Turkiyada 2023-yilgi saylovlar
Turkiyada deputatlar saylovlar va Prezidentlik saylovining birinchi bosqichi 2023-yil 14-may [1] kunida o'tkazilgan.[2][3] Prezident Rajap Tayyip Erdog'an saylovlarni tashkil etish va o'tkazish yuzasidan so'zlagan nutqida 1950-yilgi saylovlarga to'xtalib o'tgan hamda saylovlarni o'tkazish uchun 14 may sanasini maqbul deb bilgan.[1][4][5] Oliy saylov kengashi tomonidan umumiy saylovning birinchi bosqichi va prezidentlik saylovi 14-may kuni o'tkaziishi hamda prezidentlik saylovining ikkinchi bosqichi esa 28-may kuni bo‘lib o‘tishi haqida qaror qabul qilindi.[6]
Yaqin o'tnishda o'tkazilgan saylovlar[tahrir | manbasini tahrirlash]
2017 yilgi referendum va 2018 yilgi saylovlar[tahrir | manbasini tahrirlash]
Turkiyada avvalgi umumiy saylovlar va prezidentlik saylovlari 2018-yil 24-iyun kuni bo‘lib o‘tgan edi. 2017-yilgi Konstitutsiyaga o‘zgartirishlar kiritish bo‘yicha referendum o'tkazildi. Referendumda siyosiy jamiyat, matbuot va jamoatchilik tomonidan keng muhokama qilindi. 2017-yilgi referendumda konstitutsiyaga kiritilgan o'zgartirishlar saylovchilar tomonidan ma'qullandi.[7] Konstitutsiyaga kiritilgan o'zgartirishning qabul qilinishi bilan parlament saylovlarning endi prezidentlik saylovlari bilan bir kunda o'tkazilishiga qaror qilindi. 2014-yildan beri oʻz lavozimini egallab kelayotgan Prezident Rajab Toyyib Erdogʻan 2018-yilgi saylovda qayta prezident etib saylandi.
Saylovlar to'g'risidagi qonunga 2018-yilgi o'zgarishlar kiritildi.[8] Shu yildi saylovlarda Xalq ittifoqi va Millat ittifoqi partiyalari tuzildi.[9]
Devlet Bahcheli muxolifatning 2023-yildan oldin saylov o'tkazish haqidagi chaqiriqlariga o'zining chiqishlari bilan qarshi ekanligini ma'lum qildi. Bahcheli, 2023-yil iyun oyida bo'lib o'tadigan prezidentlik saylovlarida partiyasidan nomzod Erdo'g'an bo'lishini va MHP uni to'liq qo'llab-quvvatlashini ma'lum qildi.[10]
2019-yilgi mahalliy saylovlar[tahrir | manbasini tahrirlash]
Millat ittifoqiga rahbarlik qilayotgan CHP raisi Kemal Kilichdarog'lu saylovdagi mag'lubiyati uchun tanqidlar ostida qoldi. Shu sababli 2019-yilgi mahalliy saylovlar asosiy muxolifat uchun ahamiyat kasb eta boshladi. CHP va İYİ Partiya o'rtasidagi muzokaralar natijasida Millat ittifoqi qayta tiklandi.[11] Mahalliy saylovlardan keyin Millat Alyansi ko'pchilik ovozni olmagan bo'lsa-da, bir oz muddatdan so'ng mamlakatning turli hududlarida Istanbul, Anqara, Antaliya, Adana va Mersin kabi yirik shaharlarida ko'pchilik ovozlarni qo'lga kiritib Erdo'g'anga qarshi muvaffaqiyatga erishdi.[12][13]
Iqtisodiy inqiroz[tahrir | manbasini tahrirlash]
2018-23-yillarda Turkiya iqtisodiy inqirozi yillari bo'ldi. Bu iqtisodiy inqiroz moliyaviy epidemiya nomibilan ham atala boshlandi. Mazkur Inqiroz xalqaro darajada sezildi. Turk lirasining qadrsizlanishi, yuqori inflyatsiya, ortib borayotgan qarzlar va shunga mos ravishda kreditlar bo'yicha defoltlar inqirozning asosiy belgilaridir.
Inqiroz 2018-yilda bo'y ko'tara boshladi. Lira xalqaro valyuta o'zgarishlarida sezilarli qiymatini yo'qotdi. Olingan qarzlar va kredintlar kira hisobi bilan mutanosib emas edi. 2022-yilga kelib respublika tarixida birinchi marta davlat olgan qarzlardan foizlari oshib ketdi.
Partilerdeki bölünmeler[tahrir | manbasini tahrirlash]
2017-yil iyul oyida MHPdan chiqarib yuborilgan muxolifat yetakchilari va partiya xodimlari Meral Akshener, Koray Aydin va Ümit Özdag, İYİ Partiya nomi ostida yangi partiya tashkil qildilar. Kelajak partiyasi 2019-yil dekabr oyida sobiq bosh vazir Ahmet Davutog'lu boshchiligida tashkil etidi.[14] DEVA partiyasi 2020-yil mart oyida sobiq iqtisodiyot vaziri lavozimida faoliyat olibb borgan Ali Babajon boshchiligida tashkil etildi.[15] Bu partiyalarning tashkil etilishida AK Partiyasi davrida ish faoliyatini olib boragan siyosatchilar va mutasaddilar ishtirok etdilar. 2022-yil mart oyida BBPdan iste'foga chiqqan Remzi Chayir va uning do'stlari "Milliy Yo'l Partiyasi" deb nomlangan yangi siyosiy partiya Tashkil qildilar.
Covid-19 pandemiyasi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Butun dunyoga tarqalgan COVID-19 epidemiyasining Turkiyani ham chetlab o'tmadi. Turkiyada virus bilan chalinish holati 2020-yil 11-mart kuni aniqlangan. Bu haqidagi ma'lumot Sogʻliqni saqlash vazirligi tomonidan eʼlon qilingan. Mamlakatda virus bilan bog'liq birinchi o'lim holati 2020-yil 15-martda sodir bo'lgan. Sog‘liqni saqlash vaziri Fahrettin Koja 2020-yil 1-aprel kuni koronavirus bilan kasallanish butun Turkiya bo‘ylab tarqalganini ma’lum qilgan. 2023-yilda Turkiyada koronavirus bilan kasallanganlarning umumiy soni 17.232.066 tashkil etadi. Xabar qilinishicha, vafot etganlar soni 102.174 nafarni tashkil etmoqda. 2022-yil 26-aprel holatiga ko‘ra, Turkiya 193 davlat orasida kasallanish soni bo‘yicha Janubiy Koreya va Italiyadan keyin 10-o‘rini band etib turipti. Epidemiya Turkiyada radikal qarorlar qabul qilinishiga sabab boʻldi, bu esa ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, iqtisodiy, maʼmuriy, huquqiy, harbiy, diniy va madaniy sohalarda koʻplab muhim taʼsirli oqibatlarga olib keldi.
Saylov sanasi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Konstitutsiyada yozilganide va parlament saylovlari to'g'risidagi qonunga ko'ra binoan saylov sanasi 2023-yil 18-iyun haftaning yakshanba kuni edi.[16][17] Rrezident Erdog'an 2023-yil 18-yanvar kuni bo'lib o'tkan majlisda 1950-yil 14-may kuni bo’lib o’tgan bir partiyali CHP hukumatini tugatgan saylovlar haqida gapirib 2023-yilgi saylovlar 14-may kuni o’tkazilishini e'lon qildi.[18]
Qahramanmaraşdagi zilzilalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
2023-yilgi Qahramanmaraş zilzilalari yoki 2023-yil 6- fevralda to'qqiz soatlik farq bilan sodir bo'lgan Turkiya-Suriya zilzilalari juda talofatli oqibatlarni olib keldi. Qahramanmaroshning Pazarjik va Ekinözü tumanlarida 7,8 MVt magnitudali. (±0,1) va 7,5 Mw ikki magnitudali zilzilalar vayronagarchiliklarni keltirib chiqardi. Rasmiy ma’lumotlarga qaraganda Turkiyada zilzilalar oqibatida kamida 50,5 ming kishi halok bo‘lgan, 107 mingdan ortiq kishi jarohatlangan.
Saylov tizimi[tahrir | manbasini tahrirlash]
600 a'zolik Turkiya Buyuk Millat Majlisiga a'zolarni saylash uchun har 5 yilda bir marta umumiy parlament saylovlari o'tkaziladi. 87 ta saylov uchaskasida proportsional shaklada saylovlar tashkil etiladi [19]
Saylov okruglari[tahrir | manbasini tahrirlash]
Bu saylovda Antaliya, Kojaeli, Sakarya va Tekirdag'ning deputatlari soni bittadan ko'paygan bo'lsa, Denizli, Eskishehir, Mush va Tuncelining deputatlari soni bittadan kamaygan. Saylovda 24 ta siyosiy partiya ishtirok etgan. Unda 57 ta saylov okrugidan 151 nafar mustaqil nomzod ishtirok etgan.[20]
|
|
|
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Chet eldagi saylovchilar[tahrir | manbasini tahrirlash]
Chet elda ovoz berish taqvimi YSK tomonidan 2023 yil 27 aprel va 9 may 2023 yil sifatida belgilandi . Bojxona darvozalarida ovoz berishning oxirgi muddati 14 may deb e'lon qilindi. Xorijda yashayotgan 3 million 416 ming 98 saylovchining ovoz berishi uchun 73 davlatda saylov qutilari o'rnatildi. YSK, chet elda ovoz berish taqvimining dastlabki olti kunida 797 ming 841 saylovchining ovoz berganini maʼlum qildi. 2023-yil 7-may soat 00:00 holatiga ko‘ra, xorijdagi Turkiya fuqarolarining 1 million 387 ming 945 nafari xorijiy vakolatxonalarda, 100 ming 897 nafari bojxona eshiklarida ovoz berdi.
Saylovda ishtirok etuvchi partiyalar va nomzodlar[tahrir | manbasini tahrirlash]
| Buyurtma | Ittifoq | Partiya | Rais(lar) | saylovga
kirdi |
U bir vaqtning o'zida
saylangan | |||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Qisqartirish | Ism | |||||||
| bitta | - | Odamlar | Millatlar partiyasi | Juma Nacar | 87 ta viloyat | - | ||
| 2 | - | HAK-PAR | Huquq va erkinliklar partiyasi | Toza Kaplan | 87 ta viloyat | - | ||
| 3 | bitta | Sotsialistik kuchlar ittifoqi | TKP | Turkiya Kommunistik partiyasi | Kemal Okuyan | 87 ta viloyat | 87 ta viloyat | |
| 3 | 2 | Sotsialistik kuchlar ittifoqi | TKH | Turkiya Kommunistik Harakati | Aysel Tekerek | 87 ta viloyat | viloyatga 87 | |
| 3 | 3 | Sotsialistik kuchlar ittifoqi | Chap partiya | Chap partiya | Önder İşleyen | 87 ta viloyat | viloyatga 87 | |
| 4 | - | YOSH PARTISI | Yosh partiya | Xoqon Uzan | 72 viloyat | - | ||
| 5 | - | Uy shahar | Vatan partiyasi | Muharrem Ince | 87 ta viloyat | - | ||
| 6 | bitta | Xalq ittifoqi | Buyuk ittifoq | Buyuk birlik partiyasi | Mustafo Destici | 87 ta viloyat | 87 ta viloyat | |
| 6 | 2 | Xalq ittifoqi | AK partiyasi | Adolat va taraqqiyot partiyasi | Rejep Tayyip Erdog'an | 87 ta viloyat | viloyatga 87 | |
| 6 | 3 | Xalq ittifoqi | Yana farovonlik | Qayta farovonlik partiyasi | Fotih Erbakan | 87 ta viloyat | viloyatga 87 | |
| 6 | 4 | Xalq ittifoqi | MHP | Millatchilik harakati partiyasi | Devlet Baxcheli | 87 ta viloyat | viloyatga 87 | |
| 7 | bitta | Mehnat va erkinlik ittifoqi | Yashil chap partiya | Yashillar va chap kelajak partiyasi | Ibrahim Akin & Chigdem Kilichgun Uchar | 87 ta viloyat | 54 ta viloyat | |
| 7 | 2 | “Mehnat va Erkinlik” ittifoqi | DORI | Turkiya ishchilar partiyasi | Erkan Bosh | 54 ta viloyat | Viloyatga 54 | |
| 8 | - | Yevropa Ittifoqi partiyasi | Adolat ittifoqi partiyasi | Irfan Uzun | 47 ta viloyat | - | ||
| 9 | - | Vatan | Vatan partiyasi | Ibrohim Chalabiy | 63 ta viloyat | - | ||
| 10 | - | FK | Innovatsion partiya | Ozturk Yilmaz | 74 ta viloyat | - | ||
| 11 | - | HKP | Xalq ozodlik partiyasi | Nurulloh Ankut | 87 ta viloyat | - | ||
| 12 | - | Milliy yo'l | Milliy yo'l partiyasi | Remzi Chayir | 49 ta viloyat | - | ||
| 13 | - | Vatan | Vatan partiyasi | Doğu Perinchek | 87 ta viloyat | - | ||
| 14 | - | GBP | Kuchlar ittifoqi partiyasi | Ali Karnap | 59 ta viloyat | - | ||
| 15 | bitta | Millatlar ittifoqi | CHP | Respublika Xalq partiyasi | Kamol Kilichdarog'lu | 80 ta viloyat | 71 viloyat | |
| 15 | 2 | Millatlar ittifoqi | IYİ partiyasi | IYİ partiyasi | Meral Akşener | 78 ta viloyat | 71 viloyat | |
| 16 | bitta | Ajdodlar ittifoqi | A.P. | Adolat partiyasi | Vecdet Oz | 67 ta viloyat | 57 ta viloyat | |
| 16 | 2 | Ajdodlar ittifoqi | G'ALABA | G'alaba partiyasi | Umit Özdag | 75 ta viloyat | 57 kundan keyin | |
| 17+ | - | Mustaqil nomzod(lar) | 57 ta viloyat | - | ||||
Boshqa partiyalar roʻyxatidan kiruvchi alyans nomzodlari[tahrir | manbasini tahrirlash]
Saylovda alyans tarkibidagi partiyalar yoki alyansdan tashqari, lekin ittifoqni tashqaridan qo‘llab-quvvatlovchi partiyalarning nomzodlari ham ishtirok etdi. Shu tariqa, deputatlikka nomzodlar shaklantirildi.
Adolat va taraqqiyot partiyasi[tahrir | manbasini tahrirlash]
| Shahar | Buyurtma | Partiya | Shahar | Buyurtma | Partiya | Shahar | Buyurtma | Partiya |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Anqara 1-mintaqa | 9-o'rin | Demokratik chap partiya | Botmen | 2-o'rin | Erkin sabab partiyasi | Mirtl | 4-qator | Erkin sabab partiyasi |
| Anqara 2-mintaqa | 9-o'rin | Demokratik chap partiya | Gaziantep | 6-o'rin | Erkin sabab partiyasi | |||
| Istanbul 2-mintaqa | 4-qator | Demokratik chap partiya | Istanbul 3-mintaqa | 4-qator | Erkin sabab partiyasi |
Respublika Xalq partiyasi[tahrir | manbasini tahrirlash]
 | Bu maqola birorta turkumga qoʻshilmagan. Iltimos, maqolaga aloqador turkumlar qoʻshib yordam qiling. (Aprel 2024) |
- ↑ 1,0 1,1 „Cumhurbaşkanı Erdoğan seçimlerin yenilenmesi kararını imzaladı“ (Türkçe). www.memurlar.net. 27-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 11-mart.
- ↑ Ersan Şen. „Cumhurbaşkanının Üçüncü Defa Seçilmesi“. www.sen.av.tr (26 şubat 2021). 27 şubat 2021da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 21 haziran 2021.
- ↑ „Cumhurbaşkanı Seçim Kanunu“. mevzuat.gov.tr. 15 aralık 2017da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 21 haziran 2021.
- ↑ „Cumhurbaşkanı Erdoğan seçim tarihini açıkladı: 14 Mayıs 2023“ (Türkçe). euronews (23 ocak 2023). 23 ocak 2023da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2 şubat 2023.
- ↑ „Kemal Kılıçdaroğlu: Seçim 14 Mayıs'ta olacak, sandığa gideceğiz; Türkiye'yi büyüteceğiz“ (Türkçe). Cumhuriyet. 18 ocak 2023da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2 şubat 2023.
- ↑ „Seçim süreci resmen başladı! YSK kararları Resmi Gazete'de“ (Türkçe). KARAR. 12-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 12-mart.
- ↑ „'Mühürsüz oy' tartışmalarının hukuki boyutu ne?“. BBC Türkçe (17 nisan 2017). 19 nisan 2017da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 19 haziran 2021.
- ↑ „"Seçim İttifakı" Kanunu Resmi Gazete'de yayımlandı“. Habertürk (17-mart). 17-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 19 haziran 2021.
- ↑ „TBMM'nin yeni başkanı Binali Yıldırım“. DW Türkçe (12 temmuz 2018). 12 temmuz 2018da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 19 haziran 2021.
- ↑ „Bahçeli: 2023’te adayımız Recep Tayyip Erdoğan’dır“. Sözcü (16 ekim 2020). 13 ekim 2020da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 19 haziran 2021.
- ↑ „CHP'li Torun Millet İttifakı'nın şifrelerini anlattı: "AKP'ye kaybettirme üzerinde uzlaştık"“ (Türkçe). BBC News Türkçe (22 şubat 2019). 11 ağustos 2022da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 12 ağustos 2022.
- ↑ „Seçim Sonuçları: Mart 2019 Yerel Seçim Sonuçları“ (Türkçe). Sözcü. 11 ağustos 2022da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 12 ağustos 2022.
- ↑ „Seçim Sonuçları: 23 Haziran 2019 İstanbul Büyükşehir Belediyesi Seçim Sonuçları“ (Türkçe). Sözcü. 23 haziran 2019da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 12 ağustos 2022.
- ↑ „Ahmet Davutoğlu liderliğinde kurulan Gelecek Partisi'nin kurucular listesi belli oldu. Partinin programı, tüzüğü ve ilk açıklamalar...“. Evrensel. 13 aralık 2019da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 5 eylül 2021.
- ↑ „Ali Babacan: DEVA Partisi'nin 90 kişilik kurucular kurulunda kimler var?“. BBC Türkçe (10-mart). 10-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 5 eylül 2021.
- ↑ Ersan Şen. „Haziran 2023 Seçimleri ve Erken Seçim Kararı“ (13 eylül 2022). 23-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 23-mart.
- ↑ „Bahçeli: 2023’te adayımız Recep Tayyip Erdoğan’dır“. Sözcü (16 ekim 2020). 13 ekim 2020da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 19 haziran 2021.
- ↑ „Erdoğan seçim tarihi için 14 Mayıs'ı işaret etti: 73 yıl sonra bir daha aynı gün“. Evrensel (18 ocak 2023). 23-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 23-mart.
- ↑ „Seçim Arşivi“. ysk.gov.tr. 3 aralık 2017da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 15 temmuz 2020.
- ↑ „2023 Aday Listesi“. 19 nisan 2023da asl nusxadan arxivlangan.