/tom-stevenson/what-are-we-there-for What are we there for?] by Tom Stevenson |
|||
* [[iarchive:PeterGowanInterview2009|Peter Gowan interview on U.S. foreign policy since 1945]], Interview with Against the Grain |
|||
[[Turkum:Xalqaro xavfsizlik]] |
[[Turkum:Xalqaro xavfsizlik]] |
||
[[Turkum:Webarchive template wayback links]] |
[[Turkum:Webarchive template wayback links]] |
||
[[Turkum:Amerika Qoʻshma Shtatlari loyihasi maqolalari]] |
|||
[[Turkum:Pax]] |
|||
[[Turkum:Pages with unreviewed translations]] |
[[Turkum:Pages with unreviewed translations]] |
||
12-Iyun 2022, 07:20 dagi koʻrinishi
Pax Americana [1] [2] [3] (lotincha "Amerika tinchligi", Pax Romana, Pax Mongolica, Pax Hispanica va Pax Britannica dan keyin modellashtirilgan; shuningdek , uzoq tinchlik deb ham ataladi) nisbiy tinchlik tushunchasiga nisbatan qoʻllaniladigan atamadir. G'arbiy yarim sharda va keyinchalik dunyoda 1945-yilda Ikkinchi jahon urushidan so'ng Qo'shma Shtatlar [4] dunyodagi hukmron iqtisodiy va harbiy kuchga aylandi.
Shu ma'noda Pax Americana Amerika Qo'shma Shtatlarining boshqa davlatlarga nisbatan harbiy va iqtisodiy mavqeini tasvirlash uchun ishlatiladi. Ikkinchi jahon urushidan keyin G'arbiy Yevropa iqtisodiyotini tiklash uchun 13 milliard dollar sarflagan Marshall rejasi "Pax Americana" ning ishga tushishi deya ta'riflangan. [5]
Ilk davri
Pax Americananing dastlabki ifodasi Amerika fuqarolar urushi tugaganidan keyin sodir bo'lib (bunda Qo'shma Shtatlar o'zining eng katta tarqoqligini yo'qotdi va zamonaviy taktikalardan foydalangan holda millionlab zamonaviy jihozlangan askarlarni to'plash qobiliyatini namoyish etdi), Shimoliy Amerika geografik mintaqasida tinch muhitga ishora yaratdi. Biroq, tinchlik jarayoni Birinchi jahon urushi boshlanishi bilan to'xtab qolgan edi. Uning paydo bo'lishi amerika istisnoligi g'oyasining rivojlanishi bilan bir vaqtda sodir bo'ldi. Bu g'oyaga ko'ra, AQSH o'zining milliy kredosi, tarixiy evolutsiyasi, siyosiy va diniy institutlari hamda o'ziga xos kelib chiqishi jihatidan rivojlangan davlatlar [6] orasida alohida ajralib turadi. Bu konsepsiya muallifi Aleksis de Tokvildir. [7] U o'sha paytda 50 yoshli Qo'shma Shtatlar immigrantlar mamlakati va birinchi zamonaviy demokratiya bo'lgani uchun dunyo xalqlari orasida alohida o'rin tutganini ta'kidlagan. Amerika inqilobidan keyin Qo'shma Shtatlar tashkil topganidan to Ispaniya-Amerika urushigacha Qo'shma Shtatlar tashqi siyosati global emas, balki mintaqaviy yo'nalishga ega edi. Ittifoq Shimoliy Amerikaning markaziy shtatlarida joriy qilgan Pax Americana Amerika Qo'shma Shtatlarining milliy farovonligi omili bo'ldi. Kattaroq davlatlar kichikroq davlatlar bilan chegaradosh ekanligi uchun ularda hech qanday tashvish yo'q edi: soliq talab qiladigan va mehnatga to'sqinlik qiladigan doimiy qo'shinlar mavjud emas edi; savdo-sotiqni to'xtatadigan urushlar yoki urushlar haqidagi mish-mishlar o'rinsiz edi. Bu yerda nafaqat tinchlik, balki xavfsizlik ham muhim hisoblangan. Chunki Pax Americana federal konstitutsiyaviy respublika tarkibidagi barcha shtatlarni qamrab olgan. Oksford ingliz lug'atiga ko'ra, bu ibora birinchi marta bosma nashrda 1894-yil avgustdagi Forumda paydo bo'lgan: "Quvonishning haqiqiy sababi prezident Klivlendning o'z hayotini saqlab qolish yo'lidagi tezkor va jasoratli harakatini qo'llab-quvvatlash uchun universal vatanparvarlik ruhidir. Pax Americanani o'rnatishda butun yer yuzi bo'ylab qonun ustuvorligi bo'lishi talab etilardi. [8]
XIX asr oxirida G'arbiy yarim sharda Yangi Imperializmning kuchayishi bilan AQShda imperialistik va izolyatsion guruhlar o'rtasida bahs-munozaralar paydo bo'ldi. Monro doktrinasi asosida Pan-Amerika tinchligi g'oyasi ilgari surildi. Xorijiy kuchlar aralashuvidan qochishning an'anaviy siyosatini qo'llab-quvvatlaganlar orasida ishchilar yetakchisi Samuel Gompers va po'lat magnati Endryu Karnegi ham bor edi. Genri Kabot Lodj, Uilyam MakKinli va Teodor Ruzvelt kabi amerikalik siyosatchilar agressiv tashqi siyosat tarafdori edilar, ammo prezident Grover Klivlend ma'muriyati bunday harakatlarni amalga oshirishni istamadi. 1893-yil 16-yanvarda AQSH diplomatik va harbiy xizmatchilari bir guruh shaxslar yordamida Gavayi Qirolligining konstitutsiyaviy hukumatini agʻdarib, Muvaqqat hukumat, keyin esa respublika tashkil etish maqsadida til biriktirdilar. 15-fevral kuni ular Gavayi orollarini anneksiya qilish toʻgʻrisidagi shartnomani AQSh Senatiga taqdim etishdi, biroq anneksiyaga qarshi chiqqanlar hujjatning oʻtishini toʻxtatib qoʻyishdi. Qo'shma Shtatlar 1898-yil iyul oyida Nyulands rezolyutsiyasi orqali Gavayi orollarini qo'shib olish yo'lini tanladi.
1898-yilgi Ispaniya-Amerika urushidagi g'alabadan keyin va Kuba, Puerto-Riko, Filippin va Guam qo'lga kiritilgandan so'ng, Qo'shma Shtatlar mustamlaka imperiyasiga asos solindi. Ispaniyani Amerika qit'asidan siqib chiqarib, Qo'shma Shtatlar o'z pozitsiyasini mustahkamlab oldi va o'z ta'sirini Janubi-Sharqiy Osiyo va Okeaniyaga qaratdi. AQShning Filippin va Puerto-Rikodagi kapital quyilmalari nisbatan kichik hajmda bo'lsa-da, bu mustamlakalar Lotin Amerikasi va Osiyo, xususan, Xitoy bilan savdoni kengaytirish uchun strategik nuqtalar edi. Qo'shma Shtatlar Karib dengizi mintaqasida Monro doktrinasiga muvofiq ta'sir doirasini o'rnatdi. Ushbu ta'sir doiralari aniq belgilanmagan, ammo boshqa hukumatlar tomonidan amalda tan olingan va bu hududdagi ba'zi respublikalar tomonidan ham qabul qilingan. [9] XX asr boshidagi voqealar Qo'shma Shtatlar bunday holatlarda odatiy bo'lgan "Pax Americana" ni o'rnatish majburiyatini olganligini ko'rsatib berdi. [9] Boshqa joylarda bo'lgani kabi, bu Pax Americana geografik chegarasi aniq belgilanmagan va u nazariy jihatdan hech qanday izchillikka asoslanmagan.[9] Shunday qilib, Qo'shma Shtatlar janubidagi ko'plab yerlarda tinchlik o'rnatgan va bunday hududlarda ichki osoyishtalikni saqlash choralarini ko'rgan bo'lsa, boshqa tomondan Amerika Qo'shma Shtatlari Meksikadagi interpozitsiyadan chiqdi. [9]
Yevropa kuchlari yuqoridagi masalalarni asosan Qo'shma Shtatlar tashvishi deb hisobladi. Darhaqiqat, yangi paydo bo'lgan Pax Americana, mohiyatan, Birlashgan Qirollik siyosati va Britaniya imperiyasi Qirollik dengiz flotining kuchi tufayli erishilgan global dengiz kuchi ustunligi bilan bog'liq edi. [10] Dengiz erkinligini saqlash va dengiz hukmronligini ta'minlash Napoleon urushlaridagi g'alabadan buyon inglizlar siyosati bo'lib kelgan. Har qanday Yevropa kuchining Amerika qit'asiga aralashuviga yo'l qo'yish Buyuk Britaniya manfaatlariga to'g'ri kelmagani sababli, Monro doktrinasiga bilvosita Qirollik dengiz floti ham yordam berdi. Buyuk Britaniyaning xorijdagi mulklariga sherik bo'lgan norasmiy imperiyaning qimmatli tarkibiy qismi bo'lgan Janubiy Amerikadagi Britaniyaning tijoriy manfaatlari va AQShning savdo sherigi sifatidagi iqtisodiy ahamiyati Angliyaning raqobatdosh Yevropa kuchlari Amerika bilan aloqa qila olmasligini ta'minladi.
Qo'shma Shtatlar XIX asr oxiriga kelib Tinch okeani orqali mintaqaviy chegaralanish xususiyatini yo'qotdi. Hukumat Ispaniya-Amerika urushidan keyin protektsionizmni qabul qildi va AQSh harbiy kuchini kengaytirish uchun dengiz floti - " Buyuk Oq flot " ni yaratdi. 1901-yilda Teodor Ruzvelt prezident bo'lganida, u o'zidan oldingi prezident Uilyam MakKinli davrida boshlangan izolyatsion siyosatdan xalqaro aralashuvga o'tishni tezlashtirdi. Filippin-Amerika urushi imperializmga qarshi davom etayotgan Filippin inqilobi natijasida kelib chiqdi. [11] Intervensionizm o'zining rasmiy ifodasini 1904-yilda Ruzveltning Monro doktrinasida topdi va Qo'shma Shtatlarning Amerikadagi zaif davlatlar ishlariga ularni barqarorlashtirish uchun aralashish huquqini e'lon qildi. Bu AQShning mintaqaviy gegemonligini ochiqladi. 1900-yilga kelganda Qo'shma Shtatlar dunyodagi eng yirik sanoat va milliy daromadga ega bo'lib, bu borada Buyuk Britaniya va Germaniyani ham ortda qoldirdi. [12]
Urushlararo davr
Amerika Qo'shma Shtatlari Birinchi jahon urushidan oldin Pax Britannica parchalanib ketganidan keyin va urushlararo davrda Jahon banki yoki Birlashgan Millatlar Tashkiloti kabi siyosiy tuzilmalar yo'qligi sababli gegemonlik maqomini egallamagani uchun tanqid qilingan edi. Ikkinchi jahon urushidan keyin esa mana shu kabi xalqaro tuzilmalar tashkil etildi. [2] [13] [14] [15] Vudro Vilsonning so'zlariga ko'ra, Qo'shma Shtatlar Buyuk urushda qatnashgan:
Qo'shma Shtatlar [...] dunyo hayotida tinchlik va adolat tamoyillarini xudbin va avtokratik hokimiyatga oldida oqlash va dunyoning haqiqatan ham erkin va o'zini o'zi boshqaradigan xalqlari orasida shunday maqsad va harakatlar holatini o'rnatish, bundan buyon ushbu tamoyillarga rioya etilishini kafolatlaydi. [...] demokratiya uchun, hokimiyatga bo'ysunuvchilarning o'z hukumatida ovozga ega bo'lish huquqi uchun, kichik millatlarning huquq va erkinliklari uchun, erkin xalqlarning bunday huquqlari orqali huquqning umumbashariy hukmronligi uchun. barcha xalqlarga tinchlik va xavfsizlik olib kelsin va dunyoni ozod qilsin. [2]
Qo'shma Shtatlarning Buyuk urushga kirishi Amerikaning an'anaviy izolyatsiya va jahon siyosatining mustaqil a'zoligidan voz kechishini ko'rsatdi. Fuqarolar urushi yakunida ham, Ispaniya urushi natijasida ham emas, balki urushlararo davrda Qo'shma Shtatlar xalqaro tizimning bir qismiga aylandi. [2] Buyuk Urushdan keyingi global qayta tashkil etish orqali Amerika xalqi orasida Qo'shma Shtatlar tomonidan xalqaro siyosat va xalqaro munosabatlarda faol rol o'ynashni targ'ib qilganlar bor edi. [2] Boshlangan siyosiy tadbirlar Amerika imperiyasini va umumiy dunyo barqarorligini oshiradigan iqtisodiy-mafkuraviy yondashuvlarga qaratildi. [16] Oldingi siyosiy yo'ldan so'ng, Vudro Vilson tomonidan Birlashgan Millatlar Tashkilotining asosi va tinchlikni ta'minlovchi - Millatlar Ligasini tuzish taklif qilindi. [2] Bu Amerika hukumati tomonidan ko'proq iqtisodiy-mafkuraviy yondashuvlar tufayli rad etildi va Qo'shma Shtatlar Ligaga qo'shilmadi. Bundan tashqari, Yevropa sahnasida ikkinchi urushning oldini olish uchun Monro doktrinasi Buyuk Britaniyaga ham tatbiq etilgan. [17] Oxir oqibat, Qo'shma Shtatlarning takliflari va harakatlari urush natijasida paydo bo'lgan Yevropa millatchiligi omillari, Germaniya mag'lubiyatining oqibatlari va Versal shartnomasidagi muvaffaqiyatsizliklari dunyoni Ikkinchi Jahon urushiga olib kelishini to'xtata olmadi. [18]
Birinchi jahon urushi va Ikkinchi jahon urushi oralig'ida Amerika Monro doktrinasining natijasi sifatida Pax Americani saqlab qolishga harakat qildi. [17] Ba'zilar g'arbiy yarim shardagi mavjud sharoitlarning tinch va tartibli davom etishiga intilishdi. [17] 1917-yilgacha Qo'shma Shtatlar hukumatining pozitsiyasi va xalqning "Buyuk urush" ga nisbatan his-tuyg'ulari dastlab betaraflik edi. [17] Uning manfaatlari daxlsiz bo'lib qoldi va bu manfaatlarga hech narsa ta'sir qila olmadi. [17]
Boshqa tomondan, o'rtahol amerikaliklar katta qismining fikrlari to'g'ri talqin qilinsa, mamlakat Ittifoqdosh (Antanta) davlatlar bilan bo'lgan. [17] Qo'shma Shtatlar aholisi Prussiya urush doktrinasining shafqatsizligidan hayratda qoldi va nemis bosqinchilik harakatlarini o'zgartirishga qaratilgan urinishlari shubhali kulgu ostiga olindi. [17] Amerika aholisi G'arbiy dunyoda liberal tinchlikni himoya qilayotganini ko'rsatdi. Shu maqsadda amerikalik yozuvchi Roland Xyugins shunday degan: [19]
Haqiqat shuki, Qo'shma Shtatlar dunyodagi yagona yuksak fikrli kuchdir. Bu imperializmga berilmagan va unga kirishni istamagan yagona kuchli xalqdir. [. . . ] Amerikada militarizm markazida turgan xudbin tajovuz ruhi juda kam. Faqat bu yerda "yangi ehtirosli birodarlik tuyg'usi va insoniy qadriyatlarning yangi ko'lami" uchun keng asos mavjud. Biz urushdan chuqur nafratlanamiz; biz glamur yoki ulug'vorlikka ishqiboz emasmiz. Biz o‘z-o‘zini boshqarish tamoyiliga qattiq ishonamiz. Biz oq yoki rangli begona xalqlar ustidan hukmronlik qilishni xohlamaymiz; biz ertangi kunning rimliklari yoki "dunyoning xo'jayinlari" bo'lishga intilmaymiz. Amerikaliklarning idealizmi Amerikaning kelajagiga qaratilgan bo'lib, biz o'zimiz sodiq bo'lgan erkinlik va demokratiya tamoyillarini ishlab chiqishga umid qilamiz. Siyosiy idealizm, pasifizmning bu keskinligi, tajovuzkorlikdan tiyilish va o'z taqdirimizni hal qilish uchun yolg'iz qolish istagi respublika tug'ilishidanoq namoyon bo'ldi. [2]
Bu davrda Germaniyaning dastlabki mag'lubiyati natijasida dunyoning axloqiy qayta tuzilishi ochilganligi kuzatildi. [17] Nemislar va ittifoqchilar o'rtasidagi janglar liberalizm va reaksiya o'rtasidagi, demokratiya va temirdan yasalgan Vilgelminizm g'oyalari o'rtasidagi qarama-qarshilikni ifodalamasdan, turli xalqlar o'rtasidagi janglar sifatida ko'rildi. [17] [20]
Zamonaviy Pax Americana davri Ikkinchi jahon urushidan keyin AQSh tashqi siyosatining tarafdorlari va tanqidchilari tomonidan tilga olinadi. Biroq, 1946-1992-yillar oralig'ida Pax Americana qisman xalqaro tartib hisoblanadi. Bu davrda u faqat kapitalistik blok mamlakatlariga taalluqli bo'lib, ba'zi mualliflar uchun Pax Americana et Sovetica haqida gapirish afzalroqdir. [21] Ko'pgina sharhlovchilar va tanqidchilar 1992-yildan hozirgi kungacha Amerika siyosatiga e'tibor berishadi va shuning uchun u kontekstiga qarab turli xil ma'nolarga ega. Taxminan 1940-yillarning oʻrtalaridan 1991-yilgacha AQSH tashqi siyosatida Sovuq Urush hukmronlik qildi. Bu davr uning muhim xalqaro harbiy ishtiroki va koʻproq diplomatik ishtiroki bilan ajralib turdi. Birinchi jahon urushidan keyin olib borilgan izolyatsion siyosatga alternativa izlab, Qo'shma Shtatlar kommunizmning tarqalishiga qarshi turish va uni cheklash deb nomlangan yangi siyosatni belgilab oldi.
Zamonaviy Pax Americana Rimdagi Pax Romanaga o'xshash. Ikkala holatda ham tinchlik davri "nisbiy tinchlik" edi. Pax Romana va Pax Americana davrida ham urushlar davom etdi, ammo bu G'arb va Rim sivilizatsiyalari gullab-yashnagan davr edi. Shuni ta'kidlash kerakki, ushbu davrlarda va nisbiy osoyishtalikning ko'p boshqa vaqtlarida, aytiladigan tinchlik to'liq tinchlikni anglatmaydi. Aksincha, bu ularning harbiy, qishloq xo'jaligi, savdo va ishlab chiqarishda gullab-yashnaganini anglatadi.
Pax Britannica merosi
1815-yilda Napoleon urushlari tugaganidan to 1914-yilgi Birinchi jahon urushigacha Birlashgan Qirollik Yevropa kuchlar muvozanatida offshor-balanser rolini o'ynadi. Aynan shu davrda Britaniya imperiyasi barcha davrlarning eng yirik imperiyasiga aylandi. Britaniya harbiy qudrati va savdosining global ustunligi kuchli milliy davlatlar bo'lmagan Yevropada hukmronligi va butun dunyo okeanlari va dengizlarida Qirollik dengiz flotining mavjudligi bilan kafolatlangan. 1905-yilda Qirollik dengiz floti dunyodagi har qanday dengiz flotidan ustun edi. Qaroqchilik va qullikni bostirish kabi xizmatlar ko'rsatdi. Ushbu tinchlik davrida yirik davlatlar o'rtasida bir nechta kichik urushlar bo'lgan: Qrim urushi, Franko-Avstriya urushi, Avstriya-Prussiya urushi, Franko-Prussiya urushi va Rossiya-Yaponiya urushi kabi. La Belle Epoque, Uilyam Volfortning ta'kidlashicha, Pax Britannica, Pax Russica va keyinchalik Pax Germanica bo'lgan. Biroq 1853-1871-yillar oralig'ida hech qanday Pax mavjud emas edi. [22]
Pax Britannica davrida Amerika Britaniya bilan yaqin aloqalarni rivojlantirdi va ular o'rtasidagi "o'ziga xos munosabatlar " yaqqol ko'zga tashlandi. Ikki xalqning ko'p umumiy tomonlari (til va tarix kabi) ularni ittifoqchi sifatida birlashtirgan. Britaniya imperiyasining Millatlar Hamdo'stligiga o'tish davrida Garold Makmillan kabi Britaniya hukumati a'zolari Buyuk Britaniyaning Amerika bilan munosabatlarini Gretsiyaning Qadimgi Rim bilan munosabatlariga o'xshash deb ta'kidlashni yaxshi ko'rar edilar. Yillar davomida ikkalasi ham Shimoliy Amerika, Yaqin Sharq va Osiyo mamlakatlarida faol bo'lgan.
XX asr oxiri
Ikkinchi jahon urushidan keyin yirik Gʻarb davlatlarining oʻzlari oʻrtasida hech qanday qurolli toʻqnashuv yuzaga kelmadi va ochiq toʻqnashuvlarda yadro quroli qoʻllanilmadi. Birlashgan Millatlar Tashkiloti Ikkinchi Jahon Urushidan keyin xalqlar o'rtasidagi tinch munosabatlarni saqlashga yordam berish va BMT Xavfsizlik Kengashining doimiy a'zolari, jumladan Qo'shma Shtatlar uchun veto huquqini o'rnatish maqsadida ishlab chiqilgan.
XX asrning ikkinchi yarmida SSSR va AQSh davlatlari oʻrtasida Sovuq Urush boshlandi. Bu voqeaga gegemon davlatlar oʻrtasidagi global hukmronlik uchun kurash sifatida qaralishi mumkin. 1945-yildan keyin Qo'shma Shtatlar sanoatlashgan dunyoning qolgan qismiga nisbatan ustun mavqega ega bo'ldi. Ikkinchi jahon urushidan keyingi iqtisodiy kengayish davrida AQSH jahon sanoat ishlab chiqarishining yarmiga egalik qilgan va jahon oltin zahiralarining 80 foiziga ega boʻlgan dunyodagi yagona yadroviy davlat edi. Ikkinchi Jahon urushi davrida hayotning, infratuzilmaning va kapitalning vayron bo'lishi Eski dunyo imperializmini g'olib va mag'lub holatda charchatib qo'ydi. O'sha paytda dunyodagi eng yirik iqtisod bo'lgan Qo'shma Shtatlar ichki infratuzilmasi deyarli zarar ko'rmagan va harbiy kuchlari misli ko'rilmagan kuch bilan urushdan chiqqandi. Harbiy amaldorlar bir asr oldin Pax Britannica quroli uning dengiz kuchi bo'lgani kabi Pax Americana Amerika Qo'shma Shtatlarining samarali havo kuchiga tayanganligini tan oldilar. [23] Bundan tashqari, Sovet Ittifoqi parchalanganidan keyin bir qutbli dunyo paydo bo'ldi.
Pax Americana atamasi 1960-yillarda Jon F. Kennedi tomonidan qoʻllanilgan boʻlib, u bu gʻoyaga qarshi chiqqan. Sovet bloki amerikaliklar bilan bir xil shaxsiy maqsadlarga ega boʻlgan odamlardan iborat ekanligini va bunday tinchlik “Amerika qurol-yarogʻi”ga asoslanganligini taʼkidlagan edi:
Shuning uchun men jaholat juda ko'p uchraydigan va haqiqat juda kam idrok qilinadigan mavzuni muhokama qilish uchun shu vaqt va joyni tanladim. Bu yer yuzidagi eng muhim mavzu: tinchlik. Men qanday tinchlikni nazarda tutyapman va biz qanday tinchlikni xohlaymiz? Amerikaning qurollari bilan dunyoga tatbiq etilgan Pax Americanani emas har holda. Qabrdagi tinchlik yoki bandaning xavfsizligi ham emas. Men chinakam tinchlik, yer yuzida yashashga arziydigan tinchlik, odamlar va xalqlarga o'sishga, o'z farzandlari uchun nafaqat amerikaliklar uchun tinchlik, balki tinchlikka umid qilish va yaxshiroq hayot qurishga imkon beradigan tinchlik haqida gapiryapman. Barcha erkaklar va ayollar uchun nafaqat bizning zamonamizda, balki hamma vaqtdagi tinchlik haqida gapirmoqchiman. [24]
Vetnam urushi boshlangach, "Pax Americana" atamasi Amerika imperializmining tanqidchilari tomonidan qo'llanila boshlandi. XX asr oxirida Sovet Ittifoqi va Qo'shma Shtatlar o'rtasidagi mojaroda neokolonializm ayblovi ko'pincha G'arbning Uchinchi dunyo va boshqa rivojlanayotgan davlatlar ishlariga aralashishiga nisbatan qaratilgan edi. [25] [26] [27] [28] [29] NATO G'arbiy Yevropada Pax Americana ramzi sifatida qabul qilindi:
Pax Americana'ning ko'zga ko'ringan siyosiy ramzi NATO edi... Ittifoqchilarning Oliy qo'mondoni, har doim amerikalik bo'lib, obro'si va ta'siri Yevropa bosh vazirlari, prezidentlari va kanslerlaridan ustun bo'lgan Amerika prokonsuliga munosib unvon edi.[30]
Hozirgi vaqtda Pax Americana dunyoning umumiy ob'ektlari - neytral dengiz, havo va kosmosdagi kuchlarning har qanday kombinatsiyasi va kuch proektsiyasi bilan bog'liq qiyinchilikdan tashqari harbiy ustunlikka ham asoslangan. Ushbu prognoz dunyoni yagona qo'mondonlik tomonidan boshqariladigan mintaqaviy tarmoqlarga ajratadigan yagona qo'mondonlik rejasi bilan muvofiqlashtiriladi. U bilan integratsiyalashgan global harbiy alyanslar tarmog'i (Rio pakti, NATO, ANZYUS va Yaponiya va boshqa bir qator davlatlar bilan ikki tomonlama ittifoqlar) Vashington tomonidan markazlashtirilgan tizimda va bir necha yuzlab harbiy bazalar va inshootlarning butun dunyo bo'ylab tarmog'ida muvofiqlashtiriladi. Na Rio shartnomasi, na NATO, Robert J. Art uchun "mintaqaviy kollektiv xavfsizlik tashkiloti emas edi; aksincha, ikkalasi ham AQSh tomonidan boshqariladigan mintaqaviy imperiya edi". [31] Sobiq xavfsizlik bo'yicha maslahatchi Zbignev Bjezinski bir qutbli dunyodan ko'p o'tmay Pax Americana harbiy bazasi haqida qisqacha ma'lumot berdi:
[Avvalgi imperiyalardan] farqli o'laroq, bugungi kunda Amerika global qudratining ko'lami va tarqalishi noyob hodisadir. Qo'shma Shtatlar nafaqat butun dunyo okeanlarini nazorat qiladi, balki uning harbiy poligonlari Yevroosiyoning g'arbiy va sharqiy chekkalarida mustahkam o'rnashib olgan ... Amerika vassallaridan ba'zilari Vashington bilan rasmiy aloqalar orali yanada yaqinlashishni orzu qiladilar. Butun Yevroosiyo qit'asi ... Amerikaning global ustunligi ... tom ma'noda butun dunyoni qamrab oluvchi ittifoqlar va koalitsiyalarning murakkab tizimi bilan qoplangan.[32]
Harbiy jamg'armadan tashqari, Amerikada moliyalashtirish va diplomatik tomondan qo'llab-quvvatlanadigan muhim noharbiy xalqaro institutlar ham mavjud ( Birlashgan Millatlar Tashkiloti va JST kabi). Qo'shma Shtatlar Marshall rejasi va Yaponiyani qayta tiklash kabi dasturlarga katta miqdorda sarmoya kiritdi, bu esa Temir parda/Sharqiy blokning o'rnatilishi va Sovuq urushning kengayishiga bog'liq bo'lgan mudofaa aloqalarini iqtisodiy jihatdan mustahkamladi.
Erkin savdodan foydalanish uchun eng yaxshi holatda bo'lgan, madaniy jihatdan an'anaviy imperiyalarga mos kelmaydigan va Xitoyda kommunizmning kuchayishi va birinchi Sovet atom bombasining yaratilishidan xavotirda bo'lgan AQSh tarixan aralashmaslik siyosatida bo'lsa ham, dunyo tartibini saqlab qoladigan ko'p tomonlama siyosiy institutlar bo'lishiga katta qiziqish bildirgan. Bretton-Vuds xalqaro moliya boshqaruv tizimining bir qismi bo'lgan Xalqaro valyuta jamg'armasi va Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki (Jahon banki) loyihasi ishlab chiqilgan va 1970-yillarning boshlarigacha AQSH dollariga nisbatan qat'iy belgilangan kurs mavjud edi. Savdo tariflarini normallashtirish va pasaytirish protokolidan iborat Tariflar va savdo bo'yicha Bosh kelishuv (GATT) ishlab chiqilgan.
Sovet Ittifoqining qulashi, Pax Sovetica tushunchasining barham topishi va Sovuq Urushning tugashi bilan AQSh Yevropa va Sharqiy Osiyoda muhim qurolli kuchlar kontingentini saqlab qoldi. Pax Americana va Qo'shma Shtatlar bir qutbli kuchining yuksalishi ortidagi siyosiy institutlar XXI asr boshlarida ham saqlanib qoldi. Qo'shma Shtatlarning "dunyo politsiyachisi " sifatida harakat qilish qobiliyati o'z fuqarolarining xorijiy urushlardan tarixiy nafratlanishi bilan cheklangan. [33] Bu borada "Amerika mudofaasini tiklash" da ta'kidlanganidek, harbiy rahbarlikni davom ettirishga chaqiriqlar ham bo'lgan:
Amerika tinchligi o'zining tinch, barqaror va mustahkam ekanligini isbotladi. O'tgan o'n yil ichida u keng miqyosli iqtisodiy o'sish, Amerika erkinlik va demokratiya tamoyillarining tarqalishi uchun geosiyosiy asosni ta'minladi. Shunga qaramay, xalqaro siyosatda hech qanday lahzani e'tiborsiz qoldirib bo'lmaydi; hatto global Pax Americana ham o'zini saqlab qola olmaydi. [. . . Bunda talab qilinadigan narsa] kuchli, hozirgi va kelajakdagi muammolarni hal qilishga tayyor armiya; chet elda Amerika tamoyillarini dadil va maqsadli targ'ib qiluvchi tashqi siyosat; Qo'shma Shtatlarning global mas'uliyatini qabul qiladigan milliy yetakchilik qobiliyati. [34]
Bu Amerika istisnoligi tadqiqotida o'z aksini topgan bo'lib, u "[AQSh] jamoatchiligi orasida "Amerika tinchligi" yetakchisi bo'lish uchun qandaydir ko'rsatkichlar bor, lekin bu bir tomonlama munosabatlarning juda kam dalillari" ekanligini ko'rsatadi. [7] Amerika Qo'shma Shtatlari tashqi siyosatidagi kelishmovchiliklar yoki Amerika harbiy kuchlarining mavjudligi sababli mamlakatlarning Amerika harbiy himoyasiga qaramligidan norozilik paydo bo'ldi.
XXI asrning post-kommunizm dunyosida Fransiya sotsialist siyosatchisi va sobiq tashqi ishlar vaziri Xubert Vedrin AQShni gegemon giperdavlat deb ta'riflaydi. Amerikalik siyosatshunoslar Jon Mirsxaymer va Jozef Nay esa AQSh "haqiqiy gegemon" emasligiga qarshi chiqishadi. Chunki u rasmiy global boshqaruvni o'rnatish uchun yetarli resurslarga ega emas; AQSh o'zining siyosiy va harbiy qudratiga qaramay, iqtisodiy jihatdan Yevropa bilan teng, shuning uchun xalqaro maydonni boshqara olmaydi. [35] Xitoy, Rossiya, Hindiston va Yevropa Ittifoqi kabi bir qancha boshqa davlatlar siyosiy kuch sifatida shakllanmoqda yoki qaytadan uyg'onmoqda.
Jozef Nay 2002-yilda "Yangi Rim yangi barbarlar bilan uchrashdi" nomli maqolasida Qo'shma Shtatlarni "haqiqiy" gegemoniya emas, deya obro'sizlantirgan. [36] O'sha yilgi kitobining kirish so'zida u shunday deydi: "Rimda bir xalq boshqalardan ustun bo'lgan emas." [37] Uning 1991-yilgi kitobi " Bound to Lead " deb nomlangan. [38] Liderlik, yunon tilidan tarjima qilinganda, gegemonlikni anglatadi. AQSh gegemoniyasini "haqiqatga to'g'ri kelmaydi" deb ta'riflagan Nay haqiqiy imperiyaga o'xshashlikni izlaydi: uning yozishicha, "Rim o'z qudratining cho'qqisiga chiqqanidan keyin uch asrdan ko'proq vaqt davomida hukmronlik qildi. . .
Aslida, ilk Pax Romana bilan o'xshashliklar ham mavjud (ayniqsa, miloddan avvalgi 189-yilda O'rta er dengizi ustidan hukmronlik qo'lga kiritilgan va miloddan avvalgi 168-yilda qo'shib olingan). O'sha Pax Romana davrida boshqa davlatlar rasmiy ravishda mustaqil bo'lib qoldilar va juda kamdan-kam hollarda "mijozlar" deb atalardilar. Oxirgi atama faqat so'nggi o'rta asrlarda keng qo'llanila boshlandi. Odatda, Pax Americanada esa boshqa davlatlar "do'stlar va ittifoqchilar" deb nomlangan.
Pax Americana atamasini birinchi bo'lib ishlatganlardan biri urushdan keyingi tashqi siyosat bo'yicha maslahat qo'mitasi edi. 1942-yilda Qo'mita Qo'shma Shtatlar Britaniya imperiyasini siqib chiqarishga majbur bo'lishi mumkinligini nazarda tutdi. Shu sababli, Qo'shma Shtatlar "ushbu urushdan keyin dunyoni tartibga solish uchun aqliy nuqtai nazarni rivojlantirishi kerak, bu bizga o'z shartlarimizni, ehtimol Pax Americana miqdorini qo'yishimizga imkon beradi". [39] Sven Xoldarning soʻzlariga koʻra, geosiyosat asoschisi Rudolf Kjellen [40] 1864–1922) Birinchi jahon urushidan koʻp oʻtmay Pax Americana atamasi yordamida AQShning global ustunlik maqvqeini bashorat qilgan. Pax Anglosaxonica 1918-yildan keyin Pax Americana ma'nosida kelmoqda:
Endi [1918] [Amerika mustamlakasi] butun dunyoni qoplaydi. Biz nemislarni hayratda qoldirgan va larzaga keltirgan holda Pax Anglosaxonica va Pax Romananing izdoshi butun dunyo bo'ylab paydo bo'lishi mumkinligini muhokama qila boshladik. Global birlashish tendentsiyasi kuchayib, Yevropaning alohida milliy davlatlarini bir bayroq ostida yanada kengroq birlikda birlashtirishga tayyor bo'ldi. ...[41]
Amerika Qo'shma Shtatlari, Dehio assotsiatsiyasi kabi, izolyatsiyaga chekindi. "Rim ham o'zining dunyodagi rolining ahamiyatini tushunish uchun uzoq vaqt talab qildi." Ikki yil oldin, urush hali ham avjida ekan, Paneuropean Ittifoqi asoschisi Richard von Coudenhove-Kalergi ikki asr davom etgan "Pax Romana" ni misol qilib keltirib, uni yana takrorlash mumkinligiga ishora qildi:
During the third century BC the Mediterranean world was divided on five great powers—Roma and Carthage, Macedonia, Syria, and Egypt. The balance of power led to a series of wars until Rome emerged the queen of the Mediterranean and established an incomparable era of two centuries of peace and progress, the 'Pax Romana' ... It may be that America's air power could again assure our world, now much smaller than the Mediterranean at that period, two hundred years of peace ... This is the only realistic hope for a lasting peace.[42]
"Pax Americana" ning dastlabki tanqidlaridan biri 1943-yilda Nataniel Peffer tomonidan yozilgan:
Buni amalga oshirish mumkin emas ... Pax Americana faqat kuch bilan, faqat militarizm vositalari va imperializmning boshqa unsurlari bilan ishlaydigan yangi, ulkan imperializm yordamida o'rnatilishi va qo'llab-quvvatlanishi mumkin ... Hukmronlik yo'li imperiya orqali va hukmronlikning qiymati imperiyadir va imperiya o'z qarshiligini yaratadi.[43]
Biroq, Peffer bu sodir bo'lmasligiga ishonchi komil emas edi: "Buni tasavvur qilish mumkin... Amerika o'ziga xos kuch-siyosat gravitatsiyasida bosqichma-bosqich, sezilmas tarzda imperiyaga kirib borishi mumkin." U, shuningdek, Amerika aynan shu yo'nalishda ketayotganini ta'kidlagan: "Bu yo'nalishda ma'lum qo'zg'alishlar borligi ko'rinib turibdi, ammo ularning qanchalik qat'iyligi noma'lum".
Tez orada qat'iylik ham aniqlandi. Pax Americananing keyingi ikki tanqidchilari, Michio Kaku va Devid Axelrod Pax Americana natijalarini shunday izohladilar: " Kanonerka diplomatiyasi atom diplomatiyasi bilan almashtirildi. Pax Britannica Pax Americana ga yo'l berdi." Urushdan so'ng, nemis va ingliz harbiy kuchlari parchalanib ketgan holda, Pax Americana yo'lida faqat bitta kuch qoldi: Sovet Armiyasi. [44] Ushbu tanqid yozilganidan to'rt yil o'tgach, Qizil Armiya bir qutbli dunyoga yo'l ochib, chekindi. Joshua Muravchik 1991-yilda chop etilgan maqolasida “Nihoyat, Pax Americana” deb nom berib, o'tgan voqealarni xotirladi. U quyidagicha batafsil ma'lumot bergan:
Va nihoyat, Fors ko'rfazi urushi Pax Americana tongini belgiladi. To‘g‘ri, bu atama Ikkinchi jahon urushidan so‘ng qo‘llanilgan, ammo o'sha paytda bu noto'g'ri nom edi. Chunki Amerika qudrati bilan haqiqiy raqobatchi bo'lgan Sovet imperiyasi bir vaqtning o'zida shakllangan edi. Natijada hech qanday “pax” emas, balki sovuq urush va ikki qutbli dunyo mavjud edi ... Biroq so‘nggi ikki yil ichida sovet hokimiyati parchalanib ketdi va ikki qutbli dunyo bir qutbli bo‘ldi.[45]
Keyingi yili, 1992-yilda AQShning Sovuq urushdan keyingi davr uchun strategik loyihasi matbuotga sizdirildi. Sodir bo'lgan chalkashlik uchun mas'ul shaxs, sobiq Davlat kotibi yordamchisi Pol Vulfovits yetti yil o'tib shuni tan oldi: "1992-yilda Pentagondagi ofisim tomonidan tayyorlangan maxsus loyiha.... matbuotga sizib chiqdi va katta bahs-munozaralarga sabab bo‘ldi”. Loyihaning strategiyasi "har qanday dushman kuchning Yevroosiyo mintaqasida hukmronlik qilishiga yo'l qo'ymaslik", "uning resurslari konsolidatsiyalangan nazorat ostida global kuch yaratish uchun yetarli" bo'lishiga qaratilgan edi. U qo'shimcha qildiki: "Senator Jozef Bayden taklif qilingan strategiyani tom ma'noda "Pax Americana" deya masxara qildi.... Oradan yetti yil o'tgach, xuddi shu tanqidchilarning ko'pchiligiga Pax Americana g'oyasi juda qulay tuyuladi." [46]
Sovuq urushdan keyingi davr, deya xulosa qildi Uilyam Vulfort, Pax Americana deb nomlanish biroz noaniqdir. "Hozirgi davrni haqiqiy Pax Americana deb atash ba'zilarni xafa qilishi mumkin, ammo bu haqiqatni aks ettiradi". [22]
''Pax Americana'' motivi 2003-yil Iroq urushi kontekstida o'zining eng yuqori cho'qqisiga chiqdi. “Amerika imperiyasi” iborasi 2003-yildagi olti oylik davrda minglab yangiliklarda paydo boʻldi. [47] Jonatan Freedland yozadi:
Albatta, Amerika Qo‘shma Shtatlarining dushmanlari uning “imperializmi”ga o‘nlab yillar davomida mushtlarini silkitib kelishdi ... Eng ajablanarlisi shundaki, Amerika imperiyasi haqidagi tushuncha birdan Qo‘shma Shtatlar ichida jonli munozaraga aylandi  ; 11-sentabrdan keyingi Amerikaning dunyodagi o‘rni haqidagi munozaralar tufayli jadallashgan AQShning XXI asr Rimi ekanligi haqidagi g‘oya mamlakat ongida mustahkam o‘rin egallamoqda.[48]
New York Review of Books jurnali AQShning qudrati haqida chop etilgan maqolada Jorj Bushni Rim yuzboshisi sifatida qalqon va nayzalar bilan tasvirlagan. Bushning 2002 va 2006-yillardagi Germaniyaga tashriflari nemis matbuotida Bush Rim imperatori degan fikrlar paydo bo'lishiga olib keldi. 2006-yilda mustaqil yozuvchi, siyosiy satirik va so'lchi Die Tageszeitung muxbiri Arno Frank Imperator Bushning tashrifi tomoshasini “Rim imperatorlarining Germaniya kabi muhim, ammo toʻliq tinchlantirilmagan provinsiyalarga batafsil tekshiruv safarlari bilan taqqosladi." [49] 2002-yil sentabr oyida Bostondagi WBUR-FM radiostansiyasi "Pax Americana" yorlig'i bilan AQSh imperatorlik kuchiga bag'ishlangan maxsus qo'shiqni namoyish etdi. “Rim paralleli klishega aylanib qolish xavfi bor”, - deb yozgan edi 2005-yilda Niall Fergyuson[50]. Siyosatshunos Vatslav Smil o'zining 2010-yildagi kitobini shunday nomladi: Nega Amerika yangi Rim emas. [51] Rim-Amerika uyushmasi hodisasi klassitsizm Pol J. Burtonning tadqiqot ob'ektiga aylandi. [52]
Piter Bender oʻzining 2003-yilda chop etilgan “Amerika: Yangi Rim imperiyasi” [53] maqolasida shunday xulosa qilgan: “Siyosatchilar yoki professorlar Qoʻshma Shtatlarning aql bovar qilmaydigan qudratini koʻrsatish uchun tarixiy taqqoslashga muhtoj boʻlganlarida, ular deyarli doim Rim imperiyasini misol keltirishadi." [54] Maqolada umumiy o'xshashliklar keltirib o'tiladi:
- "Keyinchalik ular o‘z kuchlarini xorijdagi hududlarga joylashtirganda, ular imkon qadar to‘g‘ridan-to‘g‘ri nazorat qilish fikridan qochishdi." Ellinistik dunyoda Rim uchta urushdan keyin o‘z legionlarini ortga qaytardi va qudratli homiy va hakam rolini o‘ynadi.[55]
- Chet elda harbiy ishtirok etish uchun omil ikkala holatda ham bir xil: dengiz yoki okeanlar himoya qila olmaydi yoki shunday tuyuladi.
Rim ham, Amerika ham xavfsizlikka erishish uchun hududiy kengaydi. Konsentrik doiralar singari xavfsizlikka muhtoj bo‘lgan har bir doira keyingi katta doirani egallashni talab qildi. Rimliklar O‘rta yer dengizi bo‘ylab yurdilar va bir raqibdan ikkinchisiga o‘tib, o‘zlarining xavfsizligini ta'minladilar. Kurashlar ... amerikaliklarni Yevropa va Sharqiy Osiyoga olib keldi; amerikaliklar tez orada butun dunyo bo‘ylab to‘planib, bir chegaradan ikkinchisiga o‘tishdi. Xavfsizlik va kuch siyosati o‘rtasidagi chegaralar asta-sekin xiralashdi. Rimliklar va amerikaliklar oxir-oqibat o‘zlari dastlab istamagan geografik va siyosiy mavqega ega bo‘lishdi, lekin keyinchalik ular buni mamnuniyat bilan qabul qilishdi va qat'iy saqlab qolishdi.[56]
- "Ularning har ikkisi ham o‘z dushmanlarini abadiy zararsizlantirish uchun cheksiz huquqqa da'vo qilishdi." Karfagen, Makedoniya, Germaniya va Yaponiyaning urushdan keyingi taqdirlari xuddi shunday.[57]
- "Ular boshqa davlatlarga ko‘rsatilgan har bir yordam aktidan so‘ng himoyachilar bo‘lishdi; aslida ular himoya qilishni taklif qilishdi va shu orqali umumiy nazoratni qo‘lga kiritishdi. Himoyalanganlar Rim yoki Amerikadan o‘z manfaatlarini qisman yo‘qotmasdan maqsadlari yo‘lida foydalanish mumkin deb o‘ylab, xato qilishdi”.[57]
- "Raqiblari bo'lmagan jahon kuchlari o'zlari uchun bir guruhdir. Ular ... sodiq izdoshlarini do'stlar yoki amicus populi Romani deb atashadi. Ular endi hech qanday dushmanni tan olishmaydi. Faqat isyonchilar, terrorchilar va yolg'on davlatlar ularning dushmanlaridir. Ular endi urushmaydi, urush olib bormaydilar, balki faqat tinchlik o'rnatadilar. Vassallar vassal sifatida harakat qilmasalar, ular haqiqatan g'azablanadilar."[58]Zbignev Bjezinski oxirgi oʻxshatish haqida shunday fikr bildiradi: “Kimdirda qoʻshib olish vasvasasi bor, ular boshqa mamlakatlarga bostirib kirmaydi, ular faqat ozod qiladilar”.[59]
1998-yilda amerikalik siyosiy muallif Charlz A. Kupchan dunyo tartibini "Pax Americanadan keyin" [60] va 2004-yilda "Hayot Pax Americadan keyin" deb ta'riflagan. [61] 2003-yilda u "Amerika davrining oxiri" ni e'lon qildi. [62] Biroq, 2012-yilda shunday prognoz qildi: "Amerikaning harbiy kuchi o'tmishdagi kabi kelgusi yillarda ham global barqarorlikning markaziy o'rnida qoladi".
Rossiyalik tahlilchi Leonid Grinin fikricha, hozirda va yaqin kelajakda Pax Americana jahon tartibini qo'llab-quvvatlashning samarali vositasi bo'lib qoladi. Chunki AQShda hech bir boshqa davlat to'liq hajmda o'z zimmasiga olishga qodir bo'lmagan juda ko'p yetakchilik funksiyalari jamlangan. Shunday qilib, u Pax Americananing yo'q qilinishi noaniq oqibatlarga olib keladigan Jahon tizimining keskin o'zgarishlarini keltirib chiqarishi haqida ogohlantiradi.
Amerikalik siyosiy tahlilchi Ian Bremmerning ta'kidlashicha, Donald Trampning saylanishi va keyinchalik g'arbda populizmning kuchayishi [63] [64], shuningdek, AQShning Trans Tinch okeani hamkorligi, NAFTA va Parij iqlim konvensiyasi kabi xalqaro shartnomalardan chiqishi Kelishuvlarga ko'ra, Pax Americanani tugatadi. [65]
Amerika imperializmi
Amerika imperializmi - bu Qo'shma Shtatlar tashqi siyosatining madaniy va siyosiy natijalari yoki mafkuraviy elementlariga ishora qiluvchi atama. Sovuq urush boshlanganidan keyin Qo'shma Shtatlar do'stona xorijiy hukumatlarni, shu jumladan o'z fuqarolari va aholisining fuqarolik va inson huquqlarini ochiqdan-ochiq buzgan ko'plab hukumatlarni iqtisodiy va diplomatik jihatdan qo'llab-quvvatladi. Amerika imperializmi kontseptsiyasi dastlab kapitalizm tanqidchilari, keyinchalik esa Amerika Qo'shma Shtatlarining tajovuzkor siyosati va ta'limotlariga qarshi bo'lgan nazariyotchilarning fikr mahsulidir.
Qo'shma Shtatlarning imperialistik tabiati haqida turli xil qarashlar mavjud bo'lsa-da, ular bir xil siyosat va siyosiy institutlarning ko'pchiligini imperializm dalili sifatida tasvirlaydilar, ammo imperializm uchun tushuntirishlar juda xilma-xildir. Bunday tadqiqotlarga qaramay, tarixchilar Archibald Paton Torton va Styuart Kreyton Miller kontsepsiyaning uyg'unligiga qarshi bahslashadilar. Millerning ta'kidlashicha, "imperializm" atamasining haddan tashqari ko'p ishlatilishi va suiiste'mol qilinishi uni analitik tushuncha sifatida deyarli ma'nosiz qiladi. [66]
Manbalar
- ↑ Nye, Joseph S. (1990). "The Changing Nature of World Power". Political Science Quarterly 105 (2): 177–192. doi:10.2307/2151022.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 Kirchwey, George W. (1917). "Pax Americana". The Annals of the American Academy of Political and Social Science 72: 40–48. doi:10.1177/000271621707200109.
- ↑ Abbott, Lyman, Hamilton Wright Mabie, Ernest Hamlin Abbott, and Francis Rufus Bellamy. The Outlook. New York: Outlook Co, 1898. "Expansion not Imperialism" p. 465. (cf. [...] Felix Adler [states ...] "if, instead of establishing the Pax Americana so far as our influence avails throughout this continent, we should enter into' the field of Old World strife, and seek the sort of glory that is written in human blood." Here it is assumed that we have failed in establishing self-government, and propose to substitute, at least in other lands, an Old World form of government. This sort of argument has no effect on the expansionist, because he believes that we have magnificently succeeded in our problem, in spite of failures, neglects, and violations of our own principles, and because what he wishes to do is, not to abandon the experiment, but, inspired by the successes of the past, extend the Pax Americana over lands not included in this continent.")
- ↑ „Definition of PAX AMERICANA“. www.merriam-webster.com. 2022-yil 24-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 1-avgust.
- ↑ Charles L. Mee, The Marshall Plan: The launching of the pax americana (New York: Simon and Schuster, 1984)
- ↑ „sagehistory.net“. sagehistory.net. 2009-yil 29-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 29-iyul.
- ↑ 7,0 7,1 „American Exceptionalism“. 2009-yil 25-fevralda asl nusxadan arxivlangan.
- ↑ „Help“. Oxford English Dictionary. 2020-yil 7-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 2-aprel.
- ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 Kirkpatrick, F. A. South America and the War: Being the Substance of a Course of Lectures Delivered in the University of London, King's College Under the Tooke Trust in the Lent Term, 1918. Cambridge [England]: University Press.
- ↑ Porter, Bernard. Empire and Superempire: Britain, America and the World. New Haven: Yale University Press, 2006.
- ↑ Gates, J. M. (1984). "War-related deaths in the Philippines 1898-1902". Pacific Historical Review 53 (3): 367–78. doi:10.2307/3639234. PMID 11635503. Archived from the original on 2010-08-05. https://web.archive.org/web/20100805061319/http://www3.wooster.edu/history/jgates/book-ch3.html.
- ↑ Kennedy, Paul. "The Rise and Fall of the Great Powers." Vintage, January 1989. United States is listed as possessing 23.6% of world industrial capacity compared to 18.5% for the British.
- ↑ James, Harold. The Interwar Depression in an International Context. München: R. Oldenbourg, 2002. p. 96.
- ↑ Richard Little, Michael Smith, Perspectives on World Politics. Routledge, 2006. Page 365.
- ↑ Northrup, Cynthia Clark. The American Economy: A Historical Encyclopedia. Santa Barbara, Calif: ABC-CLIO, 2003. Great Depression pp. 135–36.
- ↑ Parchami, Ali „The Pax Americana Debate“,. Hegemonic Peace and Empire: The Pax Romana, Britannica and Americana. Taylor & Francis, 2009 — 181 bet. ISBN 9780203879290.
- ↑ 17,0 17,1 17,2 17,3 17,4 17,5 17,6 17,7 17,8 Einstein, Lewis. A Prophecy of the War (1913–1914). New York: Columbia University Press, 1918.
- ↑ Keegan, John (1998), The First World War, Hutchinson, ISBN 0-09-180178-8
- ↑ Roland Hugins, The Possible Peace, New York, 1916.
- ↑ Bismarck introduced this in the era of force.
- ↑ Ibañez Muñoz, Josep, "El desafío a la Pax americana: del 11 de septiembre a la guerra de Irak" in C. García and A. J. Rodrigo (eds) "El imperio inviable. El orden internacional tras el conflicto de Irak", Madrid: Tecnos, 2004.
- ↑ 22,0 22,1 Wohlforth, William C. (1999). "The Stability of a Unipolar World". International Security 24 (1): 5–41. doi:10.1162/016228899560031. p. 39.
- ↑ Futrell, Robert Frank, "Ideas, Concepts, Doctrine: Basic Thinking in the United States Air Force 1907–1960". DIANE Publishing, 1989. p. 239.
- ↑ Michael E. Eidenmuller. „Commencement Address American University“. Americanrhetoric.com (1963-yil 10-iyun). 2021-yil 2-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 29-iyul.
- ↑ Chenoy, Anuradha M. „Soviet new thinking on national liberation movements: Continuity and change“,. Soviet Foreign Policy in Transition Kanet: , 1992 — 145–160 bet. DOI:10.1017/CBO9780511895449.009. ISBN 9780521413657. See especially pp. 149–50 of the internal definitions of neocolonialism in soviet bloc academia.
- ↑ Rosemary Radford Ruether. Christianity and Social Systems: Historical Constructions and Ethical Challenges. Rowman & Littlefield, (2008) ISBN 0-7425-4643-8 p. 138: "Neocolonialism means that European powers and the United States no longer rule dependent territories directly through their occupying troops and imperial bureaucracy. Rather, they control the area's resources indirectly through business corporations and the financial lending institutions they dominate..."
- ↑ Yumna Siddiqi. Anxieties of Empire and the Fiction of Intrigue. Columbia University Press, (2007) ISBN 0-231-13808-3 pp. 123–24 giving the classical definition limited to US and European colonial powers.
- ↑ Thomas R. Shannon. An introduction to the world-system perspective. Second Edition. Westview Press, (1996) ISBN 0-8133-2452-1 pp. 94–95 classicially defined as a capitalist phenomenon.
- ↑ William H. Blanchard. Neocolonialism American style, 1960–2000. Greenwood Publishing Group, (1996) ISBN 0-313-30013-5 pp. 3–12, definition p. 7.
- ↑ Kaplan, Lawrence S. (1982). "Western Europe in "The American Century": A Retrospective View". Diplomatic History 6 (2): 111–123. doi:10.1111/j.1467-7709.1982.tb00367.x. p. 115.
- ↑ Art, Robert J. (1998). "Geopolitics Updated: The Strategy of Selective Engagement". International Security 23 (3): 79–113. doi:10.2307/2539339. p. 102.
- ↑ Zbigniew Brzezinski, The Grand Chessboard: American Primacy and Its Geostrategic Imperatives, (Perseus Books, New York, 1997, p. 23).
- ↑ Westerfield, H. Bradford. The Instruments of America's Foreign Policy. New York: Crowell, 1963. p. 138. (cf. "the traditional American aversion to foreign wars, but also related to some recent disillusionment with the fruits of total wars ...")
- ↑ „Rebuilding America's Defenses: Strategies, Forces, and Resources For a New Century“ (2000-yil sentyabr). 2009-yil 4-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2007-yil 30-may.
- ↑ Joseph S. Nye Sr., Understanding International Conflicts: An introduction to Theory and History, pp. 276–77
- ↑ Nye, Joseph (March 21, 2002). „The new Rome meets the new barbarians“. The Economist.
- ↑ The Paradox of American Power, (Oxford University Press, New York, 2002).
- ↑ Bound To Lead: The Changing Nature Of American Power (Basic Books, 1991).
- ↑ Cited in Michio Kaku and David Axelrod, To Win a Nuclear War: The Pentagon Secret War Plans, Boston: South End Press, 1987, p. 64.
- ↑ Holdar, Sven (1992). "The ideal state and the power of geography: The life-work of Rudolf Kjellén". Political Geography 11 (3): 307–323. doi:10.1016/0962-6298(92)90031-N. p. 314.
- ↑ Ludwig Dehio, The Precarious Balance: Four Centuries of the European Power Struggle, 1945 (tr. Fullman, Charles, New York: Alfred A. Knopf, 1962), p. 244.
- ↑ Crusade for Pan-Europe (New York: G. P. Putnam's Sons, 1943), pp. 299–304.
- ↑ Peffer, Nathaniel (1943). "America's Place in the Post-War World". Political Science Quarterly 58 (1): 11–24. doi:10.2307/2144425. pp. 12, 14–15.
- ↑ To Win a Nuclear War, op. cit., p. 64.
- ↑ Joshua Muravchick, "At Last, Pax Americana (Wayback Machine saytida 2018-07-16 sanasida arxivlangan)", The New York Times (January 24, 1991)
- ↑ Wolfowitz, Paul (2000). "Remembering the Future". The National Interest (59): 35–45. Archived from the original on 2021-04-22. https://web.archive.org/web/20210422001232/https://nationalinterest.org/article/remembering-the-future-855. Qaraldi: 2020-10-03.Pax Americana]] p. 36.
- ↑ Julian Go, Patterns of Empire: The British and American Empires, 1688 to the Present (New York: Cambridge University Press, 2011), p. 2.
- ↑ "Rome, AD ... Rome, DC (Wayback Machine saytida 2016-10-22 sanasida arxivlangan)", The Guardian (September 18, 2002)
- ↑ Cited in Burton, Paul J. (2013). "Pax Romana/Pax Americana: Views of the "New Rome" from "Old Europe", 2000–2010". International Journal of the Classical Tradition 20 (1–2): 15–40. doi:10.1007/s12138-013-0320-0.
- ↑ Colossus: The Rise and Fall of the American Empire (New York: Penguin Books, 2005), p. 14.
- ↑ Smil, Vaclav. Why America is Not a New Rome. Massachusetts: The MIT Press, 2010. ISBN 9780262288293.
- ↑ Burton, Paul J. (2013). "Pax Romana/Pax Americana: Views of the "New Rome" from "Old Europe", 2000–2010". International Journal of the Classical Tradition 20 (1–2): 15–40. doi:10.1007/s12138-013-0320-0.
- ↑ Bender, Peter (2003). "America: The New Roman Empire?". Orbis 47: 145–159. doi:10.1016/S0030-4387(02)00180-1.
- ↑ "America: The New Roman Empire", p. 145.
- ↑ "America: The New Roman Empire", p. 147.
- ↑ "America: The New Roman Empire", pp. 148, 151.
- ↑ 57,0 57,1 "America: The New Roman Empire", p. 152.
- ↑ "America: The New Roman Empire", p. 155.
- ↑ The Choice: Global Domination or Global Leadership (New York: Basic Books, 2004), p. 216.
- ↑ Kupchan, Charles A. (1998). "After Pax Americana: Benign Power, Regional Integration, and the Sources of a Stable Multipolarity". International Security 23 (2): 40–79. doi:10.1162/isec.23.2.40.
- ↑ Kupchan, Charles A. (1999). "Life after Pax Americana". World Policy Journal 16 (3): 20–27.
- ↑ Charles Kupchan, The End of the American Era: US Foreign Policy and Geopolitics of the Twenty-First Century, New York: Vintage Books, 2003.
- ↑ „BREMMER: 'The Pax Americana, as of tomorrow, is over'“ (en-US). www.yahoo.com. Qaraldi: 2022-yil 16-aprel.
- ↑ „It really is the end of the world as we know it…“. www.eurasiagroup.net. Qaraldi: 2022-yil 16-aprel.
- ↑ Cheng. „'Pax Americana' is over, and that could mean a much more turbulent world: Ian Bremmer“ (en). CNBC (2017-yil 3-yanvar). Qaraldi: 2022-yil 16-aprel.
- ↑ Miller, Stuart Creighton. "Benevolent Assimilation" The American Conquest of the Philippines, 1899–1903. Yale University Press, 1982. ISBN 978-0-300-02697-9. p. 3.
Qo'shimcha o'qish uchun
- Ankerl, Guy „Global communication without universal civilization“,. Coexisting Contemporary Civilizations: Arabo-Muslim, Bharati, Chinese and Western, INU Societal Research. Geneva: INU Press, 2000 — 256–332 bet. ISBN 978-2-88155-004-1.
- Brown, Michael E.. America's Strategic Choices. Cambridge, MA: MIT Press, 2000. ISBN 9780262265249.
- Burton, Paul J. (2013). "Pax Romana/Pax Americana: Views of the "New Rome" from "Old Europe", 2000–2010". International Journal of the Classical Tradition 20 (1–2): 15–40. doi:10.1007/s12138-013-0320-0.
- Clarke, Peter. The last thousand days of the British empire: Churchill, Roosevelt, and the birth of the Pax Americana (Bloomsbury Publishing, 2010)
- Gottlieb, Gidon. Nation against State: A New Approach to Ethnic Conflicts and the Decline of Sovereignty. New York: Council on Foreign Relations Press, 1993. ISBN 9780876091562.
- Hull, William I.. The Monroe Doctrine: National or International. New York: G.P. Putnam, 1915.
- Kahrstedt, Ulrich. Pax Americana; ein historische Betrachtung am Wendepunkte der europäischen Geschichte (de). Munich: Drei Masken Verlag, 1920.
- Kiernan, V. G.. America, the New Imperialism: From White Settlement to World Hegemony. London: Verso, 2005. ISBN 9781844675227.
- Kupchan, Charles. The End of the American Era: U.S. Foreign Policy and the Geopolitics of the 21st-century. New York: A. Knopf, 2002.
- Layne, Christopher (2012). "This Time It's Real: The End of Unipolarity and the Pax Americana". International Studies Quarterly 56 (1): 203–213. doi:10.1111/j.1468-2478.2011.00704.x.
- LaFeber, Walter. The New Empire: An Interpretation of American Expansion, 1860–1898. Ithaca, NY: Cornell University Press, 1998. ISBN 978-0801485954.
- Lears, Jackson, "The Forgotten Crime of War Itself" (review of Samuel Moyn, Humane: How the United States Abandoned Peace and Reinvented War, Farrar, Straus and Giroux, 2021, 400 pp.), The New York Review of Books, vol. LXIX, no. 7 (21 April 2022), pp. 40–42. "After September 11 [2001] no politician asked whether the proper response to a terrorist attack should be a US war or an international police action. [...] Debating torture or other abuses, while indisputably valuable, has diverted Americans from 'deliberating on the deeper choice they were making to ignore constraints on starting war in the first place.' [W]ar itself causes far more suffering than violations of its rules." (p. 40.)
- Louis, William Roger „The Pax Americana: Sir Keith Hancock, The British Empire, and American Expansion“,. Ends of British Imperialism: The Scramble for Empire, Suez and Decolonization: Collected Essays. London: I.B. Tauris, 2006 — 999+ bet. ISBN 9781845113476.
- Mee, Charles L. The Marshall Plan: The launching of the pax americana (New York: Simon and Schuster, 1984)
- Narlikar, Amrita; Kumar, Rajiv (2012). "From Pax Americana to Pax Mosaica? Bargaining over a New Economic Order". The Political Quarterly 83 (2): 384–394. doi:10.1111/j.1467-923X.2012.02294.x.
- Nye, Joseph S.. Bound to Lead: The Changing Nature of American Power. New York: Basic Books, 1990. ISBN 9780465007448.
- Snow, Francis Haffkine (1921). "American as a World Tyrant: A German Historian's Attempt to Prove That Europe is Becoming a Serf of the United States". Current History 13. https://books.google.com/books?id=jbcqAAAAYAAJ&pg=PA497.
Tashqi havolalar
- The end of the Pax Americana? by Michael Lind
- Why America Thinks it Has to Run the World by Benjamin Schwarz
- It’s Over, Over There: The Coming Crack-up in Transatlantic Relations by Christopher Layne
- War in the Contest for a New World Order by Peter Gowan
- So it must be for ever by Thomas Meaney
- Instrumental Internationalism: The American Origins of the United Nations, 1940–3 by Stephen Wertheim
- What are we there for? by Tom Stevenson
- Peter Gowan interview on U.S. foreign policy since 1945, Interview with Against the Grain