Ma'naviyat

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Maʼnaviyat — eng umumiy maʼnoda — dunyo va insondagi ruh namoyonlarining yigʻindisi hisoblanadi. Sotsiologiya, madaniyatshunoslik va jurnalistikada „maʼnaviyat“ koʻpincha axloqiy qadriyatlar va anʼanalar shaklida ifodalangan, odatda diniy taʼlimotlar va amaliyotlarda, shuningdek, badiiy tasvirlarda jamlangan jamiyatning birlashtiruvchi tamoyillari deb ataladi. Ushbu yondashuv doirasida maʼnaviyatning shaxs ongidagi koʻrinishi vijdon deb ataladi va maʼnaviyatni mustahkamlash targʻibot (nasihat), maʼrifiy, gʻoyaviy- maʼrifiy yoki vatanparvarlik ishlari jarayonida amalga oshirilishi ham taʼkidlanadi.

Psixologiyada[tahrir | manbasini tahrirlash]

Psixologiyada maʼnaviyat muammosi birinchi marta XIX asr oxiri — XX asr boshlarida psixologiyani tushunish doirasida koʻrib chiqildi, uning vakillari (Vilgelm Dilthey, Eduard Spranger) inson psixikasini maʼnaviy faoliyat (madaniyat, sanʼat) bilan bogʻliq holda oʻrganishga qaratilgan, axloq va boshqa tabiiy fanlardan koʻra. Keyinchalik maʼnaviyat Karl Gustav Yungning analitik psixologiyasining oʻrganish mavzusiga aylandi, unda Gʻarb va Sharqning maʼnaviy madaniyati kollektiv ongsizlik va arxetip tushunchalari yordamida tahlil qilindi.

Maʼnaviyatni psixologik oʻrganishning navbatdagi bosqichi uni gumanistik, transpersonal va ekzistensial psixologiya doirasida koʻrib chiqish edi. Roberto Assagioli psixosintezida maʼnaviyat ijodiy ilhom manbai boʻlib xizmat qiladigan oliy ong bilan bogʻliq. Avraam Maslou maʼnaviyatni oʻzini oʻzi anglash jarayonida yuzaga keladigan eng yuqori tajribalar bilan bogʻliq holda koʻradi. Stanislav Grof maʼnaviyatni transpersonal tajribalar va ruhiy inqirozlar bilan bogʻliq holda koʻrib chiqadi. Transpersonal psixologiyaga oid zamonaviy ishlarda shamanizm va boshqa anʼanaviy madaniyatlarda qoʻllaniladigan ruhiy shifo amaliyotlarini tavsiflash va tahlil qilishga katta eʼtibor beriladi. Viktor Frankl maʼnaviyatni shaxsning eng yuqori antropologik oʻlchovi deb hisoblaydi va uni jismoniy va aqliy oʻlchovlardan ustun qoʻyadi. Ekzistensial psixologiyada maʼnaviyat muammosiga muqobil yondashuv maʼnaviyatni transsendensiya bilan bogʻlagan Adriana Van Kaama kontseptsiyasidir [1] .

Xristian psixologiyasida maʼnaviyat inson harakatlarida namoyon boʻladigan ilohiy yoki iblis tabiatining yuqori kuchlari bilan bogʻliq holda koʻrib chiqiladi. Shu bilan birga, xristian psixologiyasi maʼnaviyatning boshqa har qanday turlari mavjudligini inkor etadi[1].

Maʼnaviyatga boʻlgan yondashuvlarning aksariyatida u shaxs doirasidan tashqariga chiqadigan va gʻayritabiiy, ilohiy yoki kosmik kuchlar bilan bogʻliq boʻlgan hodisa sifatida qaraladi. Maʼnaviyat — o‘zining tor manfaati va o‘tkinchi qadriyatlari doirasidan chiqib ketgan insonning yetuklik belgisidir[1].

Dinda[tahrir | manbasini tahrirlash]

Yahudiylikdagi maʼnaviyat yahudiy axloqi, yahudiy ibodati, yahudiylarning meditatsiyasi, Shabbat va bayramlarga rioya qilish, Tavrotni oʻrganish[2][3], ovqatlanish qonunlari (kashrut), teshuva va boshqa amaliyotlarni oʻz ichiga olishi mumkin[4][5]. U halaka va boshqalar tomonidan belgilangan amaliyotlarni oʻz ichiga olishi ham mumkin[6].

Katolik maʼnaviyati — bu eʼtiqodni qabul qilgandan keyin (fides quae Creditur) shaxsiy eʼtiqod harakatini (fides qua Creditur) amalga oshirishning ruhiy amaliyotidir. Progressiv nasroniylik — bu gʻayritabiiy eʼtiqod daʼvolarini yoʻq qilishga va ularni tarixiy va ilmiy tadqiqotlarga asoslangan Injil maʼnaviyatini tanqiddan keyingi tushunish bilan almashtirishga intiladigan zamonaviy harakat. U tarixiy dogmatik daʼvolarga emas, balki maʼnaviyatning yashagan tajribasiga eʼtibor qaratadi va eʼtiqod ham toʻgʻri, ham insoniy tuzilma ekanligini va ruhiy tajriba psixologik va asabiy jihatdan haqiqiy va foydali ekanligini qabul qiladi.

Ichki ruhiy kurash va tashqi jismoniy kurash arabcha jihod so‘zining ikki shartli maʼnosi[7]: „Buyuk jihod“ mo‘minning diniy burchlarini bajarish uchun olib boradigan ichki kurashidir[8]. Bu zoʻravonliksiz maʼno musulmon va musulmon boʻlmagan[9] mualliflar tomonidan taʼkidlangan. Islom tasavvufiy maʼnaviyatining eng mashhur shakli so‘fiylik anʼanasi bo‘lib, unda shayx yoki pir shogirdlarga maʼnaviy tarbiya beradi[10]. Klassik so‘fiy ilohiyotchilar so‘fiylikni „qalbni isloh qilish va uni Allohdan boshqa hamma narsadan qaytarishni maqsad qilgan ilm“[11] deb taʼriflaganlar.

Zamonaviy Gʻarb diniy tadqiqotlarida[tahrir | manbasini tahrirlash]

Maʼnaviyat eng umumiy maʼnoda „insonning ichki kechinmalarining noyob tajribasi toʻliqligida yashagan, unda anʼanaviy Gʻarb madaniy timsollari mavjud boʻlishi mumkin boʻlgan hayot“ va inson uchun muhim boʻlgan boshqa tasvirlar sifatida tavsiflanadi. Zamonaviy tadqiqotlarda, ayniqsa Gʻarbda, maʼnaviyat va dindorlik oʻrtasidagi oʻziga xoslik yoʻqligiga eʼtibor qaratiladi. Masalan, Eylin Barkerning fikricha, maʼnaviyat dindorlikdan shunisi bilan farq qiladiki, ikkinchisining manbai retseptlar va anʼanalar koʻrinishidagi tashqi dunyo boʻlsa, maʼnaviyat manbai esa insonning ichki tajribasidir[12]. Maʼrifat davrida cherkov va davlatning ajralishi bilan zamonaviy jamiyatlarda diniy boʻlmagan maʼnaviyat tobora muhim ahamiyat kasb etmoqda.

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 Д. А. Леонтьев „Духовность“,. Энциклопедия эпистемологии и философии науки, 800 экз, Москва: «Канон+» РООИ «Реабилитация», Lua xatosi: bad argument #2 to 'formatDate': invalid timestamp 'Yanvar'. — 217—218 bet. ISBN 978-5-88373-089-3. 
  2. ↑ Dorff, Elliot N.. Modern Conservative Judaism: Evolving Thought and Practice. University of Nebraska Press, 2018 — 91 bet. 
  3. ↑ Sonsino, Rifat. Six Jewish Spiritual Paths: A Rationalist Looks at Spirituality, 2002 — 56—59 bet. 
  4. ↑ „What Are Jewish Spiritual Practices?“ (en-US). Institute for Jewish Spirituality.. 22-iyun 2021-yilda asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 25-noyabr 2021-yil.
  5. ↑ Sonsino, Rifat. Six Jewish Spiritual Paths: A Rationalist Looks at Spirituality, 2002. 
  6. ↑ Green, Arthur. Jewish Spirituality, 1986. 
  7. ↑ Morgan, Diane (2010), Essential Islam: a comprehensive guide to belief and practice, ABC-CLIO, ISBN 978-0-313-36025-1
  8. ↑ „Jihad“. 6-oktabr 2018-yilda asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 20-fevral 2012-yil.
  9. ↑ Rudolph Peters, Islam and Colonialism. The doctrine of Jihad in Modern History (Mouton Publishers, 1979), p. 118
  10. ↑ Azeemi, K. S., „Muraqaba: The Art and Science of Sufi Meditation“. Houston: Plato, 2005. (ISBN 0-9758875-4-8), p. xi
  11. ↑ Ahmed Zarruq, Zaineb Istrabadi, Hamza Yusuf Hanson — „The Principles of Sufism“. Amal Press. 2008.
  12. ↑ Степанова 2011.

Adabiyotlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Ma%27naviyat&oldid=3535644" dan olindi