Podishota davlat qoʻriqxonasi
| Podishota davlat qoʻriqxonasi qirgʻizcha: Падыша-Ата мамлекеттик коругу | |
| Mamlakat |  Qirgʻiziston |
| Maydon | 158.46 km² |
| Tashkil topgan sanasi | 2003 |
Podishota davlat qoʻriqxonasi — (qirgʻizcha: Падыша-Ата мамлекеттик коругу) Qirgʻizistondagi alohida muhofaza qilinadigan qoʻriqxonalardan biri. Jalolobod viloyatining Axsi tumanida joylashgan[1] boʻlib, turli hayvonlarning ixcham yashashi va turli o'simliklarning o'sishi uchun eng qulay hududlardan biridir. Qo‘riqxonaning umumiy maydoni 30 ming 560 gektarni tashkil qiladi, shundan 15 ming 846 gektar alohida muhofaza etiladigan hudud, 14 ming 714 gektar qo‘riqxona hududidir. Masalan, qo'riqxonaning alohida muhofaza qilinadigan zonasi maydoni 15846 ga, shundan o'rmon maydoni - 4419,6 ga, o'rmon bo'lmagan maydoni - 1298,6 ga, yaylov yerlari - 2158,8 ga, qoʻralar - 1,1 ga, boshqa hududlar - 79 ga[2].
Etimologiyasi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Rivoyatlarda „Podshoh ota“ yoki „Pachata“ soʻzlarining maʼnosi xalq orasida turlicha talqin qilinib keladi. Ilgari podshohlarga toʻgʻridan-toʻgʻri urushga kirishga ruxsat berilmagan. Biroq podshoh Shoh Jarir oʻz qoʻshinlari bilan urushga kirishga qaror qilib, shoh mansabini hamrohlaridan biri boʻlgan sahoba ishonib topshiradi. Aytishlaricha, oʻsha oqsoqolga „Podshoh ota“ unvoni berilgan.
Axsi, Olabuqa tomonida joylashgan Podshoh-Ota, Toʻsqoʻoʻl-Ota, Shoh Jarir va uning askarlari, turli vaziyatlarda togʻlarga koʻchib oʻtib, jonini saqlashgan. Vafot etganlarini esa oʻlgan joyiga yashirishgan – deyishadi.
Axsi tumanidagi archazor darasida Podishota maqbarasi qurilishi 1998-yilda yakunlangan. Manbalarga koʻra, Podshota islom olamiga Said Kamoliddin Salmoniy Forsiy nomi bilan maʼlum boʻlgan. Asli Eronning Isfahon shahridan kelgan. Muhammad paygʻambarning maslahatchilaridan biri boʻlgan[3]. U dastlab Qur’onni fors tiliga tarjima qilgan[4].
Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Qirgʻiziston Respublikasi Hukumatining 2003-yil 3-iyuldagi 405-sonli qaroriga asosan Podishota davlat qoʻriqxonasi Qirgʻiziston Respublikasining Qizil kitobiga kiritilgan noyob archa oʻrmonlari va Semenov archalarini saqlash maqsadida tashkil etilgan[5]. Podishota qoʻriqxonasi 2016-yilning 10-17 iyul kunlari Istanbulda boʻlib oʻtgan UNESCO tashkilotning 40-sessiyasida butunjahon meroslari roʻyxatiga kiritilgan[6].
Iqlimi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Podishota qoʻriqxonasi iqlimi qishi moʻtadil sovuq va yozi issiq. Podishota gidrometeorologiya stansiyasining maʼlumotlari boʻyicha, iyulda havoning yillik oʻrtacha harorati +18,6°С, yanvarda esa —3,4°С. Oʻrtacha sutkalik havo harorati 0° gacha bo'lisi 16—23 fevralda va 13—30 dekabrda, 10°ga moslashishi 28—30 mart va 20—29 oktyabrda kuzatiladi[7]. Shunday qilib, vegetatsiya davri 204-218 kun davom etadi.
Oxirgi bahor ayozi aprel oyining ikkinchi o'n kunligida kuzatiladi, kuzgi sovuq esa ba'zan oktyabr oyining ikkinchi o'n kunligida boshlanadi.
Flora va faunasi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Qoʻriqxona hududida joylashgan yovvoyi hayvonlar va qushlar turli xilligi bilan ifodalanadi. Bu hududning relyefi va iqlimi (Podishota daryosi havzasi) yovvoyi faunaning koʻpgina turlari uchun qulay, ammo Avletim oʻrmon xoʻjaligi (2003-yilgacha) faoliyati davrida ignabargli daraxtlarning haddan tashqari va notoʻgʻri kesilishi va chorva mollari boqishida antropogen omillar. Podishota oʻrmon xoʻjaligi ularning soni va tarqalish joylarini sezilarli darajada cheklab qoʻygan[8].
Oʻrmon xoʻjaligi mavjud boʻlgan davrda mahalliy aholining chorva mollari butun hududga yoyilgan (yer yaylov sifatida ishlatilgan). Bahor kelishi bilan yovvoyi faunaning koʻplab turlari oʻz yashash joylarini tark etishgan (Sibir togʻ bugʻusi, yovvoyi choʻchqa va ular bilan birga oq qoplon, boʻri, Turkiston silovsini). Qoramol lagerlari qushlar (kaklik, qirgʻovul) uya qurgan joylarida joylashgan boʻlib, buning natijasida bahor va yozda ularning soni minimal darajada kamaygan.
Qoʻriqxona hududidagi yirik sutemizuvchilardan oq qoplon, Turkiston silovsini, ayiq, echki, yovvoyi echki, yovvoyi choʻchqa, boʻri, boʻrsiq va choʻchqa, togʻ echkisi, tulki, suvsar keng tarqagan. .
Roʻyxatga olish paytida qoplon, silovsin va boʻrilarning bir nechta turlari aniqlangan, bu oziq-ovqat zahiralarining harakati bilan bogʻliq. Shunday qilib, oq leopardning asosiy ratsionini tashkil etuvchi turlari muzliklargan (antropogen omil taʼsiri tufayli) ketgan. Ayiq uchun ozuqa bazasi yetarli (yovvoyi malina, smorodina, oʻtlar va martens).
Qizil kitobga kiritilgan turlar: Tyan-Shan jigarrang oq panjali ayigʻi, oq leopard, turkiston silovsini.
Podishota qoʻriqxonasining oʻsimliklar dunyosi floristik tarkibi, morfologik tuzilishi va oʻsimliklarning ekologik turlari jihatidan boy va xilma-xildir. Qo'riqxonaning o'simliklar tarkibining umumiy xususiyatlari daraxt va butalarning keskin ustunligi, archa va archa o'rmonlari ayniqsa o'ziga xosdir[9].
Archa oʻrmonlarining asosiy massivlari daryo vodiylarida keng tarqalgan: Oqsoy, Ergashsoy, Qayindibuloq, Boʻribuloq, Oʻraboshi, Koʻmirsoy, Koʻktepa, Mozorsoay, Toldibuloq, Oqtosh. , Bektemir. Bu yerda asosan uch turli archa oʻsadi: yarim sharsimon, zaravshon va soʻychaluv. Eng zich o'rmonlarni yarim sharsimon archa egallaydi. Keng yoyilgan bu go‘zal o‘rmonlar o‘zining go‘zalligi bilan odamlarning e’tiborini jalb qiladi.
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ "Qirg'iziston" milliy ensiklopediyasi: 6-jild. Bosh muharrir Asanov Ү. А. К 97. Б.: Davlat tili va ensiklopediya markazi, 2014. 816 bet. ISBN 978 9967-14-117-9
- ↑ Уникальный Кыргызстан: заповедник и священный мазар Падыша-Ата
- ↑ LYeGYeNDA O SVYaTOM PADIShA ATA
- ↑ Podishota tarixi va uning hozirgi holati
- ↑ Podishota davlat qoʻriqxonasi
- ↑ Sari-Chelek, Padisha-Ata jana Besh-Aral koruktari YuNYeSKOnun tizmesine kirdi
- ↑ Средние месячные и годовые температуры воздуха в Пача-Ате
- ↑ Заповедная Падыша-Ата, кошки под арестом и смертоносные снасти[sayt ishlamaydi]
- ↑ Падыш Ата- Величественный мазар среди высоких скал