Shieli tumani
Shieli tumani qozoqcha: Шиелі ауданы | |
|---|---|
| 44°10′0.01″N 66°45′0.00″E / 44.1666694°N 66.7500000°E G OKoordinatalari: 44°10′0.01″N 66°45′0.00″E / 44.1666694°N 66.7500000°E G O | |
| Mamlakat | Qozogʻiston |
| Mintaqa | Qiziloʻrda (viloyat) |
| Hukumat | |
| Nurjan Axatov | |
| Asos solingan | 1938 |
| Maydon | 34.3 km2 (13.2 mi²) |
| Rasmiy til(lar)i | Qozoq tili, rus tili |
| Aholisi (2019) |
82 399 kishi[1] |
| Milliy tarkib | Qozoqlar (96,70%), ruslar (2,05%), koreyslar (0,84%), boshqa millat vakillari (0,42%).[2][3] |
| Vaqt mintaqasi | UTC+5 |
| Telefon kodi | +7 8-72432 |
| Avtomobil kodi | 11 |
Shieli tumani — Qiziloʻrda viloyatining janubi-sharqidagi maʼmuriy-hududiy birlik. 1938-yilda tashkil etilgan. Maydoni 34,3 ming km2. Markazi — Shieli qishlogʻi.
Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Shieli tumani 1928-yil sentabrda Qozogʻiston SSR Oliy Soveti Prezidiumining Farmoni bilan tashkil etilgan. Tumanning umumiy yer maydoni 3239755 ga.
Shieli tumani qadimiy Sirdaryoning oʻrta oqimida joylashgan tabarruk maskan. Sharqda mashhur Siganak shahri, Bestam, janubda esa eski Qoratov joylashgan. Soʻngra Arqadan boshlanib, Shielidan koʻtarilgan Sarisu daryosi „Tagʻali tosh“ bor. Talay tarixiy voqeaning guvohi boʻlgan mashhur „Telekol“ ham shu hududda. Qizilqum janubda viloyat markazidan gʻarbga egilgan qadimiy sariq shamolli hududdir.
Yigirmanchi asr jahon taraqqiyotida qandaydir ilmiy kashfiyotlar boʻlgan boʻlsa, shieliliklar yangi davrning 80-yilligida asrlar davomida yuksalish va farovonlikka guvoh boʻldi.
XIX asr oxirlarida Sirdaryo rus armiyasi tomonidan bosib olingandan soʻng rus koʻchmanchilarining kirib kelishi, 1903—1905-yillarda Orenburg-Toshkent temir yoʻlining qurilishi mintaqa qiyofasini oʻzgartirib, xalqning ongu shuurini uygʻotdi. 1919-yil 19-mayda rus generali Skoblev nomidagi aholi punkti Shieli deb oʻzgartirildi. 20-asrning birinchi oʻn yilligida shieliliklar Qizilqumdan tuyalarda saksovul tayyorlab, Oʻrta Osiyo va Rossiyaga joʻnatgan, keyin esa tor temir yoʻl qurilishi natijasida aholi tomonidan saksovul joʻnatilgan temir yoʻl orqali mashhur Sir Jiger (saksovul). Dastlab „Tashtop“, keyinchalik LZU deb nom olgan muassasalar ana shu mashaqqatli mehnatning dalilidir. Darhaqiqat, bu bir paytlar dehqonchilik va chorvachilik, meva-sabzavotchilik bilan shugʻullangan xalqning sivilizatsiyaga intilishining koʻzgu edi. Mahalliy aholi keng miqyosda beda yetishtira boshladi va Turkiston harbiy okrugida beda tayyorlashga asos boʻldi. Dastlabki kommuna va kolxozlarning tashkil etilishi oʻtroq mamlakatga aylandi va hududning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishiga zamin yaratdi. Shieli tumanining oʻtgan asr boshidagi ilk qadami mana shunday boshlangan edi
1929—1930-yillarda tuman paxta, sholi, arpa, suli ekish bilan shugʻullanib, chorva sonini koʻpaytirdi. Shieli viloyatida savodsizlik, maorif va ilm-fanga barham berish istagi bor. Yangi maktablar qurilib, chorvador va dehqon farzandlarining bilim olishi uchun sharoit yaratildi. Aholi salomatligini saqlash boʻyicha ham yangi dasturlar ishga tushirildi.
Ibroy Jaqayev Shieli viloyatida fidokorona mehnati bilan yurti va oʻzini mashhur qilgan yirik dehqon edi. Bu shaxslarning eng halokatlisi urushdan ancha oldin,1940-yilda Shieli vodiysidagi Shieli kanalining qazilgani boʻldi. Toʻlagʻay mehnati natijasida Sirdaryoning yarim kanalidek boʻlgan bu magistral kanal butun Shieli viloyatining suv tizimlarining manbai boʻldi. Odamlarning nonga ega boʻlish payti haqiqatan ham shu davrdan boshlangan.1947-yilda Ibroy Jakayev, undan keyin Kim Man Sam, keyinroq Shielik 38 nafar Mehnat Qahramoni nafaqat tuman, balki butun Sirdaryo viloyatida eng oliy mehnat mukofoti bilan taqdirlangan. Tashabbus 1960-yillardan boshlab gullab-yashnagan yosh Jakayevlar harakati tomonidan davom ettirildi.
Tuman oʻz taraqqiyot tarixida mehnat va jasorat, birlik va hamjihatlikning buyuk guvohi sifatida koʻplab gʻalabalarni qoʻlga kiritdi.2000-yilda Sirdaryoning oʻn asridan beshtasi Shieli:M.Shokay, Y.Jakayev, Sh. Esenov, N. Bekejanov, A. Tojiboyevlarning borligi bu hududning isteʼdodli siyosatchi, buyuk dehqon, zukko olim, cholgʻu xonanda va shoirni tarbiyalashda alohida oʻrin tutganini isbotlaydi.
Hududiy maʼmuriy boʻlinmasi:1 qishloq va 22 qishloq okrugidan iborat.
Tumandagi 40 ta aholi punktida jami 77 ming 121 nafar aholi istiqomat qiladi. Shundan 30 ming 459 nafari qishloq markazida,46 ming 662 nafari qishloq joylarda istiqomat qiladi. Ular 21 millat vakillari. Tuman aholisining 95,7 foizi qozoqlar, 1,9 foizi ruslar, 1,4 foizi koreyslar, qolgan 1,0 foizi boshqa millat vakillaridir.
Tumanda 47 ta tarixiy-meʼmoriy yodgorlik mavjud. Ular arxeologik, meʼmoriy, monumental va tarixiy yodgorliklarga boʻlinadi. Yodgorliklarning aksariyati Sarisu daryosi boʻyida va Telekoʻl hududida joylashgan.
1 tuman madaniyat uyi, „Jenis“ madaniyat uyi, 6 qishloq madaniyat uyi va 19 qishloq klublari, 5 xalq jamoasi, 2 madaniy xizmat koʻrsatish majmuasi, 32 davlat tizimi kutubxonasi, 2 muzey bor.
Tumanda 40 ta maktab (32 ta oʻrta,5 ta asosiy,3 ta boshlangʻich) mavjud. Ulardan 19 tasi namunaviy loyihada, qolganlari moslashtirilgan binolarda joylashgan. 20 ta maktabgacha taʼlim muassasasi, 2 ta maktabdan tashqari muassasa (Auez maktabi va oʻquvchilar uyi) mavjud.
Tumanda 23 ta DTMdan tashqari 4 ta siyosiy partiya idoralari,15 ta NNT, 3 ta kasaba uyushmalari, 6 ta diniy va 2 ta yoshlar jamoat birlashmalari mavjud.
Ijtimoiy-iqtisodiy pasport[tahrir | manbasini tahrirlash]
2011-yil 1-iyul
Tuman maydoni 3239755 ga
Aholi punktlari hududi
Tuman yerlari toifasi: • qishloq xoʻjaligiga moʻljallangan yerlar-192540 ga • aholi punktlari-61646 ga • sanoat, transport, aloqa, mudofaa va boshqa yerlar-4376 ga • oʻrmon yerlari — 1663265 ga • suv xoʻjaligi yerlari — 18545 ga • boʻsh erlar — 1486543 ga.
Xalqi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Aholisi 82 399 kishi (2019-yil). Milliy tarkibi: qozoqlar — 96,70%, ruslar — 2,05%, koreyslar — 0,84%, boshqa millat vakillari — 0,42%.
Maʼmuriy boʻlinish[tahrir | manbasini tahrirlash]
38 ta aholi punkti 23 ta qishloq okrugiga birlashtirilgan:
- Oqmaya QF • Oqtoʻgʻon QF • Olmali QF • Baygequm QF • Bayterek QF • Bestam QF • Enbekshi QF • Janaturmis QF • Jidelyarik QF • Julek QF • Juantobe QF • Kerkol QF • Iirk tumani • Qargʻali QF • Koʻgʻali QF • Maylitoʻgʻay QF • Oʻrtaqshil QF • Sulutoʻbe QF • Talaptan QF • Tartoʻgʻay QF • Telekoʻl QF • Turon QF • Shieli QF
Tuman rahbarlari[tahrir | manbasini tahrirlash]
- 1928-yilda Shieli tuman partiya komitetining birinchi kotibi — Shushanyan Govor Agenesovich
- 1929-yilda Shieli tuman partiya komitetining birinchi kotibi — Fedosov
- 1940-yilda Shieli tuman partiya qoʻmitasining birinchi kotibi — Komorov Efim
- 1940-yilda Shieli tuman partiya komitetining birinchi kotibi — Kenengaraev Aben
- 1941—1945-yillarda Shieli tuman partiya komitetining birinchi kotibi — Jugralin Gizzat.
- 1945—1948-yillarda Shieli tuman partiya komitetining birinchi kotibi Iso Imonqulov edi.
- 1948—1952-yillarda Shieli tuman partiya komitetining birinchi kotibi Qorakoʻzov Komekbay boʻlgan.
- 1952-yilda Shieli tuman partiya komitetining birinchi kotibi — Nurjanov Alpisbay
- 1952—1954-yillarda Shieli tuman partiya komitetining birinchi kotibi — Aljanov Amze
- 1954—1957-yillarda Shieli tuman partiya komitetining birinchi kotibi — Ospanov Seydolla.
- 1957—1962-yillarda Shieli tuman partiya komitetining birinchi kotibi — Abdikarimov Isotay
- 1962—1964-yillarda Shieli tuman partiya komitetining birinchi kotibi — Sopbekov Baybol
- 1964—1970-yillarda Shieli tuman partiya komitetining birinchi kotibi — Muhamedjonov Gʻafur.
- 1970—1983-yillarda Shieli tuman partiya qoʻmitasining birinchi kotibi — Oʻrinbosar Baimbetov
- 1983—1987-yillarda Shieli tuman partiya komitetining birinchi kotibi Shauxamanov Seylbek.
- 1987—1989-yillarda Shieli tuman partiya komitetining birinchi kotibi — Abdulla Abenov.
- 1989-1992 — Shieli tuman partiya qoʻmitasi birinchi kotibi — Axmetjanov Masharap
- 1992—1994-yillarda Shieli tumani hokimi — Erdeshbayev Joʻldaşbek
- 1994—1995-yillarda Shieli tumani hokimi — Abibullayev Ibragim
1995-2000 ShiHavolalareli tumani hokimi — Toʻrabayev Jarilqosin[tahrir | manbasini tahrirlash]
- 2000—2001-yillarda Shieli tumani hokimi — Jusup Serik
- 2001-2008 — Shieli tumani hokimi — Mustafayev Erlan Tolegenovich
- 2008—2013-yillarda Shieli tumani hokimi — Nalibayev Nurlibek Mashbekovich
- 2013—2014-yillarda Shieli tumani hokimi — Ergeshbayev Murat Nalkojaevich
- 2014-yil may oyidan Shieli tumani hokimi — Sarsenbayev Qayratbek Aubakirovich
Byudjet[tahrir | manbasini tahrirlash]
2011-yilgi tuman byudjetining daromadlari 5 mlrd. 891 mln. 80 ming tengeni tashkil etdi, bu 2010-yilga nisbatan 3,2 foizga koʻp. Tuman byudjetiga 9 marta oʻzgartirishlar kiritildi.
Tuman byudjyetining taxminiy daromadi 1 mlrd. 307 mln. 31 ming tenge oʻrniga 1 mlrd. 347 mln. 520 ming tengeni tashkil etdi,103,1 foizga yetdi
Byudjet xarajatlari 5 mlrd. 872 mln. 278 ming tengega yoki 99,6% (prognoz 5 mlrd 896 mln. 285 ming tenge) bajarildi.
Sarmoya[tahrir | manbasini tahrirlash]
Viloyatda 2011-yilda 221 mlrd. 640 million tenge sarmoya mablagʻlari jalb qilinib, atigi 85,3 foizni tashkil etib, tumanning umumiy hajmdagi ulushi 4,8 foizni tashkil etib,124,9 foizga oshgan. Mablagʻlarni jalb qilish boʻyicha Qiziloʻrdan keyingi darajada.
Asosiy kapitalga yoʻnaltirilgan investitsiyalar hajmi mahalliy byudjetlarning 5,4 foizini, respublika byudjetining 11,6 foizini, korxonalarning oʻz mablagʻlari 82,9 foizini tashkil etdi.
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ Shieli.gov.kz/dinamika/dinamikadem.htm Qizilorda oblisiniң Statistika departamentі. 01.07.2019
- ↑ Qazaqstan Respublikasiniң Statistika agenttіgі. Qazaqstan Respublikasi tұrgʻindariniң oblistar, qalalar men audandar, jinisi men jas erekshelіgі toptari, etnostiq bөlіgі boyinsha 2019 jildiң basindagʻi sani
- ↑ 2009 jilgʻi sanaq boyinsha Qazaqstan tұrgʻindariniң ұlttiq qұrami
Havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
www.shieli.gov.kz (Wayback Machine saytida 6-may 2020-yil sanasida arxivlangan) Maʼmuriy 6-may 2020-yil ichida.