Qozoq dashtlari
Qozoq dashtlari (qozoqcha: Qazaq dalasi, shuningdek Uly dala, Ұli dala „Buyuk Dasht“), shuningdek, Buyuk Dala deb ham ataladi, Markaziy Osiyoda joylashgan keng oʻtloqli hudud boʻlib, Shimoliy Qozogʻiston va unga qoʻshni Rossiya hududlarini qamrab oladi. U Pontik-Kaspiy dashti sharqida va Emin vodiysi dashti gʻarbida joylashgan boʻlib, Yevrosiyo dashtining markaziy va gʻarbiy qismini tashkil qiladi. Qozoq dashtlari Palearktika zonasidagi moʻtadil oʻtloqlar, savannalar va butalar biomi ekozonasi hisoblanadi. XIX asrning oʻrtalariga qadar bu hudud Qirgʻiz dashti deb ham atalgan, 'Qirgʻiz' soʻzi esa qadimgi rus tilida qozoqlarni anglatgan.
Joylashuvi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Dasht Kaspiyboʻyi pasttekisligining sharqidan va Orol dengizining shimolidan boshlanib, 2,200 km (1,400 mi) dan koʻproq masofaga choʻzilib, Altay togʻlariga qadar davom etadi. U dunyodagi eng katta quruq dasht hududi boʻlib, taxminan 804,450 km² (310,600 kv mi) maydonni qamrab oladi[1]. Qozoq dashtlari Ural togʻlarining janubiy qismida joylashgan boʻlib, bu togʻlar Yevropa va Osiyoni ajratuvchi chiziq hisoblanadi. Dashtning katta qismi yarim choʻl boʻlib, janubga qarab choʻlga aylanib ketadi[2]. Turon pasttekisligi dashtning janubi-gʻarbiy qismida joylashgan, ammo baʼzi istisnolardan tashqari dashtning sharq yoki shimoliy qismlariga qarab balandlik oshadi.
Pontik dashti Qozoq dashtlarining gʻarbiy va shimoliy-gʻarbiy qismida joylashgan. Qozoq dashtlarining shimol va shimoliy-sharqida Qozogʻiston oʻrmon dashti joylashgan boʻlib, bu oʻrmonlar oʻtloqlar bilan aralashgan va Qozoq dashtlari bilan Sibir oʻrmonlari oʻrtasida oʻtish hududini tashkil qiladi. Janubda Qozogʻiston yarim choʻli va Qozogʻiston togʻli ekozonalari joylashgan. Shimoliy markaziy Qozogʻistonda joylashgan Kokshetau Massifi Qozogʻiston togʻli hududining ichki qismida boʻlib, u atrofidagi past balandlikdagi Qozoq dashtlaridan farq qiladi[3].
Iqlimi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Bu hududda yarim quruq, kontinental iqlim hukm suradi. Hududning koʻp qismi Köppen iqlim tasnifi tizimiga koʻra salqin yarim quruq (BSk) iqlimga ega, garchi shimoliy qismi nam kontinental (Dfa/Dfb) iqlimli boʻlsa-da. Dashtga yiliga oʻrtacha 200 dan 400 millimetr (8 dan 16 in) gacha yogʻin yogʻadi. Shimoliy hududlarda nisbatan koʻproq yogʻingarchilik boʻladi. Iyul oyida oʻrtacha maksimal haroratlar 20 dan 26 °C (68.0 dan 78.8 °F) gacha, yanvar oyida esa −12 dan −18 °C (10.4 dan −0.4 °F) gacha oʻzgaradi. Dasht boʻylab vaqti-vaqti bilan kuchli shamollar esadi[3].
| Astana iqlim koʻrsatkichlari | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Oy | Yanvar | Fevral | Mart | Aprel | May | Iyun | Iyul | Avgust | Sentyabr | Oktyabr | Noyabr | Dekabr | Yil |
| Yuqori harorat °C (°F) | 4 (39) |
5 (41) |
22 (72) |
30 (86) |
36 (97) |
40 (104) |
42 (108) |
39 (102) |
36 (97) |
27 (81) |
19 (66) |
5 (41) |
42 (108) |
| Oʻrtacha yuqori harorat °C (°F) | −12 (10) |
−11 (12) |
−4 (25) |
9 (48) |
19 (66) |
25 (77) |
27 (81) |
24 (75) |
18 (64) |
8 (46) |
−2 (28) |
−9 (16) |
7 (45) |
| Kunlik oʻrtacha harorat °C (°F) | −15 (5) |
−15 (5) |
−9 (16) |
5 (41) |
13 (55) |
19 (66) |
21 (70) |
18 (64) |
12 (54) |
4 (39) |
−6 (21) |
−12 (10) |
3 (37) |
| Oʻrtacha past harorat °C (°F) | −21 (−6) |
−21 (−6) |
−15 (5) |
−2 (28) |
5 (41) |
11 (52) |
13 (55) |
11 (52) |
5 (41) |
−1 (30) |
−11 (12) |
−18 (0) |
−3 (27) |
| Minimum past harorat °C (°F) | −52 (−62) |
−49 (−56) |
−38 (−36) |
−28 (−18) |
−11 (12) |
−2 (28) |
2 (36) |
−2 (28) |
−8 (18) |
−26 (−15) |
−39 (−38) |
−44 (−47) |
−52 (−62) |
| Oʻrtacha yogʻingarchilik sm (dyuym) | 22 (0.9) |
14 (0.6) |
19 (0.7) |
21 (0.8) |
31 (1.2) |
40 (1.6) |
50 (2.0) |
37 (1.5) |
26 (1.0) |
27 (1.1) |
20 (0.8) |
22 (0.9) |
327 (12.9) |
| [manba kerak] | |||||||||||||
Flora
[tahrir | manbasini tahrirlash]Yogʻingarchilik kam boʻlgani sababli dashtda kam daraxtlar oʻsadi va asosan oʻtloqlar va katta qumli hududlardan iborat. Odatdagi oʻsimliklar orasiga oʻqqanot (Stipa), chakanda (Artemisia jinsi) va qiyoq (Festuca) kiradi[4]. Dashtning baʼzi qismlarida butazor oʻsimliklarining tarqalgani kuzatiladi[5].
Fauna
[tahrir | manbasini tahrirlash]Qozogʻiston dashtlarida saiga kiyiklari[6], Sibir bugʻusi[7][8], boʻrilar, tulkilar, boʻri-baqalar[9], moʻgʻul choʻldanborilari[10] va dasht toshbaqalari uchraydi[11][12].
Aholi
[tahrir | manbasini tahrirlash]_p024_%D0%BF%D0%B5%D1%80%D0%B5%D0%BA%D0%BE%D1%87%D0%B5%D0%B2%D0%BA%D0%B0_%D1%81%D1%82%D0%B5%D0%BF%D0%BD%D0%B9%D1%85%D1%8A_%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9.jpg)
Qozoq dashtlarining gʻarbiy qismi juda kam aholiga ega boʻlib, 1 km² (0.39 kv mi) ga ikki-uch kishi toʻgʻri keladi. Dasht boʻylab sharqqa qarab aholi zichligi 1 km² (0.39 kv mi) ga toʻrt-yetti kishigacha oshadi. Bu hududda yashovchi odamlarning koʻpchiligi qozoqlar hisoblanadi. Rossiya dashtning janubiy qismida joylashgan dunyodagi eng qadimgi kosmik uchirish majmuasi boʻlgan Bayqonur kosmodromi uchun taxminan 7,360 km² (2,840 kv mi) hududni ijaraga olgan[13].
Pop madaniyatida
[tahrir | manbasini tahrirlash]"Tulpan" filmi Qozoq dashtlarida suratga olingan va oʻsha yerda joylashgan[14].
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ „Kazakh steppe“ (en). GlobalSpecies.org. 2018-yil 19-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 18-oktyabr.
- ↑ „Kazakh steppe, Asia - Kazakhstan and Russia“ (en). World Wildlife Federation. Qaraldi: 2018-yil 18-oktyabr.
- ↑ 3,0 3,1 „Kazakhstan“, The World Factbook (inglizcha), Central Intelligence Agency, 2024-07-30, qaraldi: 2024-08-02
- ↑ „About the Kazakh Steppe“ (en). kazakhsteppe.com. 2020-yil 16-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 18-oktyabr.
- ↑ Tu, Ya; Yao, Zhenyu; Guo, Jianying; Yang, Liu; Zhu, Yuanjun; Yang, Xiaohui; Shi, Zhongjie; Indree, Tuvshintogtokh (June 2024). "Predicting the potential risk of Caragana shrub encroachment in the Eurasian steppe under anthropogenic climate change" (en). Science of the Total Environment 944: 173925. doi:10.1016/j.scitotenv.2024.173925. PMID 38866162. https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0048969724040737.
- ↑ „Saiga antelope“. Qaraldi: 2017-yil 28-oktyabr.
- ↑ Bogoljoebov, A.S. (2001). Sibirskaja kosoelja – Capreolus pygargus Geraadpleegd op 21 december 2015.
- ↑ Savtsjenko, A.P. & Savtsjenko, I.A. (2012). Kosoelja sibirskaja. Geraadpleegd op 21 december 2015
- ↑ Do Linh San, E.; Begg, C.; Begg, K.; Abramov, A.V. (2016). "Mellivora capensis". IUCN Red List of Threatened Species 2016: e.T41629A45210107. doi:10.2305/IUCN.UK.2016-1.RLTS.T41629A45210107.en. https://www.iucnredlist.org/species/41629/45210107. Qaraldi: 12 November 2021.Qozoq dashtlari]]
- ↑ Mongolian gerbil
- ↑ „Testudo horsfieldii“. The Reptile Database. Qaraldi: 2022-yil 25-mart.
- ↑ Lee, Davis S. (2010). "Testudostan: Our Post-Cold War Global Exploitation of a Noble Tortoise". Bull. Chicago Herp. Soc.: 45(1):1-9. https://www.tortoise-protection-group.org.uk/site/files/Horsfield%20paper.pdf. Qaraldi: 16 April 2023.Qozoq dashtlari]]
- ↑ „Baikonur Cosmodrome 45.9 N 63.3 E“. FAS.org. Federation of American Scientists (FAS). 2016-yil 14-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 19-iyul.
- ↑ Tulpan (2008) - IMDb, qaraldi: 2024-08-02
Tashqi havolalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- CIA, The World Factbook, 2004
- Saudi Aramco World, [1] (Wayback Machine saytida 2011-06-09 sanasida arxivlangan)
- surfbirds.com, [2] (Wayback Machine saytida 2019-02-15 sanasida arxivlangan)
- Holidays in Kazakhstan