Sovet Ittifoqi Kommunistik partiyasi Bosh kotibi

Sovet Ittifoqi Kommunistik partiyasi Bosh kotibi
Генеральный секретарь ЦК КПСС
Mamlakat:	SSSR

Sovet Ittifoqi Kommunistik partiyasi Markaziy Komitetining Bosh kotibi Ittifoqi Kommunistik partiyasi (KPSS) rahbari edi. 1924-yildan 1991-yilgacha, yaʼni ittifoq parchalangunga qadar Sovet Ittifoqining tan olingan rahbari boʻlgan. Stalin partiyaga qoʻshilishidan oldin bu lavozim Lenin hukumatida muhim rol oʻynamas edi va avvalgi rahbarlar siyosiy emas, texnik qarorlar uchun masʼul boʻlgan.

Rasmiy ravishda, Bosh kotib faqat Kommunistik partiyani bevosita nazorat qilgan. Biroq, partiya siyosiy hokimiyatda monopoliyaga ega boʻlganligi sababli, Bosh kotib amalda Sovet hukumatini ijro etuvchi nazoratga ega edi. Partiya kotibyati davlatning tashqi va ichki siyosatini boshqarish qobiliyati va Sovet Kommunistik partiyasining ustunligi tufayli Sovet Ittifoqining amalda eng yuqori idorasi edi.

Tarix

Oktyabr inqilobidan oldin partiya kotibining ishi asosan byurokratik boʻlgan. Bolsheviklar hokimiyatni egallab olishlari ortidan 1919-yilda maʼmuriy ishlarni amalga oshirish uchun mas’ul kotib idorasi tashkil etilgan. Rossiya fuqarolar urushidagi bolsheviklar gʻalabasidan soʻng 1922-yilda Vladimir Lenin tomonidan Bosh kotiblik idorasi sof maʼmuriy va intizomiy maqsadlarga xizmat qilish maqsadida tashkil etilgan. Uning asosiy vazifasi partiya aʼzolari tarkibini aniqlash va partiya ichidagi lavozimlarni belgilashdan iborat boʻlgan. Bosh kotib partiya tadbirlarining qayd etilishini ham nazorat qilgan va partiya yetakchilari, uning aʼzolarini partiya faoliyati toʻgʻrisida xabardor qilib borish vazifasi yuklangan.

Kabinetni yigʻishda Lenin Iosif Stalinni Bosh kotib etib tayinlagan. Keyingi bir necha yil ichida Stalin demokratik markazlashuv tamoyillaridan foydalanib, oʻz lavozimini partiya rahbari va oxir-oqibat Sovet Ittifoqi rahbari lavozimiga aylantira olgan. Bosh kotiblik lavozimiga dastlab Grigoriy Zinovyevning dastlabki tavsiyasi koʻra Trotskiy tayinlanishi kutilgan. Bu fikrni bir qancha tarixchilar qoʻllab-quvvatlagan. Rus tarixchisi Vadim Rogovinning soʻzlariga koʻra, Stalinning bu lavozimga saylanishi Kongressning oʻn ikki sessiyasi, XI partiya qurultoyidan keyin (1922-yil mart-aprel) boʻlib oʻtgan, unda Lenin sogʻligʻi yomon boʻlgani uchun kamdan-kam qatnashgan va faqat toʻrtta qurultoyda qatnashgan.

Baʼzi tarixchilar taniqli bolshevik Yakov Sverdlovning bevaqt vafoti Iosif Stalinning Sovet Ittifoqida rahbarlik lavozimiga koʻtarilishida asosiy omil boʻlgan deb hisoblashadi. Qisman, chunki Sverdlov partiya kotibiyatining dastlabki raisi boʻlib ishlagan va Bosh kotib lavozimiga tabiiy nomzod hisoblangan.

1924-yilda Lenin vafotidan oldin Stalinning Bosh kotib sifatidagi faoliyati allaqachon tanqid qilinayotgan edi. Leninning soʻnggi oylarida u Stalin avtoritar boʻlib ketayotgani va oʻz hokimiyatini suiisteʼmol qilayotgani sababli Stalinni olib tashlashga chaqiruvchi risola yozgan. Bu risolada Stalinning Bosh kotib lavozimini xavf ostiga qoʻygan siyosiy inqirozni keltirib chiqarishi va uni lavozimidan chetlashtirish uchun ovoz berish oʻtkazilishi lozimligi maʼlum qilingan. Grigoriy Zinovyev va Lev Kamenevning yordami bilan Stalin janjaldan omon qolgan va oʻz lavozimida qolgan. Lenin vafotidan keyin Stalin Bosh kotiblik lavozimidan foydalanib, oʻz hokimiyatini mustahkamlay boshlagan. 1928-yilga kelib, Stalin shubhasiz SSSRning amaldagi rahbariga aylangan, Bosh kotib lavozimi esa mamlakatdagi eng yuqori lavozimga aylangan. 1934-yilda XVII partiya qurultoyi Stalinni Bosh kotib etib rasman qayta saylashdan tiyildi. Biroq, Stalin oʻzi egallab turgan boshqa barcha lavozimlarga qayta saylangan va partiya rahbari boʻlib qolgan.

1950-yillarda Stalin Kotibiyat nazoratidan tobora koʻproq voz kechgan va bu organni nazorat qilishni, ehtimol uning potentsial voris sifatida qobiliyatini sinab koʻrish uchun Georgiy Malenkovga qoldirgan. 1952-yil oktyabrda boʻlib oʻtgan 19-partiya qurultoyida Stalin partiya rahbariyatini oʻzgartirgan. Uning Malenkov orqali bildirilgan, yoshi tufayli partiya kotibiyatidagi vazifasidan ozod etish haqidagi iltimosi partiya qurultoyi tomonidan rad etilgan, chunki delegatlar Stalinning niyatlariga ishonchlari komil emas edi. Oxir-oqibat, Kongress Stalinning Bosh kotib lavozimini rasman bekor qilgan, garchi Stalin partiya kotiblaridan biri boʻlib qolgan va partiya ustidan yakuniy nazoratni saqlab qolgan. 1953-yil 5-martda Stalin vafot etganida, Malenkov Kotibiyatning eng muhim aʼzosi hisoblanar edi. Kotibiyat tarkibiga Nikita Xrushchyov ham kiradi. Malenkov, Beriya va Molotovdan iborat qisqa muddatli uchlik davrida Malenkov Vazirlar Kengashining raisi boʻlgan, ammo 9 kundan keyin 14-martda Kotibiyatdan isteʼfoga chiqishga majbur boʻlgan. Bu amalda Xrushchyovni hukumat nazoratida qoldirdi va u oʻsha yilning 14-sentyabrida boʻlib oʻtgan MK plenumida Sovet Ittifoqi Kommunistik partiyasining yangi birinchi kotibi lavozimiga saylandi. Keyinchalik Xrushchyov uning siyosiy islohotlariga qarshi chiqishga intilgan raqiblarini ortda qoldirgan. Xrushchyov 1957-yilda Malenkov, Molotov va Lazar Kaganovichni (Stalinning eng qadimgi va eng yaqin safdoshlaridan biri) hokimiyatdan har tomonlama olib tashlashga muvaffaq boʻlgan va bu birinchi kotib lavozimining ustunligini mustahkamlashga yordam bergan.

1964-yilda Kuba raketa inqirozidan keyin kuchayib borayotgan Siyosiy byuro va Markaziy Qoʻmita ichidagi qarshilik Xrushchyovning lavozimidan chetlatilishiga olib kelgan. Leonid Brejnev Xrushchyovning birinchi kotibi lavozimini egallagan, lekin dastlab bosh vazir Aleksey Kosigin va rais Nikolay Podgorniy bilan yana bir troyka tuzib, jamoaviy rahbariyatning bir qismi sifatida boshqarishga majbur boʻlgan. Kotibyat 1966-yilda Bosh kotib deb oʻzgartirilgan. Jamoa rahbariyati Brejnev davrida Bosh kotib vakolatlarini cheklab qoʻygan. Brejnevning taʼsiri 1970-yillar davomida oʻsib bordi, chunki u har qanday radikal islohotlardan qochib, oʻz qoʻllab-quvvatlashini saqlab qola olgan. Brejnev vafotidan keyin Yuriy Andropov va Konstantin Chernenko ham xuddi Brejnev kabi mamlakatni boshqarishga muvaffaq boʻldilar. Mixail Gorbachyov Sovet Ittifoqini 1990-yilgacha, Kommunistik partiya siyosiy tizim ustidan hokimiyat monopoliyasini yoʻqotgunga qadar Bosh kotib sifatida boshqargan. Sovet Ittifoqi Prezidenti lavozimi Gorbachyov Sovet Ittifoqi rahbari sifatidagi rolini saqlab qolishi uchun tashkil etilgan. 1991-yil avgustdagi muvaffaqiyatsiz davlat toʻntarishidan soʻng Gorbachyov Bosh kotib lavozimidan isteʼfoga chiqgan. Gorbachyov oʻrnini uning oʻrinbosari Vladimir Ivashko egallagan. Ivashko Rossiyaning yangi saylangan prezidenti Boris Yeltsin Kommunistik partiyadagi barcha faoliyatini toʻxtatib qoʻygunga qadar bor-yoʻgʻi besh kun bosh kotib vazifasini bajaruvchi lavozimida ishlagan. Partiya taqiqlanganidan soʻng, Sovet Ittifoqi Kommunistik partiyalari ittifoqi – Sovet Ittifoqi Kommunistik partiyasi (UCP-KPSS) 1993-yilda Oleg Shenin tomonidan tashkil etilgan va KPSSni qayta tiklash va tiklashga bagʻishlangan. Tashkilotning barcha sobiq ittifoq respublikalarida aʼzolari bor.

Kotiblar roʻyxati

Portret	Name (Birth–Death)	Muddati			Eslatmalar
		Ishga kirishdi	Lavozimni tark etish	Davomiyligi
Rossiya Kommunistik partiyasi (bolsheviklar) Markaziy Komiteti Kotibiyati raisi (1918–1919)
	Yakov Sverdlov (1885–1919)	1918-yil 8-mart	1919 yil 16-mart †	1 yil, 8 kun	Sverdlov 1917-yil 19-avgustda boʻlib oʻtgan VI partiya qurultoyida birinchi kotibiyatga saylangan besh kotibdan biri boʻlib, VII qurultoyda rais etib saylanishidan oldin ular orasida birinchi oʻringa koʻtarilgan. Stalinga qadar idora asosan siyosiy emas, texnik masalalar uchun mas’ul edi.
Rossiya Kommunistik partiyasi Markaziy Qoʻmitasining mas’ul kotibi (bolsheviklar) (1919–1922)
	Elena Stasova (1873–1966)	1919-yil 25-mart	1919-yil 29-noyabr	249 kun	Stasova ilgari 1917-yil 13-martda tayinlangan Markaziy Komitetning birinchi kotibi va birinchi Kotibiyat aʼzosi boʻlib ishlagan. VIII partiya qurultoyida mas’ul kotib etib saylangan.
	Nikolay Krestinsky (1883–1938)	1919-yil 29-noyabr	1921-yil 16-mart	1 yil, 107 kun	Krestinskiy mas’ul kotib etib saylanganida, Stasova kotiblikka tushirilgan.
	Vyacheslav Molotov (1890–1986)	1921-yil 16-mart	1922-yil 3-aprel	1 yil, 18 kun	Molotov partiyaning 10-syezdida mas’ul kotib etib saylangan. Kongress Siyosiy byuro plenumlarida mas’ul kotib lavozimini egallashga qaror qildi. Natijada Molotov Siyosiy byuro aʼzoligiga nomzod boʻlgan.
Butunittifoq Kommunistik partiyasi (bolsheviklar) Markaziy Komitetining Bosh kotibi (1922–1952)
	Iosif Stalin (1878–1953)	1922-yil 3-aprel	1952-yil 16-oktyabr	30 yil, 196 kun	Partiyaning 11-syezdida Bosh kotib etib saylangan Stalin bu lavozimdan partiyadagi lavozimlarga sodiq odamlarni tayinlash va oʻzi uchun kuchli hokimiyat bazasini yaratish uchun foydalangan. 1934-yilda boʻlib oʻtgan 17-Kongressda u rasmiy ravishda Bosh kotib etib qayta saylanmagan va bundan keyin esa idora kamdan-kam tilga olingan. 1952-yilda Stalin bu lavozimni rasman bekor qildi, ammo u 1953-yil 5-martda vafot etgunga qadar, yakuniy hokimiyatni va Vazirlar Kengashi Raisi lavozimini saqlab qolgan. 30 yil 7 oylik lavozimdagi faoliyatida Stalin SSSRning deyarli yarmiga xizmat qilgan, eng uzoq vaqt xizmat qilgan Bosh kotib boʻlgan.
Sovet Ittifoqi Kommunistik partiyasi Markaziy Komitetining birinchi kotibi (1953–1966)
	Nikita Xrushchyov (1894–1971)	1953-yil 7-sentyabr	1964-yil 14-oktyabr	11 yil, 30 kun	Stalin vafotidan soʻng, Georgiy Malenkov 1953-yil 14-martda Xrushchyovga oʻz lavozimini topshirishga majbur boʻlgunga qadar qisqa muddat Kotibiyatda birinchi rahnbar lavozimini egallagan. Sentyabr oyida Xrushchyov birinchi kotib etib saylandi va bu lavozimni qayta tiklagan 1964-yilda Xrushchev rahbarlik lavozimidan chetlashtirilgan va uning oʻrniga Leonid Brejnev kelgan.
	Leonid Brejnev (1906–1982)	1964-yil 14-oktyabr	1966-yil 8-aprel	1 yil, 176 kun	Brejnev jamoaviy rahbarlikning bir qismi edi. U mamlakat Bosh vaziri Aleksey Kosigin va 1965-yilda Prezidium Raisi boʻlgan Nikolay Podgorniy bilan birga norasmiy uchlikni (ruscha „Troyki“ nomi bilan ham tanilgan) tuzgan. 1966-yilda partiyaning 23-syezdida Birinchi kotib lavozimi Bosh kotib deb oʻzgartirilgan.
Sovet Ittifoqi Kommunistik partiyasi Markaziy Komiteti Bosh kotibi (1966–1991)
	Leonid Brejnev (1906–1982)	1966-yil 8-aprel	1982-yil 10-noyabr †	16 yil, 216 kun	Brejnevning Bosh kotib sifatidagi vakolatlari va funktsiyalari kollektiv rahbariyat tomonidan cheklangan edi. 1970-yillarga kelib, Brejnevning taʼsiri Kosigin va Podgorniyning taʼsiridan oshib ketdi, chunki u har qanday radikal islohotlardan qochib, saqlab qolishga muvaffaq boʻldi.
	Yuriy Andropov (1914–1984)	1982-yil 12-noyabr	1984-yil 9-fevral †	1 yil, 89 kun	Andropov Brejnevning dafn marosimini boshqarish uchun mas’ul qoʻmita raisi sifatida Brejnevning eng katta vorisi sifatida paydo boʻlgan. Andropov mamlakatni Brejnev oʻlimidan qanday boshqargan boʻlsa, xuddi shunday boshqargan.
	Konstantin Chernenko (1911–1985)	1984-yil 13-fevral	1985-yil 10-mart †	1 yil, 25 kun	Chernenko Bosh kotib lavozimiga saylanganida 72 yoshda edi va sogʻligʻi tez orada yomonlashgan Andropov singari Chernenko ham mamlakatni Brejnev kabi boshqargan.
	Mixail Gorbachyov (1931–2022)	1985-yil 11-mart	1991-yil 24-avgust	6 yil, 166 kun	1990-yildagi Xalq deputatlari Konstitutsiyasi 6-moddani 1977-yilgi Sovet Konstitutsiyasidan olib tashladi, natijada Kommunistik partiya „sovet jamiyatining yetakchi va yetakchi kuchi“ mavqeini yoʻqotgan. Gorbachyov oʻzining butun faoliyati davomida Sovet Ittifoqi Prezidenti lavozimi orqali boshqargan. Gorbachyov 1991-yil 24-avgustda avgust toʻntarishidan soʻng partiya idorasida lavozimini yoʻqotgan.
	Vladimir Ivashko (1932–1994) Faol	1991-yil 24-avgust	1991-yil 29-avgust	5 kun	Ivashko partiyaning 28-syezdida Bosh kotib oʻrinbosari etib saylangan. Gorbachyov isteʼfoga chiqqanidan keyin u Bosh kotib vazifasini bajaruvchi boʻlgan, ammo oʻsha paytda partiya siyosiy jihatdan kuchsizlangan edi. Uning faoliyati 1991-yil 29-avgustda toʻxtatilgan, va 6-noyabrda taqiqlangan.

Yana qarang

• Kommunistik partiyalarning Bosh kotiblari
• Xitoy Kommunistik partiyasi Bosh kotibi
• Vyetnam Kommunistik partiyasi Bosh kotibi
• Koreya Mehnat partiyasi Bosh kotibi
• Kuba Kommunistik partiyasining birinchi kotibi
• Yugoslaviya Kommunistlar Ligasi rahbari
• Cheget

Adabiyotlar

Yana qarang: Rossiya inqilobi va fuqarolar urushi bibliografiyasi, Stalinizm va Sovet Ittifoqi bibliografiyasi va Post Stalin davridagi Sovet Ittifoqining bibliografiyasi

• Armstrong, John Alexander. Ideology, Politics, and Government in the Soviet Union: An Introduction. University Press of America, 1986. 
• ; Moreau, PatrickCommunist and Post-Communist Parties in Europe. Vandenhoeck & Ruprecht, 2008. ISBN 978-3-525-36912-8. 
• Baylis, Thomas A.. Governing by Committee: Collegial Leadership in Advanced Societies. State University of New York Press, 1989. ISBN 978-0-88706-944-4. 
• Brown, Archie. The Rise & Fall of Communism. Bodley Head, 2009. ISBN 978-0061138799. 
• Chubarov, Alexander. Russia's Bitter Path to Modernity: A History of the Soviet and post-Soviet Eras. Continuum International Publishing Group, 2003. ISBN 978-0826413505. 
• Clements, Barbara Evans. Bolshevik Women. Cambridge University Press, 1997. ISBN 978-0521599207. 
• Fainsod, Merle; Hough, Jerry F.. How the Soviet Union is Governed. Harvard University Press, 1979. ISBN 978-0674410305. 
• Fairfax, Kaithy. Comrades in Arms: Bolshevik Women in the Russian Revolution. Resistance Books, 1999. ISBN 090919694X. 
• Grill, Graeme. The Origins of the Stalinist Political System. Cambridge University Press, 2002. ISBN 978-0521529365. 
• March, Luke. The Communist Party In Post-Soviet Russia. Manchester University Press, 2002. ISBN 978-0-7190-6044-1. 
• Kort, Michael. The Soviet Colossus: History and Aftermath. M.E. Sharpe, 2010. ISBN 978-0-7656-2387-4. 
• ; Ozinga, James R.; van Ree, ErikThe Rise and Fall of the Soviet Politburo. taylor & Francis, 2024. ISBN 978-1040007365. 
• McCauley, Martin. Gorbachev. Pearson Education, 1998. ISBN 978-0582437586. 
• McCauley, Martin. Who's who in Russia since 1900. Routledge, 1997. ISBN 0-415-13898-1. 
• Medvedev, Zhores; Medvedev, Roy. The Unknown Stalin. I.B. Tauris, 2006. ISBN 978-1585675029. 
• Phillips, Steve. The Cold War: conflict in Europe and Asia. Heinemann, 2001. ISBN 978-0435327361. 
• Ra'anan, Uri. Flawed Succession: Russia's Power Transfer Crises. Lexington Books, 2006. ISBN 978-0739114025. 
• Radetsky, Peter. The Soviet Image: A Hundred Years of Photographs from Inside the TASS Archives. Chronicle Books, 2007. ISBN 978-0811857987. 
• Rappaport, Helen. Joseph Stalin: A Biographical Companion. ABC-CLIO, 1999. ISBN 978-1576070840. 
• Rogovin, Vadim. Stalin's Terror of 1937–1938: Political Genocide in the USSR. Mehring Books, 2001. ISBN 978-1893638082. 
• Service, Robert. History of Modern Russia: From Tsarism to the Twenty-first Century. Penguin Books Ltd, 2009. ISBN 978-0674034938. 
• Taubman, William. Khrushchev: The Man and His Era. W.W. Norton & Company, 2003. ISBN 978-0393051445. 
• Ulam, Adam. Stalin: The Man and His Era. Tauris Parke Paperbacks, 2007. ISBN 978-1-84511-422-0. 
• Vasilʹeva, Larisa Nikolaevna. Kremlin Wives. Arcade Publishing, 1994. ISBN 978-1559702607. 
• White, Stephen. Russia's New Politics: The Management of a Postcommunist Society. Cambridge University Press, 2000. 
• Williamson, D.G.. The Age of the Dictators: A Study of the European Dictatorships, 1918–53, 1st, Pearson Education, 2007. ISBN 978-0582505803. 
• Zemtsov, Ilya. Encyclopedia of Soviet Life. Transaction Publishers, 2001. ISBN 978-0887383502.