Iyerogliflarni soddalashtirish: Versiyalar orasidagi farq

Iyerogliflarni soddalashtirish;
Yozuv tipi	—
Tillar	—
Yaratilgan sanasi	1950
Davr	—
Yozuv yoʻnalishi	left-to-right
ISO 15924	Hans
	k; m; t;

Iyerogliflarni soddalashtirish
Muallif(lar)	胡怀琛
Nashriyot	商务印书馆

Tarixni interaktiv tarzda koʻrib chiqish

← Avvalgi tahrir Keyingi tahrir →

Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi

VizualVikimatn

Inline

19-Oktyabr 2019, 10:47 dagi koʻrinishi

”Xitoy” so‘zi (xit. an’anaviy 中國, soddalashtrilgan 中国) an'anaviy va soddalashtirilgan ko‘rinishlarda

Iyerogliflarni soddalashtirish (xit. soddalashtrilgan 简化字, pinyin: jiǎnhuà zì) — Xitoy Xalq Respublikasida, keyinroq boshqa davlatlarda ham yozuvning yangi normalarini ishlab chiqish va amaliyotga tatbiq etish jarayonidir. Islohotlar doirasida ancha murakkab ko‘rinishdagi 2235 ta iyeroglifning ko‘rinishi o‘zgartirilgan.^[1].

Tarixi

Iyeroglifik yozuvni soddalashtirish XX asr boshlarida taklif qilingan^[2], murakkab yozuv Xitoyning iqtisodiy qoloqligiga sabab qilib ko‘rsatilgan^[3], aslida soddalashtirilgan iyerogliflardan avval ham, asosan tez yozishda foydalanilgan. Soddalashtirilgan belgilarni qonuniylashtirishga urinishlarning birinchi bosqichi – 1851–1864-yillar oralig‘ida Taypinlar qo‘zg‘oloni (1850-1865) davrida boshlangan. Shu davrda xalq orasida tarqalgan soddalashtirilgan iyerogliflardan muhr, hujjatlar va kitob chop etishda ham foydalanilgan. Bundan tashqari iyerogliflarni soddalashtirishning ko‘plab variantlari yaratilgan. Ularning barchasi ham iyerogliflarning “olti kategoriyasi”ga mos kelmagan. Bu soddalashtirilgan iyerogliflarning ko‘pi “Xitoy iyerogliflarini soddalashtirish dasturi”ga kirgan. 1930 – 1940-yillar yapon okkupatsiyasi davrida yapon iyerogliflarini soddalashtirsh bilan birga parallel ravishda iyerogliflarni soddalashtirish tizimli dasturi boshlangan. Soddalashtirilgan iyerogliflar Xitoyda xit. soddalashtrilgan 简体字, pinyin: jiăntĭzì, pall.: szyantitszi deyiladi.

XXRda iyerogliflarni soddalashtirish bo‘yicha rasmiy taklif (xit. soddalashtrilgan 汉字简化方案, pinyin: hànzì jiǎnhuà fāng'àn) 1956-yil e’lon qilingan.^[4] Bu ro‘yxatdagi soddalashtirilgan iyerogliflar qisman yapon sindzitayi bilan muvofiq edi, Xitoy hukumati uning o‘rniga ancha kengaytirilgan ro‘yxatni taqdim etdi. Soddalashtirilgan iyerogliflarning maqomi 1964-yil e’lon qilingan “Soddalashtirilgan iyerogliflarning umumiy jadvali” (xit. soddalashtrilgan 简化字总表, pinyin: jiǎnhuàzì zǒngbiǎo) orqali rasmiylashtirildi.^[1], Unda 2238 ta iyeroglifning soddarog‘i bilan o‘zgartirilgan ro‘yxati bor edi.

1975-yil tahrirlashning ikkinchi bosqichi tayyorlandi (xitoycha: 二简字), unga ko‘ra yana 248 ta iyeroglif soddalashtirilgan va yana 605 tasi bo‘yicha fikr-mulohazalar so‘ralgan.^[5]. 1977-yildan “Jenmin jibao” kabi nufuzli gazetalar ikkinchi bosqichda soddalashtirilgan iyerogliflardan foydalana boshlaganlar. Lekin yuzaga kelgan tushunmovchiliklar oqibatida hukumat avval maktablarni va nashriyotlarni yangi soddalashtirishdan foydalanmaslikka chaqirishga majbur qilgan. 1986-yil 24-iyundan ikkinchi bosqichdagi soddalashtirish butunlay bekor qilingan. Yana qayta 1964-yilgi standart qabul qilingan lekin ikkinchi bosqichda soddalashtirilgan uchta iyeroglif istisnoviy holda saqlab qolingan.^[6], Shu alfozda 2235 ta soddalashtirish qolgan. O‘sha yilning 10-oktabrida bundan keyingi soddalashtirishlar juda ehtiyotkorlik bilan o‘tkazilishi e’lon qilingan.^[7].

1969-yilda Singapur xalq ta’limi vazirligi 502 ta o‘rniga 498 ta soddalashtirilgan iyeroglifni qabul qildi (ayrim an’anaviy iyerogliflar qo‘shib yuborilgandi). 1974-yilda 2287 ta iyeroglifni soddalashtirish bo‘yicha tahrirlashning yangi bosqichi boshlandi. 1976-yilda yana ayrim o‘zgarishlarga qo‘l urildi. 1993-yil esa 1986-yilgi Xitoy tahrirlari qabul qilindi.

Malayziya 1981-yildan Xitoy amalga oshirgan o‘zgarishlarni qabul qildi. Tayvan, Makao va Gonkong hozirda ham an’anaviy iyerogliflardan foydalanadi. ^[8]. Xitoy (kandzi) iyerogliflaridan foydalanuvchi Yaponiya ham 1946-yilda ayrim iyerogliflarning yozilishini soddalashtirdi (soddalashtirish jarayoni 1930-yillardan boshlangan). Kandzidagi barcha tahrirlar ham Xitoy tahrirlari bilan mos kelavermaydi.

Koreya Respublikasida xancha nomi bilan yuritilgan Xitoy iyerogliflari xangil alifbosidan to‘liq chiqarib tashlangan. Shu sababli u yerda soddalashtirish amalga oshirilmadi. Koreya Xalq Demokratik Respublikasida esa rasman Xitoy iyerogliflaridan foydalanilmaydi.

Soddalashtirish tamoyillari

1952-yil Xitoy yozuvni tahrirlash tadqiqotlar qo‘mitasi iyerogliflarni soddalashtirishning asosiy tamoyili sifatida Lun Yuyning “rivojlantiramiz lekin o‘ylab topmaymiz”, gapini iqtibos qilib olganlar.(xitoycha: 述而不作)^[2]. Izlanishlar natijasida soddalashtirishning quyidagi tamoyillari ishlab chiqildi:

Udumlarga va oddiylikka amal qilish
Standartlashtirish
- Iyerogliflarning turli yozilish variantlarini yo‘qotish
- Fonetik jihatlarga e’tibor qaratish
- Imkon qadar ideogramm jihatlarni saqlab qolish
Barqarorlik
Amaliy jihatdan qulaylik
Imkon qadar badiiylik

Qo’shimcha tarzda iyerogliflarning barqaror, xalqchil soddalashtirishlari va kamroq chiziqlarga ega bo‘lgan ko‘rinishlaridan foydalaniladi. Imkon qadar iyerogliflarning an’anaviy ko‘rinishlarini (elementlarini) saqlab qolishga bo‘lgan urinishlarga qaramay, (asosan soddalashtirishning ikkinchi bosqichida) ko‘plab yangi formalar yaratildi.

Soddalashtirish usullari

Ko‘plab “soddalashtirilgan” iyerogliflar (masalan: 猕, mi, 猕猴 *mihou*, «makaka» so‘zida ishlatiladi) o‘tmishda standart iyeroglif varianti shaklida mavjud bo‘lgan (獼). (Morrison lug‘ati, ilk nashri tm. 1820-yillar)

Iyerogliflar bir nechta usullar bilan soddalashtirilgan:

Ko‘p ishlatiladigan iyerogliflarning murakkab qismlarini oddiyroq shaklga almashtirish:
- 對 → 对; 觀 → 观; 風 → 风 va hokazo.
Fonetik tarkibiy qismlarini (komponentlarini) o‘zgartirish:
- 潔 → 洁; 鄰 → 邻; 極 → 极 va hokazo.
Tarkibiy qismlardan (komponentlardan) voz kechish:
- 廣 → 广; 寧 → 宁; 滅 → 灭 va hokazo.
Qiya (kursiv) kalligrafik yozilish shakllaridan foydalanish (xit. an’anaviy 草書楷化, soddalashtrilgan 草书楷化, pinyin: cǎoshūkǎihuà):
- 書 → 书; 長 → 长; 馬 → 马 va hokazo.
Ancha sodda shaklga ega bo‘lgan qadimiy iyerogliflardan foydalanish:
- 涙 → 泪; 網 → 网; 傑 → 杰 va hokazo.
Belgi-belgi yangi kombinatsiyalarini yaratish:
- 體 → 体; 塵 → 尘; 竃 → 灶 va hokazo.
Belgi-fonetik qism yangi kombinatsiyalarini yaratish:
- 護 → 护; 驚 → 惊; 膚 → 肤 va hokazo.
Iyeroglifni xuddi shu yoki o‘xshash tovushni ifodalaydigan boshqa iyeroglif bilan almashtirish:
- 餘 → 余; 穀 → 谷; 後 → 后 va hokazo.
Bir nechta iyerogliflarni qo‘shıb, oddiyroq yoziladigan shaklga keltirish:
- 髮 va 發 → 发; 儘 va 盡 → 尽 va hokazo.
Iyerogliflarda ko‘p uchraydigan tarkibiy qismni (komponentni) soddalashtirish:
- 門 → 门; 閉 → 闭; 問 → 问 va hokazo (bu qoidada ikkita istisno bor — asosiy belgisi “darvoza” (門) bo‘lgan “ochish”: 開 → 开, va “yopish” 關 → 关, iyerogliflari to‘lig‘icha bu komponentdan ozod qilinadi).

Bir nechta an’anaviy iyerogliflar mavjud soddarog‘i bilan almashtirilganda, klassik matnlarni soddalashtirilgan iyerogliflar bilan yozish va o‘qishda chalkashliklar kelib chiqishi mumkin. Tizimli soddalashtirish sababli ayrim hollarda soddalashtirilgan iyeroglifning yozilishi an’anaviy iyeroglifdan ko‘ra murakkabroq bo‘lishi mumkin. Masalan, avval qo‘llanilgan 搾 variant o‘rniga 榨 qabul qilingan. Iyeroglifning chap qismidagi uch chiziqdan iborat “qo‘l” belgisi (扌) to‘rt chiziqli “daraxt” belgisi (木) bilan almashtirilgan. O‘zgarmay qolgan iyerogliflar – masalan, “工欲善其事，必先利其器”, merosiy (xit. soddalashtrilgan 传承字, pinyin: chuánchéngzì) deb ataladi. Bu iyerogliflarni an’anaviy ham, soddalashtirilgan ham deb bo‘lmaydi. Soddalashtirilgan va merosiy iyerogliflardan tashkil topgan yozuv “Soddalashtirilgan Xitoy yozuvi” nomini olgan (xit. soddalashtrilgan 简体中文, pinyin: jiǎntǐ zhōnɡwén).

Misollar

**An’anaviy, xitoycha va yaponcha soddalashtirilgan iyerogliflarning ayrimlarini solishtirish**
	An’anaviy	Xitoyda soddalashtirilgan	Yaponiyada soddalashtirilgan	Tarjima
Xitoyda soddalashtirilgan, Yaponiyada soddalashtirilmagan	電	电	電	elektr toki
	買	买	買	sotib olmoq
	開	开	開	ochmoq
	東	东	東	sharq
	車	车	車	arava, avtomobil
	紅	红	紅	qizil, ol (rang)
	無	无	無	Mu (rad etmoq)
	鳥	鸟	鳥	qush
	熱	热	熱	issiq
	時	时	時	vaqt
	語	语	語	til, nutq
Yaponiyada soddalashtirilgan, Xitoyda soddalashtirilmagan	佛	佛	仏	Budda
	惠	惠	恵	xizmat
	德	德	徳	yaxshi fazilat
	拜	拜	拝	koutou, birovga sig‘inish
	黑	黑	黒	qora
	冰	冰	氷	muz
	兔	兔	兎	quyon
	妒	妒	妬	hasad
Xitoyda va Yaponiyada turlicha ko‘rinishlarda soddalashtirilgan	聽	听	聴	eshitmoq
	證	证	証	sertifikat, isbot
	龍	龙	竜	ajdar
	賣	卖	売	sotmoq
	龜	龟	亀	toshbaqa
	歲	岁	歳	yosh, yil
	藝	艺	芸	san’at
	戰	战	戦	urush, jang
	關	关	関	yopmoq
	鐵	铁	鉄	temir, metall
	圖	图	図	xarita, rasm
	團	团	団	guruh
	轉	转	転	burmoq
	廣	广	広	keng
	惡	恶	悪	yomon, yovuz
	豐	丰	豊	serob
	腦	脑	脳	miya
	雜	杂	雑	turli-tuman
	壓	压	圧	bosim, siqmoq
	雞	鸡	鶏	tovuq
	價	价	価	narx
	樂	乐	楽	shodlik, quvnoqlik
	氣	气	気	havo, ruh
	廳	厅	庁	zal, ofis
Xitoy va Yaponiyada bir xil soddalashtirilgan	聲	声	声	ovoz, tovush
	學	学	学	o‘qitmoq, o‘rgatmoq
	體	体	体	tana
	點	点	点	nuqta
	貓	猫	猫	mushuk
	蟲	虫	虫	hasharot
	舊	旧	旧	eski, qadimiy
	會	会	会	kutib olmoq
	萬	万	万	10 000
	盜	盗	盗	o‘g‘ri
	寶	宝	宝	xazina
	國	国	国	yurt
	醫	医	医	meditsina

Qarang

Xitoy yozuvi
An’anaviy Xitoy iyerogliflari
Xitoy iyerogliflarining evolyutsion bosqichlari
Sindzitay — yaponcha soddalashtirish
Xyogaydzi — yapon yozuvida soddalashtirilmay qolgan belgilar

Izohlar

↑ ^1,0 ^1,1 Чжоу Югуан Модернизация китайского языка и письменности // Новое в зарубежной лингвистике. — Москва, 1989. — B. 376-398.
↑ 2,0 2,1 Andoza parametrlarida xatolik {{dead link}}. (ochilmaydigan havola)(xit.)
↑ „中共中央关于讨论汉字简化方案的指示“ (zh) (deadlink). 2012-yil 4-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 13-sentyabr.
↑ „国务院关于公布汉字简化方案的决议“ (zh) (deadlink). 2012-yil 4-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 13-sentyabr.
↑ Second Stage Simplifications 第二次汉字简化方案（草案）^(ingl.)
↑ „国务院批转国家语言文字工作委员会《关于废止〈第二次汉字简化方案（草案）〉和纠正社会用字混乱现象的请示》的通知“ (zh) (deadlink). 2012-yil 4-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 13-sentyabr.
↑ s:zh:简化字总表^(xit.)
↑ Ольга Завьялова Лабиринты иероглифа // НГ-Наука. — 2001. — № 06 (42).

Manbalar

↑ (unspecified title)

[Zhou-1] 1,0 ^1,1 Чжоу Югуан Модернизация китайского языка и письменности // Новое в зарубежной лингвистике. — Москва, 1989. — B. 376-398.

[简易字说-2] 2,0 ^2,1
Iyerogliflarni soddalashtirish
Muallif(lar) 胡怀琛
Nashriyot 商务印书馆

Andoza parametrlarida xatolik {{dead link}}. (ochilmaydigan havola)^(xit.)

[3] „中共中央关于讨论汉字简化方案的指示“ (zh) (deadlink). 2012-yil 4-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 13-sentyabr.

[4] „国务院关于公布汉字简化方案的决议“ (zh) (deadlink). 2012-yil 4-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 13-sentyabr.

[5] Second Stage Simplifications 第二次汉字简化方案（草案）^(ingl.)

[6] „国务院批转国家语言文字工作委员会《关于废止〈第二次汉字简化方案（草案）〉和纠正社会用字混乱现象的请示》的通知“ (zh) (deadlink). 2012-yil 4-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 13-sentyabr.

[简化字总表-7] s:zh:简化字总表^(xit.)

[Лабиринты_иероглифа-8] Ольга Завьялова Лабиринты иероглифа // НГ-Наука. — 2001. — № 06 (42).

[[https://www.unicode.org/iso15924/iso15924-codes.html_&#039;&#039;(unspecified_title)&#039;&#039;]-9] (unspecified title)

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[1]