Kontent qismiga oʻtish

Valtyer Oyken

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Valtyer Oyken (17-yanvar 1891-yil - 20-mart 1950-yil) - Frayburg maktabining nemis iqtisodchi va ordoliberalism otasi. U "ijtimoiy bozor iqtisodiyoti" tushunchasini fanga kirtigan olim.

Hayotining dastlabki qismi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Valtyer Oyken 1891-yil 17-yanvar kuni Saxe-Weimar-Eisenach (hozirgi Turing) Jena shahrida 1908-yilda Adabiyot sohasida Nobel mukofoti sovrindori faylasuf Rudolf Eukken (1846-1926-yillar) va uning rafiqasi Irene (1863-1941-yillar, Passow) rassom oilasida tug'ilgan. Valtering singlisi va ukasi bo'lib, ukasi kimyogar va fizik Arnold Eukendir[1][2].

Valtyer aqliy jihatdan rag'batlantiriluvchi muhitda o'sgan. Uning otasi Germaniya imperiyasining eng ta'sirchan faylasuflaridan biri edi va Aristotel o'g'illari bilan birga nomli asarning asl versiyasini o'qib chiqqan edi. Oilaviy villaga Stefan Jorj, Hugo von Hofmannsthal, Ernst Ludwig Kirchner, Edvard Munch va Ferdinand Hodler kabi mehmonlar kiritilgan[3].

Valtyer Oyken Kiel, Bonn va Jena universitetlarida Milliy iqtisodiyot sohasini o'rgandi va 1914-yilda Bonnda doktorlik dissertatsiyasinni yoqladi (tezis: Verbandsbildung in der Seeschifffahrt)[4] Birinchi jahon urushida g'arbiy va sharqiy frontlarda ofitser sifatida xizmat qildi[5].

Vaymar Respublikasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Urush tugaganidan so'ng, Oyken Berlin universitetida ishladi va u 1921-yilda to'liq professor bo'ldi (tezis: Die Stickstoffversorgung der Welt). Oyken 1920-yilda Berlinda yozuvchi va falsafachi Edith Erdsiek (turmush qurgan sana: 1896-yil) bilan turmush qurdi. Ularning ikkita qizi va bir o'g'li bor edi[6].

Oilasidagi ko'pchilik kabi u ham konservativ jamiyat tarafdori edi va yangi respublikaga ishonmasdi. Uning onasi va singlisi Germaniya Milliy Xalq partiyasida faol edilar. Oyken ushbu partiyaga qo'shildi, lekin bir yildan so'ng uni tark etdi, garchi Oyken partiyaga yaqin qolgan bo'lsada. U shuningdek, Konservativ Inqilobchi Harakat deb nomlangan harakat bilan ham aloqador bo'lgan. Nihoyat, Oyken o'zini konservativ harakatdan uzoqlashtirdi. Chunki, uning iqtisodiy dasturi : proteksionizm, Agrar va yirik sanoatni qo'llab-quvvatlaydigan mijoz siyosati, ishchilar va ish beruvchilar o'rtasidagi Völkische ijtimoiy sheriklik va kartelllarga ijobiy qarash bilan bog'liq edi[7].

1925-yilda u Tübingen, 1927-yilda esa Freyburg universitetiga ko'chib o'tdi va u yerda umrining oxirigacha yashadi[8].

Natsistlar Germaniyasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Natsistlar davrida Martin Heidegger rektor (Freyburg universiteti) bo'lib, rejim siyosatini o'rnatdi. Oyken universitet Senatida bularga qarshi chiqishda vokal edi. 1930-yillarda uning ba'zi ma'ruzalari mahalliy natsist talabalar uyushmasining noroziliklariga olib keldi[9].

1938-yilda Kristallnacht pogromidan so'ng, Oyken bir nechta freyburglik akademiklardan biri bo'lib, mahalliy ruhoniylar bilan birlashgan. Oykenning Freiburg aylanmalari, Gitlerga qarshi kurashning asosiy shaxslari Dietrich Bonhoeffer va Carl Friedrich Goerdeler bilan aloqasi bor edi. Bonhoffer Eucken, Adolf Lampe de va Konstantin fon Dietzedan so'nggi iqtisodiy va ijtimoiy tartibni ishlab chiqadigan sirli memorandumning ilovalarini yozishni so'raydi. Natsistarning markaziy rejalashtirish tizimi liberal raqobat tizimi bilan almashtirilishi kerak edi. Agar 1944-yil 20-iyul hujum muvaffaqiyatli bo'lganida, ushbu rejalar yangi iqtisodiy tartibning asosini yaratgan bo'lardi. Hujum rejasi puchga chiqqanidan so'ng, Lampe va fon Dietze, Gestapo tomonidan hibsga olingan va qiynalgan. Oyken ham ikki marta hibsga olingan va so'roq qilingan, ammo keyinchalik ozod qilingan. Uning ikki do'sti o'ldirildi[9].

O'lim va meros[tahrir | manbasini tahrirlash]

Oyken 1950-yil, 2-mart kuni Londondagi iqtisodiyot maktabi o'tkazgan ma'ruzalar seriyasida yurak xurujidan vafot etdi[8][9]. U o'limidan to'rt yil o'tgach, Valtyer Oyken insitituti tashkil etilgan. Uning do'sti Franz Böhm orqali Oykenning g'oyalari G'arbiy Germaniya raqobat siyosatining asoslari bo'lgan, 1957-yilgi Gesetz gegen Wettbewerbsbeschränkungen [de] ga kirdi[9].

Uning hujjatlari Frankfurtdagi Valtyer Oyken arxivida saqlangan. Ular endi Thüringer Universitätsund Landesbibliothekga topshirilgan[9].

Nazariyasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Euckenning ordoliberalism, uning an'anaviy ta'rifida neoliberalismning maxsus nemis varianti bo'lganligi, davlat iqtisodiy erkinlik gullab-yashishi uchun siyosiy asoslar yaratish vazifasi borligini ta'kidlaydi. 1930-yillarda kartelllar va hokimiyatning ortiqcha konsentratsiyasi paydo bo'lgan laissez-faire bilan taqqoslaganda, ordoliberalism individuallar, kompaniyalar va uyushmalarning iqtisodiy kuchiga cheklovlar qo'yishni maqsad qiladi. Bu huquqiy va institutsional asoslar orqali amalga oshiriladi, shu jumladan; xususiy mulkni saqlash, xususiy shartnomalarni ijro etish, javobgarlik, bozorlarga erkin kirish va pul stabillashuvi. Bunda davlat markazlashtirilgan rejalashtirilgan iqtisodiyot bo'lgani sababli kundalik iqtisodiy jarayonlarga aralashishdan bosh tortishi kerak, aksincha xususiy agentlar davlatning tez-tez ixtiyoriy ta'sirisiz harakat qilishi mumkin bo'lgan yaxshi faoliyat ko'rsatuvchi va raqobatbardosh Ordnung (order)ni taqdim etishi kerak[9][10].

Ordoliberalism g'oyasi birinchi marta 1937-yilda Valter Oyken, Franz Böhm va Hans Großmann-Doerth [de] tomonidan nashr etilgan va "Ordnung der Wirtschaft" jurnalida omma yuzini ko'rgan. 1948-yildan buyon ORDO jurnalida ushbu g'oya yanada rivojlandi.

Ishlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • Kritische Betrachtungen zum deutschen Geldproblem, 1923-yil
  • "Nationalökonomie wozu?", "Wissenschaft und Zeitgeist"da 10, 1938/1949
  • "Nationalökonomie" asoslari, 1939/1950
  • "Wettbewerb als Grundprinzip der Wirtschaftsverfassung" nomli jurnalda, G. Schmölders, tahrirda., "Ders Wettbewerb als Mittel volkswirtschaftlicher Leistungssteigerung und Leistungsauslese" (Berlin: Duncker va Humblot, 1942)
  • "Die Soziale Frage", Salin, E., nashr., Sinopsi, Festgabe für A. Weber (Heidelberg: Lambert Schneider, 1948)
  • "Die Wettbewerbsordnung und ihre Verwirklichung", 1949-yildagi 2-Ordo
  • "Technik. Konzentratsiya und Ordnung der Wirtschaft", 1950-yildagi 3-ordo
  • Unser Zeitalter der Mißerfolge, 1951 yil
  • Kapitaltheoretische Untersuchungen, 1934/1954 (redaktor sifatida)

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ „Biografie Walter Eucken (German)“. Bavarian State Library. Qaraldi: 2015-yil 5-avgust.
  2. ↑ „Biografie Rudolf Christoph Eucken (German)“. Bavarian State Library. Qaraldi: 2015-yil 5-avgust.
  3. ↑ Plickert, Philip. Der Ökonom des Widerstands (de). Frankfurter Allgemeine Sonntagszeitung (2015-yil 2-avgust), s. 29.
  4. ↑ Kuhnert, Stephen. „The Man Who Heated Up Economic Discussion with a Stove: Walter Eucken's Challenge to the Social Sciences“ (2006). in The Struggle to Constitute and Sustain Productive Orders: Vincent Ostrom's quest to understand human affairs Sproule-Jones, Mark: . Lanham, MD: Lexington Books, 2008 — 111–124 bet. ISBN 978-0-7391-2627-1. 
  5. ↑ „Biografie Walter Eucken (German)“. Bavarian State Library. Qaraldi: 2015-yil 5-avgust.
  6. ↑ „Biografie Walter Eucken (German)“. Bavarian State Library. Qaraldi: 2015-yil 5-avgust."Biografie Walter Eucken (German)". Bavarian State Library. Retrieved 5 August 2015.
  7. ↑ Plickert, Philip. Der Ökonom des Widerstands (de). Frankfurter Allgemeine Sonntagszeitung (2015-yil 2-avgust), s. 29.
  8. ↑ 8,0 8,1 „Biografie Walter Eucken (German)“. Bavarian State Library. Qaraldi: 2015-yil 5-avgust."Biografie Walter Eucken (German)". Bavarian State Library. Retrieved 5 August 2015.
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 9,4 9,5 Plickert, Philip. Der Ökonom des Widerstands (de). Frankfurter Allgemeine Sonntagszeitung (2015-yil 2-avgust), s. 29.Plickert, Philip (2 August 2015). "Der Ökonom des Widerstands". Frankfurter Allgemeine Sonntagszeitung (in German). p. 29.
  10. ↑ Josef Molsberger, 2008[1987]. "Eucken, Walter (1891–1950)," The New Palgrave Dictionary of Economics, 2nd Ed. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Valtyer_Oyken&oldid=4356219" dan olindi