Koʻp oʻlchovli masshtablash

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Koʻp oʻlchovli masshtablash — Siz o‘rtog‘ingizga avtobus bekatidan uyingizgacha bo‘lgan yo‘lni qog‘ozga chizib ko‘rsatmoqchisiz. Albatta, bu yo‘l, uncha uzoq bo‘lmasa ham qog‘ozga sig‘maydi. Demak, yo‘lni kichraytirib chizishga to‘g‘ri keladi. Bunda Sizga masshtab yordam beradi. Masshtab joydagi masofaning chizmada, plan va xaritada tasvirlaganda necha marta kichraytirilganligini ko‘rsatuvchi kasr sondir. Avtobus bekatidan Sizning uyingizgacha bo‘lgan masofa 550 m. Uni qisqartirib chizmada 5,5 sm qilib chizdingiz. Siz masofani 10 000 marta qisqartirdingiz. Shunda masshtab 1:10 000 bo‘ladi. Har qanday xarita va joyplanida uning masshtabi, ya'ni masofalar necha marta qisqartirilgani yozib qo‘yiladi.

  Masshtab uch xil ko‘rinishda bo‘ladi: sonli masshtab, nomli masshtab va chiziqli masshtab.

Chiziqli masshtabdan foydalanish eng qulay. Chiziqli masshtab teng qismlarga bo‘lingan to‘g‘ri chiziq shaklida bo‘ladi. Agar bu masshtab 1 sm da 100 m deb yozilsa, nomli masshtab deb, 1:10 000 deb yozilsa, sonli masshtab deb ataladi.

Yarimsharlar tabiiy xaritasining sonli masshtabi 1:22 000 000. Bunda 1 sm da necha km borligini aniqlash uchun 5 ta nolni o‘chiramiz. Shunda nomli masshtab 1 sm da 220 kilometr bo‘ladi.

  Chiziqli masshtabdan masofani aniqlashda foydalanish uchun sirkulning ikki uchini xaritadagi oraliq masofa aniqlanishi lozim bo‘lgan nuqtalarga qo‘yib, so‘ng uni masshtabga ham qo‘yiladi. Shunda masofa aniq bo‘ladi.

Foydalanish sohalari[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • Tajribadan olingan oʻrganilayotgan hodisalar orasidagi juft masofalar tuzilishini tushuntiruvchi yashirin oʻzgaruvchilarni qidirish.
  • Yashirin oʻzgaruvchilar fazosida oʻrganilayotgan hodisalarning joylashuvi haqidagi gipotezalarni tekshirish.
  • Kichik miqdordagi yashirin oʻzgaruvchilar yordamida empirik ravishda olingan maʼlumotlar massivini siqish.
  • Maʼlumotlarning vizual taqdimoti.
  • sonli masshtab, nomli masshtab va chiziqli masshtab.

Masofa funksiyasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Masofa funksiyasi ikki masshtabli ob’ektni masofa bilan bogʻlaydigan ikkita argument funktsiyasidir ular orasida quyidagi aksiomalar boʻlishi uchun : agar va faqat ob’ektlar boʻlsa va mos keladi (masofa refleksi), (masofa simmetriyasi), (uchburchak qoidasi).

Yaqinlik funktsiyasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Yaqinlik funktsiyasi kamroq rasmiylashtiriladi, chunki u eksperimental qiymatdir, masalan, sotsiologik soʻrov jarayonida olingan. Bu funksiya ikkita masshtabli ob’ektni masofa bilan bogʻlaydigan ikkita argument ular orasida quyidagi aksiomalar boʻlishi uchun: (ob’ekt boshqa ob’ektga qaraganda oʻziga yaqinroq), (yaqinlik simmetriyasi), katta qiymatlar uchun va kattalik kamida bir xil tartibga ega (zaiflashtirilgan uchburchak qoidasi).

Adabiyot[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • Tolstova Yu. N. Osnovi mnogomernogo shkalirovaniya. — M.: KDU, 2006. — 160 s. — ISBN 5-98227-100-4
  • 6-sinf matematika darsligi
  • Deyvison M. Mnogomernoe shkalirovanie: metodi naglyadnogo predstavleniya dannix. — M.: Finansi i statistika, 1988. — 254 s. — ISBN 5-279-00276-3
  • Ayvazyan S. A., Buxshtaber V. M, Yenyukov I. S. i dr. Prikladnaya statistika: klassifikatsiya i snijenie razmernosti. — M.: Finansi i statistika, 1989. — 607 s.