Qirgʻiz tili

Qirgʻiz tili
Milliy nomi	Кыргыз тили, قىرعىز تئلى
Mamlakatlar	Qirg'iziston
Rasmiylik holati	Qirgʻiziston
Soʻzlashuvchilarning umumiy soni	6008382 (2016)
Turkumlanishi
Turkum	Yevroosiyo tillari
Til oilasi	Oltoy tillari Turkiy tarmoq Qarluq guruhi Qarluq-xorazmiy ostguruhi Qipchoq guruhi Qirgʻiz-qipchoq ostguruhi
Alifbosi	kirill, arab
Til kodlari
ISO 639-1	ky
ISO 639-2	kir
ISO 639-3	kir

Qirgʻiz tili (кыргыз тили, قىرعىز تئلى) Qirgʻizistonda davlat tili, turkiy til (qipchoq tili guruhiga mansub). Qirgʻiz tilida 5 million kishi muloqot qiladi, koʻpchiligi Qirg'iziston hududida istiqomat qiladigan etnik qirgʻizlardir.

Qirgʻiz tili — turkiy tillarning qirgʻiz-qipchoq guruhiga mansub tillardan, Qirgʻiziston Respublikasining davlat tili. Asosan, Qirgʻi-zistonda, shuningdek. Oʻzbekiston, Tojikiston, Qozogʻiston, Xitoy, Afgʻoniston, Rossiya Federatsiyasi, Pokiston va boshqa Hududlarda tarqalgan. Qirgʻiz tilida soʻzlashuvchilarning umumiy soni 2,5 mln. kishidan, Qirgʻizistonning oʻzida 2 mln. 330 ming kishidan ortiqroq (oʻtgan asrning 90-yillari oʻrtalari). Qirgʻiz tili 2 ta: shim. va jan. lahja guruhlariga boʻlinib, bu lahjalar, asosan, fonetika va leksika sohalarida oʻzaro farqlanadi; ayni jihatlari bilan boshqa turkiy tillardan ham ajralib turadi. Janubiy lahjaga oʻzbek tilining taʼsiri kuchli.

Ql.ning fonetik xususiyatlari: 8 ta qisqa unli fonemaga qarama-qarshi 8 ta choʻziq unlining mavjudligi, singarmonizmning izchil saqlanishi. soʻz boshida j (jon soʻzidagi) undoshining (boshqa turkiy tillardi y yoki j) qoʻllanishi va boshqa Morfologik belgilari boshqa turkiy tillardagiga oʻxshash. Singarmonizm mavjudligi tufayli affikslarning fonetik variantlari koʻp. Qirgʻiz adabiy tili shim. lahja asosida shakllangan boʻlib, uning leksikasida sof qirgʻizcha va turkiy soʻzlar qatlamidan tashqari moʻgʻul, rus, arab va eroniy tillardan oʻzlashgan soʻzlar ham mavjud.

Qirgʻiz milliy yozuvi dastlab, 1924-yilda arab alifbosi asosida, 1926-yildan lotin grafikasi asosida yaratilgan; 1940-yildan esa rus grafikasi asosidagi qirgʻiz yozuvi joriy etilgan.

Ad. Yunusaliyev B. M., Kirgizskaya leksikologiya, Frunze, 1959; Batmanov I.A., Sovremenniy kirgizskiy yazik, vip. 1, Frunze, 1963; Baskakov N. A.. Vvedeniye v izucheniye tyurkskix yazikov, 2-izd., M., 1969; Kirgizsko-russkiy slovar (sost. K.K.Yudaxin), M„ 1965.

Qirgʻiz tili 1924—1927-yillarda arab alifbosida asosida yozilgan. 1927—1941-yillarda esa lotin alifbosiga asoslangan. 1935-yillarda qirgʻiz tilining alifbosini kirill alifbosiga oʻtkazish haqida birmuncha muzokarakar boʻlgan va 1941 yidan kirill alifbosiga oʻtgan.

Alifbosi

Qirg'iz alifbosi

Кириллица алфавити	Аты	Араб алфавити	Латын алфавити	Латын алфавити (1928—1940)	IPA
А а	а	ا	A a	A a	/ɑ/
Б б	бе	ب	B b	B в	/b/, [w], [v]
В в	ве	ۋ	V v	V v	/v/
Г г (Ғ ғ)	ге	گ ع*	G g	G g, Ƣ ƣ	/ɡ/ [ʁ]
Д д	де	د	D d	D d	/d/
Е е	e	ه	E e	E e	/je/, /e/
Ё ё	ё	يو	Yo yo	Yo yo	/jo/
Ж ж	же	ج	J j	Ç ç (Ƶ ƶ 1938-1940)	/dʒ/
З з	зе	ز	Z z	Z z	/z/
И и	и	ى	İ i	I i	/i/
Й й	ий	ي	Y y	J j	/j/
К к (Қ қ)	кa	ك ق*	K k	K k, Q q	/k/, [q], [χ]
Л л	эл	ل	L l	L l	/l/
М м	эм	م	M m	M m	/m/
Н н	эн	ن	N n	N n	/n/
Ң ң	ың	ڭ	Ñ ñ	Ŋ ŋ	/ŋ/
О о	о	و	O o	O o	/o/
Ө ө	ө	ۅ	Ö ö	Ɵ ɵ	/ø/
П п	пe	پ	P p	P p	/p/
Р р	эр	ر	R r	R r	/r/
С с	эс	س	S s	S s	/s/
Т т	те	ت	T t	T t	/t/
У у	у	ۇ	U u	U u	/u/
Ү ү	ү	ۉ	Ü ü	Y y	/y/
Ф ф	эф	ف	F f	F f	/f/
Х х	ха	ح	H h	X x (H h 1928-1938)	[χ] /k/
Ц ц	це	تس	C c	Ts ts	/ts/
Ч ч	че	چ	Ç ç	C c	/tʃ
Ш ш	ша	ش	Ş ş	Ş ş	/ʃ/
Щ щ	ща	-	Şç şç	Şc şc	/ʃtʃ/, /ʃː/
Ъ ъ	ажыратуу белгиси	-	-	-	-
Ы ы	ы	ى	İ i	Ь ь	/ɯ/
Ь ь	ичкертүү белгиси	-	-	-	-
Э э	э	ه	É é	E e	/e/
Ю ю	ю	يۋ	Yu yu	Yu yu	/ju/, /jy/
Я я	я	يا	Ya ya	Ya ya	/ja/, /jɑ/

• К ك + а, о, у, ы => ق
• Г گ + а, о, у, ы => ع

O'rhun Enasoy alifbosi

Колдонуу			Тамгалар		Транслитерация жана транскрипция
үндүүлөр					A		/a/, /e/
					I		/ɯ/, /i/, /j/
					O		/u/, /o/, /w/
					U		/ø/, /y/, /w/
үнсүздөр	тіркесуі	үндүүлөр менен: (¹) — жуан, (²) — жіңішке ретімен			B¹	/b/	B²	/b/
					D¹	/d/	D²	/d/
					G¹	/g/	G²	/g/
					L¹	/l/	L²	/l/
					N¹	/n/	N²	/n/
					R¹	/r/	R²	/r/
					S¹	/s/	S²	/s/
					T¹	/t/	T²	/t/
					Y¹	/ʤ/	Y²	/ʤ/
		тек (¹) — Q тек (²) — K			Q	/q/	K	/k/
		бардык үндүүлөр менен			-Ç		/ʧ/
					-M		/m/
					-P		/p/
					-Ş		/ʃ/
					-Z		/z/
					-NG		/ŋ/
	тіркелімдер	+ үндүү			IÇ, ÇI, Ç		/iʧ/, /ʧi/, /ʧ/
					IQ, QI, Q		/ɯq/, /qɯ/, /q/
					OQ, UQ, QO, QU, Q	/oq/, /uq/, /qo/, /qu/, /q/	ÖK, ÜK, KÖ, KÜ, K	/øk/, /yk/, /kø/, /ky/, /k/
		+ үнсүз			-NÇ		/nʧ/
					-NY		/nʤ/
					-LT		/lt/, /ld/
					-NT		/nt/, /nd/
сөзбөлүү тамгасы					жок
(-) — тек сөз аягында

Yoqut, qirgʻiz va hozirgi zamon turk tilidagi soʻzlarning oʻxshashligi

'Азыркы Түрк тили(Y)	Кыргыз Түркчөсү (C)	Саха тили (S)	Кыргызстан Наречиесинде	Саха Наречиесинде
yıl	Cıl	Sıl	жыл	сыл
yağmur	camğır	Samıır	жамгыр	самыыр
Yaka	caka	Sağa	жака	саҕа
yalamak	caloo	Salaa	жалоо	салаа
Yaş	caş	Saas	жаш	саас
yaşdaş	caştaş	Saastas	жашташ	саастас
Yat	cat	Sıt-	жат	сыт
yedi	ceti	Sette	жети	сэттэ
Yel	cel	Siel	жел	сиэл
yeni	cañı	Saña	жаңы	саҥа
Yeniden	cañıdan	Sañattan	жаңыдан	саҥаттан
yer	cer	Sir	жер	сир
Yumak (yıkamak)	cuu-	Suuy-	жуу	сууй
Yıldız	cıldız	Sulus	жылдыз	сулус
Yirmi	cıyırma	Süürbe	жыйырма	сүүрбэ
Yok (hayır)	cok	Suoh	жок	суох
Yol	col	Suol	жол	суол
Yumurta	cumurtka	Sımmııt	жумуртка	сымыыт
Yumuşak	cumşak	Sımnağas	жумшак	сымнаҕас
Yüz	cüz	Süüs	жүз	сүүс

Kelishiklar

Qirgʻiz tilida 6 ta kelishik bor.

	Kelishiklar	Kelishik koʻrsatkichlari	Kelishik savollari	Misollar
1	Атооч жөндөмө	—
2	Илик жөндөмө	-
3	Барыш жөндөмө	-
4	Табыш жөндөмө	-
5	Жатыш жөндөмө	-
6	Чыгыш жөндөмө	-