Zanjir tugma

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Umumiy tishli oʻzgarishlarga ega boʻlgan zanjir tugmalar: metall tishlar (yuqori), rulonli tishlar va plastik tishlar

Ilgari chaqmoq qisqich (tezlik manosida) sifatida tanilgan zanjir tugma, zip (shunaqa tovush chiqarganligi uchun), chivin yoki fermuar matoning ikki chetini yoki boshqa egiluvchan materialni bir-biriga bogʻlash uchun ishlatiladigan keng tarqalgan qurilma. Kiyim-kechak (masalan, kurtkalar va jinsi shimlar), sumkalar, lager jihozlari (masalan, chodirlar va uxlash uchun sumkalar) va boshqa koʻplab narsalarda ishlatiladigan zanjir tugmalar turli oʻlchamlar, shakllar va ranglarda boʻladi. Chikagolik amerikalik ixtirochi Whitcomb L. Judson 1892-yilda zamonaviy qurilmani patentladi[1].

Tavsif[tahrir | manbasini tahrirlash]

Zanjir tugma ikki qatorli metall yoki plastmassa tishlarga oʻrnatilgan slayderdan iborat boʻlib, ular oʻzaro bogʻlanish uchun moʻljallangan va shu bilan qatorlar biriktirilgan materialni birlashtiradi. Odatda qoʻlda boshqariladigan slayderda Y shaklidagi kanal mavjud boʻlib, u tishlar qatori boʻylab harakatlanib, slayderning harakat yoʻnalishiga qarab ularni toʻrlaydi yoki ajratadi. Tishlar alohida-alohida diskret boʻlishi yoki uzluksiz shaklida boʻlishi mumkin va ular elementlar deb ham ataladi[2].

Turli xil lenta materiallari, ranglari va naqshlari boʻlgan maxsus zanjir tugmalarga misollar.

Baʼzi kurtkalarda lentada ikkita slayderli ikkita ajratuvchi zanjir tugmalar mavjud. Slayderlar lentaning qarama-qarshi uchlarida joylashganida, koʻylagi yopiladi. Agar pastki slayder koʻtarilsa, oʻtirish yoki velosipedda yurish qulayroq boʻlishi uchun kurtkaning pastki qismi ochilishi mumkin. Ikkala slayder ham tushirilsa, fermuar butunlay ajratilishi mumkin.

Sumkalar, chamadonlarda ham koʻpincha lentada ikkita slayder mavjud: ular orasidagi fermuarning bir qismi ochilmagan. Ikki slayder bir-birining yonida joylashganida, bu lenta boʻylab istalgan nuqtada boʻlishi mumkin, zanjir tugma toʻliq yopiladi.

Ikki tomonlama (ikki marta ajratuvchi) zanjir tugma.

Zanjir tugmalar:

  • shim kiygan yoki choʻntakdagi kabi narsalarning oʻtishiga ruxsat berish yoki cheklash uchun teshikning hajmini oshirish yoki kamaytirish;
  • bitta kiyimning ikki uchini yoki yon tomonlarini, masalan, koʻylagi old tomonida yoki kiyinishni osonlashtirish uchun koʻylak yoki yubkaning old, orqa yoki yon tomonlarini birlashtiring yoki ajrating;
  • shim va kalta oʻrtasidagi konvertatsiya yoki kaput va palto ulanishi yoki uzilishi kabi kiyimning ajraladigan qismini boshqasiga yoki boshqasiga biriktirish yoki ajratish;
  • kichik xalta yoki sumkani kattarogʻiga yoki undan kattaroqqa ulang yoki ajratib oling. Bunga misol qilib, bir yoki ikkita fermuar yordamida yon tomonlariga kichikroq sumkalar yoki sumkalar biriktirilgan harbiy ryukzaklarni keltirish mumkin;
  • buyumni bezash uchun ishlatiladi.
Zanjir tugmalar slayderi ikki tomonni birlashtiradi

Shimoliy Amerikadagi mashhur zanjir tugmalar atamasi (Buyuk Britaniya zip yoki baʼzan zip-fastener) 1923-yilda BF Goodrich kompaniyasidan kelgan. Kompaniya yangi turdagi rezina etiklarda (yoki galoshlarda) Gideon Sundbekning mahkamlagichidan foydalanishni tanladi va uni zanjir tugmalar deb atadi. Dastlabki yillarda zanjir tugmalarning ikkita asosiy qoʻllanilishi etik va tamaki qoplarini yopish uchun edi. Zanjir tugmalar1925-yilda Schott NYC tomonidan charm kurtkalarda kiyim uchun ishlatila boshlandi[3][4].

Eng soʻnggi innovatsiya  boʻlgani kabi ikkala uchida ham ochiladigan modellar joriy qilingan edi. Bugungi kunda fermuar eng keng tarqalgan mahkamlagich boʻlib, kiyim-kechak, bagaj, charm buyumlar va boshqa turli xil narsalarda qoʻllaniladi[5].

Turlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Slayder olib tashlangan zanjir tugma .
  • Zanjir tugmalar endi butun dunyo boʻylab fermuarlar sotuvining asosiy qismini tashkil qiladi. Slayder har tomondan ikkita rulon ustida ishlaydi; tishlar sariqlarning oʻrashlari bilan hosil boʻladi. Ikkita asosiy turdagi rulonlardan foydalaniladi: biri spiral shakldagi spiralli, odatda bobinlar ichida ishlaydigan shnur bilan; ikkinchisi zinapoya shaklidagi rulonli, shuningdek, Ruhrmann turi deb ataladi. Bobinli fermuarlar polyester lasandan qilingan va shuning uchun polyester fermuarlar deb ham ataladi. Ilgari neylon ishlatilgan va hozirda faqat polyester ishlatiladi, turi hali ham neylon fermuar deb ataladi.
  • Koʻrinmas zanjir tugmalar lenta orqasida yashiringan tishlarga ega, shuning uchun fermuar koʻrinmas boʻladi. U yashirin fermuar deb ham ataladi. Lentaning rangi kiyimnikiga, slayder va tortgichning rangiga mos keladi. Ushbu turdagi fermuar yubka va koʻylaklarda keng tarqalgan. Koʻrinmas fermuarlar odatda rulonli fermuarlardir. Ular, shuningdek, harbiy va favqulodda xizmatlar tomonidan koʻproq foydalanishni koʻrmoqdalar, chunki tugmachali koʻylakning koʻrinishini tez va oson mahkamlash tizimini taʼminlash bilan birga saqlab qolish mumkin. Oddiy koʻrinmas fermuar boshqa fermuarlardagi umumiy ogʻirroq toʻqilgan mato oʻrniga fermuar lentasida engilroq toʻrga oʻxshash matodan foydalanadi.
  • Teskari bobinli zanjir tugmalar lasan fermuarning oʻzgarishidir. Teskari bobinli fermuarda lasan fermuarning teskari (orqa) tomonida va slayder fermuarning tekis tomonida ishlaydi (odatda orqa, hozir old tomoni). Koʻrinmas fermuardan farqli oʻlaroq, lasan ham orqa tomonda joylashgan boʻlib, teskari bobin old tomonda tikuvni koʻrsatadi va slayder turli tortishishlarni oʻz ichiga oladi (koʻrinmas fermuar kichik slayder biriktirilishi tufayli kichik, yirtib tashlashni talab qiladi). Suvga chidamli fermuarlar odatda teskari rulon sifatida tuzilgan, shuning uchun pvc qoplama tikuvni qoplashi mumkin. Kauchuk yoki PVX qoplamali teskari fermuar suv oʻtkazmaydigan fermuar deb ataladi.
  • Metall fermuarlar klassik fermuar turi boʻlib, bugungi kunda asosan jinsi shimlar va qalam qutilarida uchraydi. Tishlar lasan emas, balki shaklga solingan va muntazam ravishda fermuar lentasiga oʻrnatilgan alohida metall boʻlaklari. Metall fermuarlar tish yasash uchun ishlatiladigan metallga koʻra guruch, alyuminiy va nikeldan tayyorlanadi. Bu barcha fermuarlar asosan tekis simdan qilingan. Maxsus turdagi metall fermuar oldindan tayyorlangan simdan, odatda guruchdan, lekin baʼzan boshqa metallardan ham tayyorlanadi. Dunyoda faqat bir nechta kompaniyalar texnologiyaga ega. Ushbu turdagi oldindan tayyorlangan metall fermuarlar, asosan, yuqori quvvat talab qilinadigan va fermuarlar qattiq yuvishga chidamli boʻlishi kerak boʻlgan yuqori sifatli jinsi shimlar, ish kiyimlari va hokazolarda qoʻllaniladi.
  • Plastmassadan yasalgan fermuarlar metall fermuarlar bilan bir xil, faqat tishlari metall oʻrniga plastikdir. Atrofdagi matoga mos keladigan metall fermuarlar boʻyalgan boʻlishi mumkin; plastik fermuarlar har qanday rangdagi plastmassadan tayyorlanishi mumkin. Plastik fermuarlar asosan poliatsetal qatronlardan foydalanadi, ammo polietilen kabi boshqa termoplastik polimerlar ham ishlatiladi. Koʻpincha qalam qutilari, kichik plastik sumkalar va boshqa foydali ish yuritish uchun ishlatiladi.
  • Ochiq fermuarlar fermuarning ikki tomonini joyiga, koʻpincha kurtkalarda qulflash uchun quti va pin mexanizmidan foydalanadi. Ochiq fermuarlar yuqorida tavsiflangan har qanday turdagi boʻlishi mumkin.
  • Ikki tomonlama ochiq fermuarlar Pastki qismida kiritish ignasi va pin qutisi oʻrniga, ikki tomonlama ochiq fermuar fermuar lentasining har ikki uchida tortgichga ega. Bunday fermuarli kiyim kiygan kishi, bir tomonlama ochiq fermuarning ignasi va qutisiga urgʻu bermasdan, oyoqning koʻproq harakatlanishini taʼminlash uchun pastki tortgichni yuqoriga siljitishi mumkin. Koʻpincha uzun paltolarda qoʻllaniladi.
  • Ikki tomonlama yopiq fermuarlar ikkala uchida ham yopiladi; ular koʻpincha bagajda ishlatiladi va fermuarda bir yoki ikkita tortgich boʻlishi mumkin.
  • Magnit fermuarlar bir qoʻl bilan yopish imkonini beradi va sport kiyimlarida qoʻllaniladi.[6]

Havo va suv oʻtkazmasligi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Quruq shoʻngʻin kostyumida suv oʻtkazmaydigan fermuar. Tashqi metall qismlar suv oʻtkazmaydigan qoplamani yashirin fermuar tishlari ustiga mahkamlaydi. Ushbu rasmda fermuar tishlari koʻrinmaydi (suv oʻtkazmaydigan varaqning chetlari bilan qoplangan).

Komponentlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

zanjir tugmalarning tarkibiy qismlari
Har xil turdagi zanjir tugmalar tortgichlar va slayderlar.

Fermuarning tarkibiy qismlari quyidagilardan iborat:

  1. Yuqori lenta kengaytmasi (zanjirning yuqori qismida, tishlardan tashqarida joylashgan fermuarning mato qismi)
  2. Yuqori toʻxtash (slayder zanjirdan chiqib ketishining oldini olish uchun fermuarning yuqori uchiga oʻrnatilgan ikkita qurilma)
  3. Slayder (fermuarni ochish yoki yopish uchun zanjir boʻylab yuqoriga va pastga harakatlanadigan qurilma)
  4. Pull Tab yoki Puller (slayderni yuqoriga yoki pastga siljitish uchun ushlab turiladigan qismi)
  5. Lenta kengligi (fermuar zanjirining ikkala tomonidagi matoning kengligini bildiradi)
  6. Zanjir yoki fermuar tishlari (fermuarning ikkala yarmi bir-biriga bogʻlanganda hosil boʻladigan uzluksiz qism) va zanjir kengligi (zanjirning oʻziga xos oʻlchoviga ishora qiladi — umumiy oʻlchov oʻlchamlari № 3, № 5, № 7, № 8 va № 10, raqam qanchalik katta boʻlsa, tishlar / zanjir kengligi shunchalik keng boʻladi)
  7. Pastki toʻxtash (fermuarning yarmining keyingi harakatlanishini oldini olish uchun fermuarning pastki uchiga oʻrnatilgan qurilma)
  8. Pastki lenta kengaytmasi (zanjirning pastki qismidagi tishlardan tashqariga chiqadigan fermuarning mato qismi)
  9. Yagona lenta kengligi (fermuar zanjirining bir tomonidagi matoning kengligini bildiradi)
  10. Oʻrnatish pin (vazifasi ikkita fermuar yarmini birlashtirishga imkon beradigan ajratuvchi fermuarda ishlatiladigan qurilma)
  11. Tutqich qutisi yoki pin qutisi (fermuar yarmini birlashtirishni boshlash uchun pinni toʻgʻri tekislash vazifasi boʻlgan ajratuvchi fermuarda ishlatiladigan qurilma)
  12. Mustahkamlovchi plyonka (fermuar lentasining har bir yarmiga biriktirilgan plastmassa tasmasi ishlab chiqaruvchiga tikuv yoki tikuv talab qilmasdan fermuarni kiyim yoki ishlab chiqarilayotgan narsaga elektron tarzda „payvandlash“ imkonini beradi)[7]

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ Friedel, Robert. Zipper: An Exploration in Novelty. United States of America: Horton, 1994. 
  2. ↑ „YKK Fastening Products Group“. Ykkfastening.com. 2010-yil 17-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 14-iyul.
  3. ↑ „Zipper History“. AnsunMultitech. 2012-yil 8-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 22-iyun.
  4. ↑ Cooper. „THE FIRST WILD ONE: THE GENESIS OF THE MOTORCYCLE JACKET“. VICE (2013-yil 8-mart). Qaraldi: 2014-yil 16-sentyabr.
  5. ↑ Mary Bellis. „History of the zipper“. About.com Inventors (2010-yil 16-iyun). Qaraldi: 2011-yil 14-iyul. [sayt ishlamaydi]
  6. ↑ Liszewski, Andrew. „I Have Seen the Future and It's a One-Handed Magnetic Zipper“. Gizmodo (2013-yil 16-oktyabr). Qaraldi: 2013-yil 17-oktyabr.
  7. ↑ „Zipper Parts“. ZipperSource. Zippersource. 2013-yil 2-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 27-sentyabr. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Zanjir_tugma&oldid=4219888" dan olindi