Muhammad ibn Ahmad al-Xorazmiy
Muhammad ibn Ahmad al-Xorazmiy | |
|---|---|
| Shaxsiy maʼlumotlar | |
| Vafoti | milodiy 932-yil (hijriy 320-yil) |
| Dini | Islom |
Muhammad ibn al-Abbos Abu Bakr al-Xorazmiy – (oddiygina Abu Bakr al-Xorazmiy nomi bilan mashhur boʻlgan) eronlik shoir va kotib boʻlib, oʻzining uzoq umri davomida Hamdoniylar, Somoniylar, Safforiylar va Buyidlar saroyida xizmat qilgan. U arab tilidagi „Mafatix al-ulum“ („Ilmlar kaliti“) nomli ilk ensiklopediyaning muallifi sifatida tanilgan.
Hayoti va faoliyati[tahrir | manbasini tahrirlash]
Al-Xorazmiy biroz tushunarsiz shaxsdir. U 935-yilda ota yurti Xorazmda tugʻilgan. Uning onasi Tabaristonning Amol shahridan edi. U vaqti-vaqti bilan oʻzini al-Xorazmiy yoki at-Tabariy deb atasa, boshqa manbalarda uni at-Tabarxazmiy yoki at-Tabarxoziy deb ataydi. Al-Xorazmiy taniqli fors tarixchisi at-Tabariyning jiyani boʻlgan boʻlishi mumkin[1]. Al-Xorazmiy bir muddat Buxorodagi Somoniylar saroyida kotib boʻlib ishlagan. U yerda „al-Katib“ degan nomni olgan va bu soʻzma-soʻz „kotib“ degan maʼnoni anglatadi[2].
Somoniylar saroyida boʻlganida u oʻzining eng mashhur asari „Mafatih al-ulum“ („Ilmlar kalitlari“) nomli ilk islom fanlar ensiklopediyasini tuzib, saroy amaldorlari uchun maʼlumotnoma sifatida moʻljallangan. U Amir Nuh II saroyida vazir boʻlgan Abu Hasan al-Utbiyning iltimosiga koʻra taqdim etilgan asar hisoblanadi[3]. Asar al-Utbiyga bagʻishlangan boʻlib, uning vafot etgan sanasi taxminan 977-yilgacha yozilgan. Al-Xorazmiy Nishopurda bir qancha rihla (sayohat haqida qisqa, hazil-mutoyiba; qisman nazm va qisman adabiy nasrda yozilgan) yozgan, ulardan faqat parchalari saqlanib qolgan[4]. Joylarda u yetuk olim va yozuvchi sifatida katta shuhrat qozongan. Ammo 992-yilda intiluvchan yosh olim va yozuvchi Badi' az-Zamon al-Hamadoniy kelishi ortidan uning obroʻsi pasayib ketdi. Hamadoniy nasrning yangi janrini yaratib, dastlab Nishopurda, keyinroq arab tilida soʻzlashuvchi olim sifatida dunyoda katta shuhrat qozongan. Ushbu innovatsion janr maqom nomi bilan mashhur boʻldi. Al-Xorazmiy va Hamadoniy bir-birlari bilan raqobatga kirishib, bir-birlarini kamsitishga ham borishgan va oxir-oqibat ixtilof qilishgan.
Ijodiy faoliyati[tahrir | manbasini tahrirlash]
Al-Xorazmiy arab grammatikasi boʻyicha „Kitob kifoyat al-mutahaffiz“ („Qiyin arabcha soʻzlarning nodir tasniflangan lugʻati“) asarini yozgan. Biroq, u ilk islom fanlar ensiklopediyasi boʻlgan „Mafatih al-ʻulum“ („Ilmlar kalitlari“) asarining muallifi sifatida tanilgan.[10] Xotira asar boʻlgan „Mafatih al-ʻulum“ qisman lugʻatshunoslik va qisman ensiklopediyadir[5]]. Ulamolar buni islom ilmlarini hujjatlashtirishga qaratilgan birinchi urinish sifatida baholaydilar[6]. Asar matematika, alkimyo, tibbiyot va meteorologiya boʻlimlarini oʻz ichiga oladi[7].
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ Abū ʿAbdallāh al-Khwārazmī. doi:10.1163/1877-8054_cmri_COM_22576.
- ↑ Willy Hartner, Yasukatsu Maeyama, Walter Gabriel Saltzer, Prismata:Naturwissenschaftsgeschichtl. Studien: Festschrift für Willy Hartner,Steiner, 1977, p. 264
- ↑ Abdi, W. H. Interaction between Indian and central Asian science and technology in medieval times. Indian National Science Academy, 1990 — 2 bet. OCLC 555654275.
- ↑ Mafātīḥ al-ʿulūm. doi:10.1163/1877-8054_cmri_COM_22577.
- ↑ Thomann, J. (1 January 2015). "On the Natural Sciences: An Arabic Critical Edition and English Translation of EPISTLES 15-21 Edited and translated by C. BAFFIONI". Journal of Islamic Studies 26 (1): 67–69. doi:10.1093/jis/etu080.
- ↑ Jabbar Beg, M. A., The Origin of Islamic Science, Religion, p. 17 https://archive.org/details/the_origins_of_islamic_science
- ↑ Kalin, I. and Ayduz, S. (eds), The Oxford Encyclopedia of Philosophy, Science, and Technology in Islam, Volume 1, Oxford University Press, 2014,p. 100; Jabbar Beg, M. A., The Origin of Islamic Science, https://archive.org/details/the_origins_of_islamic_sciencep. 50.