Tabiatni muhofaza qilish xalqaro ittifoqi

Tabiatni muhofaza qilish xalqaro ittifoqi
Qisqartma	TMXI (IUCN)
Turi	xalqaro tashkilot
Maqomi	notijorat tashkilot
Shiori	United for Life and Livelihoods
Maqsadi	tabiatni asrash
Ishga tushgan sanasi	1948-yil, oktyabr
Joylashuvi	Rue Mauverney 28, 1196 Glan, Shveytsariya
Asoschi(lar)i	Julian Huxley
Prezidenti	Razan Al Muborak
Direktori	Bruno Oberle
Daromad	CHF 140.7 million / US$148 million (2019)
Ishchilar soni	taxminan 1 100 (dunyo boʻylab)
Aʼzolari	1,400
Vebsayti	iucn.org

Tabiat va tabiiy resurslarni muhofaza qilish xalqaro ittifoqi, IUCN (inglizcha: International Union for Conservation of Nature and Natural Resources (IUCN) 1948-yilda tashkil etilgan xalqaro notijorat tashkilotdir. Sayyora biologik xilma-xilligini saqlash muammolarini yoritib boradi; turli mamlakatlarda boʻlib oʻtayotgan yangiliklar, kongresslar, sayyoramizning turli mintaqalarida alohida muhofazaga muhtoj turlar roʻyxatini taqdim etadi. Tashkilot BMT Bosh Assambleyasi huzurida kuzatuvchi maqomiga ega. Ittifoq tabiat va biologik xilma-xillikni asrash boʻyicha qator xalqaro konvensiyalarni amalga oshirishda muhim rol oʻynaydi. Butunjahon tabiatni muhofaza qilish fondi va Butunjahon tabiatni muhofaza qilish monitoringi markazini yaratishda qatnashgan. IUCN tarixi davomida tabiat manfaatlarini mahalliy xalqlarning manfaatlaridan ustun qoʻygani uchun tanqid qilingan. Uning biznes sektori bilan yaqin aloqasi soʻnggi yillarda munozaralarga sabab boʻlmoqda^[3]^[4].

Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]

IUCN 1948-yil 5-oktyabrda Fontanbloda (Fransiya) tashkil topgan boʻlib, YuNESKO tomonidan ragʻbatlantiriladigan hukumatlar va atrof-muhitni muhofaza qilish tashkilotlari vakillari Tabiatni Muhofaza qilish Xalqaro Ittifoqini (IUCN) tashkil etish rasmiy aktini imzolashi bilan tashkil etilgan. Yangi tashkilot yaratish tashabbusi YuNESKO va ayniqsa uning birinchi bosh direktori, britaniyalik biolog Julian Huxleydan^[5] chiqqan. Tashkil etilgan vaqtda IUPN tabiatni muhofaza qilishning toʻliq spektriga bagʻishlangan yagona xalqaro tashkilot boʻlgan (Bird Conservation International, hozirgi BirdLife International, 1922-yilda tashkil etilgan).

IUCN ilgari Tabiatni muhofaza qilish xalqaro ittifoqi (1948–1956) va Butunjahon tabiatni muhofaza qilish ittifoqi (1990–2008) kabi nomlarda faoliyat yuritgan.

Tashkilotning bosh qarorgohi Glan shahrida (Shveytsariya) joylashgan. IUCN tarkibiga 1400 dan ortiq davlat va nodavlat tashkilotlar aʼzo. 16 000 ga yaqin olim va ekspertlar IUCN komissiyalarida ixtiyoriy ravishda qatnashaganlar. Unda 50 dan ortiq mamlakatlarda 1000 ga yaqin xodimlar ishlaydi^[6].

Vazifalari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ittifoq vazifasi butun dunyo boʻylab jamiyatlarga tabiatning yaxlitligi va xilma-xilligini saqlash va tabiiy resurslardan barcha adolatli foydalanish va ekologik jihatdan foydali boʻlishini taʼminlashga taʼsir qilish, ragʻbatlantirish va yordam berishdan iborat.

Ittifoq tarkibiga aʼzolardan tashqari 6 ta ilmiy komissiya va professional kotibiyat kiradi.

IUCN tabiatni muhofaza qilish uchun jamoatchilik yordamini safarbar qilishni maqsad qilmagan. U hukumatlar, biznes va boshqa manfaatdor tomonlarning harakatlariga maʼlumot va maslahatlar berish hamda hamkorlik aloqalarini oʻrnatish orqali taʼsir oʻtkazishga harakat qilib keladi. Tashkilot butun dunyo boʻylab turlarning saqlanish holatini baholovchi IUCN Qizil roʻyxatini tuzish va nashr etishi bilan keng jamoatchilikka maʼlum^[6].

Xavf darajalari[tahrir | manbasini tahrirlash]

1963-yildan beri IUCN yoʻqolib ketish xavfi ostida turgan hayvonlar va oʻsimliklar turlarining xalqaro roʻyxatini (Qizil kitob) saqlab kelmoqda. U quyidagi tahdid darajalarini ajratgan:

EX – Extinct (yoʻqolib ketgan turlar)
EW – Extinct in the Wild (yovvoyi tabiatda yoʻq boʻlib ketgan turlar)
CR – Critically Endangered (yoʻqolib ketish arafasida turgan turlar)
EN – Endangered (yoʻqolib borayotgan turlar)
VU – Vulnerable (zaif turlar)
NT – Near Threatened (yoʻqolib ketish xavfi ostidagi turlarga yaqin turlar)
LC – Least Concern (eng kam xavf ostidagi turlar)
DD – Data Deficient (baholash uchun yetarli maʼlumotga ega boʻlmagan turlar)
NE – Not Evaluated (xavf baholanmagan turlar)

Muhofaza qilinadigan hududlarning tasnifi[tahrir | manbasini tahrirlash]

1979-yildan boshlab IUCN tizimni joriy qiladi va 1994-yilda tizim takomillashtiriladi, unga koʻra Yerdagi barcha qoʻriqlanadigan hududlar ularni yaratish va boshqarish maqsadlariga koʻra tasniflanadi:

Ia va b toifalari: qoʻriqxona – tabiati oʻz holicha saqlangan, toʻliq himoyalangan hudud;
II toifa: milliy bogʻ – turizm bilan birgalikda ekotizimlarni muhofaza qilish;
III toifa: tabiat yodgorligi – diqqatga sazovor joylarni muhofaza qilish;
IV toifa: buyurtma qoʻriqxona – faol boshqarish orqali yashash joylari va turlarini saqlash;
V toifa: himoyalangan quruqlik va dengiz manzaralari – quruqlik va dengiz manzaralarini himoya qilish va dam olishni tashkil etish;
VI toifa: boshqariladigan resurslarga ega qoʻriqlanadigan hududlar – ekotizimlardan tejamkor foydalanish (oxirgi kiritilgan, himoyalanishning ogʻir holati boʻyicha u III va IV orasida ^[7]).

Aʼzolari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ittifoq tarkibiga ham davlat, ham nodavlat tashkilotlar kiradi. Ular ittifoq siyosatini, uning global ish dasturini belgilaydi va IUCN Butunjahon Kongressida Kengashni saylaydi. Aʼzo tashkilotlar milliy va mintaqaviy qoʻmitalar shaklida tuzilgan.

Boshqaruvi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Andrey Bannikov Grigoryevich – IUCN vitse-prezidenti (1972—1978), global miqyosda „Jahon tabiatni muhofaza qilish strategiyasi“, „Tabiat xartiyasi“ va Nizomning yangi tahriri kabi bir qator muhim hujjatlarni ishlab chiqqan.

Komissiyalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

1978-yil 25-sentyabr kuni Ashxobodda boʻlib oʻtgan Tabiat va tabiiy resurslarni muhofaza qilish xalqaro ittifoqining XIV Bosh Assambleyasiga bagʻishlangan otkritka va SSSR shtampi (pastda). 1978-yil 5-oktyabr

Turlarni asrab qolish komissiyasi (SSC)

SSC Ittifoqqa turlarni saqlashning texnik jihatlari boʻyicha maslahat beradi va yoʻqolib ketish xavfi ostida turgan turlarga qarshi choralar koʻradi. Komissiya xavf ostidagi turlarning Qizil roʻyxatini tuzadi.

SSC guruhlari:

Antilopalar boʻyicha mutaxassislar guruhi (ASG)

ASG antilopalarning barcha turlarini oʻrganish va saqlash boʻyicha dunyodagi yetakchi tashkilotdir. Bu antilopalarni oʻrganish, monitoring qilish va saqlash bilan shugʻullanadigan mutaxassislarning xalqaro uyushmasi. ASGning umumiy maqsadi butun dunyo boʻylab antilopa va ularning yashash hududlarini uzoq muddatli saqlash boʻyicha saʼy-harakatlarni ragʻbatlantirish va iloji boʻlsa, antilopa turlarini, populyatsiyalarini va subpopulyatsiyalarini tiklashdir^[8].

Butunjahon muhofaza qilinadigan tabiiy hududlar komissiyasi (WCPA)

WCPA quruqlik va dengiz qoʻriqlanadigan hududlarning xalqaro vakillik tarmogʻini targʻib qiladi va boshqaradi.

Atrof-muhit huquqi boʻyicha komissiya (CEL)

CEL yangi huquqiy tushunchalar va mexanizmlar orqali atrof-muhit qonunlarini ishlab chiqishni ilgari suradi.

Ekologik, iqtisodiy va ijtimoiy siyosat komissiyasi (CEESP)

CEESP biologik xilma-xillikni saqlash va barqaror foydalanish uchun iqtisodiy va ijtimoiy omillar boʻyicha ekspertiza va siyosiy maslahatlar beradi.

Taʼlim va aloqa komissiyasi (MSK)

MSK manfaatdor tomonlarga tabiiy resurslardan barqaror foydalanish boʻyicha vakolat berish va oʻqitish uchun aloqa va taʼlimdan strategik foydalanish tarafdori.

Ekotizimlarni boshqarish komissiyasi (CEM)

CEM tabiiy va oʻzgartirilgan ekotizimlarni boshqarish boʻyicha tajribani taqdim etadi.

Mukofotlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

1993-yilda tashkilot „Moviy sayyora“ mukofotiga sazovor boʻlgan.

Tanqid[tahrir | manbasini tahrirlash]

IUCN (1980-yillargacha) odamlarni, shu jumladan aborigenlarni qoʻriqlanadigan hududlardan olib tashlashni oʻz ichiga olgan „Yellowstone modeli“ ga sodiqligi uchun tanqid qilingan. Ushbu siyosatning eng mashhur misoli Afrikadagi milliy

bogʻlardan masailarning koʻchirilishi boʻlgan^[3]^[9]. Tashkilot, shuningdek, Vyetnamdagi Coca-Cola kabi davlat idoralari va yirik tijorat kompaniyalari bilan juda yaqin hamkorlik qilgani uchun tanqid qilingan.

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

↑ „Razan al Mubarak becomes first woman from the Arab world to head IUCN“ (8-sentyabr 2021-yil).
↑ "IUCN 2019 Accounts" (Wayback Machine saytida 11 December 2021 sanasida arxivlangan). IUCN. Retrieved 23 July 2022.
↑ ^3,0 ^3,1 „Kenya: The Maasai Stand up to IUCN Displacement Attempts from their Forest“. World Rainforest Movement. 27-sentyabr 2017-yilda asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 2-dekabr 2014-yil.
↑ Block, Ben „Environmentalists Spar Over Corporate Ties“. Worldwatch Institute. worldwatch.org. 16-sentyabr 2018-yilda asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 26-mart 2018-yil.
↑ The green web: a union for world conservation. Earthscan^(ingl.)oʻzb.. ISBN 1 85383 595 1.
↑ ^6,0 ^6,1 „About IUCN“. IUCN. 1-mart 2021-yilda asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 17-noyabr 2014-yil.
↑ „Архивированная копия“. 8-mart 2016-yilda asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 19-yanvar 2016-yil.
↑ „Antelope Specialist Group“. 16-mart 2017-yilda asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 16-mart 2017-yil.
↑ Block, Ben „Environmentalists Spar Over Corporate Ties“. Worldwatch Institute. worldwatch.org. 16-sentyabr 2018-yilda asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 26-mart 2018-yil.

Havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Rasmiy sayti
Mejdunarodnie konvensii po atmosfere i klimatu i interesi Rossii geo.web.ru saytida
redbook.ru – IUCN Qizil roʻyxati toifalari va mezonlari.

[1] „Razan al Mubarak becomes first woman from the Arab world to head IUCN“ (8-sentyabr 2021-yil).

[2] "IUCN 2019 Accounts" (Wayback Machine saytida 11 December 2021 sanasida arxivlangan). IUCN. Retrieved 23 July 2022.

[wrm.org.uy-3] 3,0 ^3,1 „Kenya: The Maasai Stand up to IUCN Displacement Attempts from their Forest“. World Rainforest Movement. 27-sentyabr 2017-yilda asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 2-dekabr 2014-yil.

[4] Block, Ben „Environmentalists Spar Over Corporate Ties“. Worldwatch Institute. worldwatch.org. 16-sentyabr 2018-yilda asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 26-mart 2018-yil.

[holdgate-5] The green web: a union for world conservation. Earthscan^(ingl.)oʻzb.. ISBN 1 85383 595 1.

[About-6] 6,0 ^6,1 „About IUCN“. IUCN. 1-mart 2021-yilda asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 17-noyabr 2014-yil.

[7] „Архивированная копия“. 8-mart 2016-yilda asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 19-yanvar 2016-yil.

[8] „Antelope Specialist Group“. 16-mart 2017-yilda asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 16-mart 2017-yil.

[9] Block, Ben „Environmentalists Spar Over Corporate Ties“. Worldwatch Institute. worldwatch.org. 16-sentyabr 2018-yilda asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 26-mart 2018-yil.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]