Habash al-Hasib al-Marvaziy

Ahmad ibn Abdulloh Habash Hasib Marvaziy (766-869) shimoli-sharqiy Eronlik astronom, geograf va matematik bo'lgan. U Xurosonning Merv shahridan trigonometrik kattaliklar: sinus, kosinus, tangens va kotangentsni tushuntirgan birinchi olim hisoblanadi.

U Bagʻdodda yashaydi va yuz yoshdan oshib 869-yilda vafot etadi. U Abbosiy xaliflardan boʻlgan al-Maʼmun va al-Mu'tasimlarning boshchiligida ish olib borgan.

Ishlari

U 825-yildan 835-yilgacha kuzatuvlar olib boradi va uchta astronomik jadvalni tuzadi. Birinchisi hamon Hind uslubida, ikkinchisi, "tekshirilgan" deb atalgan jadval, eng muhim hisoblanib, ular "Maʼmuniy" yoki "Arab" jadvallariga oʻxshab ketadi va al-Maʼmun astronomlarining umumiy asari boʻlishi ham mumkin. Uchinchisi esa kichikroq boʻlib Shoh jadvallari deb ataladi.

829-yildagi quyosh tutilishi holida Habash birinchi bor balandlik orqali(bu holda quyoshning balandligi) vaqtni aniqlash usulini koʻrsatib beradi. Bu usul keyinchalik Musulmonlar astronomlar tomonidan keng qabul qilinadi.

830-yilda u "soya" tushunchasini, zamonaviy koʻrinishida hozirgi trigonometriyadagi tangensga mos keluvchi tushunchani kiritadi. Bundan tashqari u shunday "soyalar"ning ilk jadvalini tuzib chiqadi. Bundan tashqari u kotangens tushunchasini ham kiritadi va uning jadvalini tuzadi.^[1]^[2]

Jismlar va masoflar kitobi

Al-Hasib Bagʻdoddagi Al-Shammisiyya rasadxonasida koʻplab izlanishlar olib boradi va bir nechta geografik raqamlar va astronomik qiymatlarni hisoblashga erishadi. U natijalarni oʻzining Jismlar va masofalar kitobida yigʻadi. Ulardan baʼzilari quyida keltirilgan.^[3]

Yer

Yer aylanasi uzunligi: 32,444 km
Yer diametri: 10323.201 km
Yer radius: 5161.609 km

Oy

Oy diametri: 3036.5 km
Oy aylanasi uzunligi: 9538.622 km
Oyning eng uzoq nuqtasi diametri: 662,406.338 km
Oyning eng uzoq nuqtasi aylana uzunligi: 2,081,848.873 km

Quyosh

Quyosh diametri: 56,777.6966 km
Quyosh aylanasi uzunligi: 178,444.189 km
Quyosh orbitasi diametri: 12,491,093.2 km
Quyosh orbitasi aylana uzunligi: 39,256,038 km
Quyosh orbitasi orqali bir daraja:108,952.67 km
Quyosh orbitasi orqali bir daqiqa:1817.405 km

Manbalar

Charette, François (2007). "Ḥabash al‐Ḥāsib: Abū Jaʿfar Aḥmad ibn ʿAbd Allāh al‐Marwazī". in Thomas Hockey. The Biographical Encyclopedia of Astronomers. New York: Springer. 455–7 b. ISBN 978-0-387-31022-0. http://islamsci.mcgill.ca/RASI/BEA/Habash_al-Hasib_BEA.htm. (PDF version)

Havolalar

Handbuch der Geschichte : aus den Handschriften der k.k. Hofbibliothek zu Wien, der herzoglichen Bibliothek zu Gotha und der Universitäts-Bibliothek zu Leyden (1850), ed.: Ferdinand Wüstenfeld
An extract from Ibn Kutaiba's 'Adab al-Kâtib; or, The writer's guide (1877), ed.: William Oliver Sproull
Ibn Kutaiba's Adab-al-kâtib. Nach mehreren Handschriften hrsg. von Max Grünert (1900), ed.: Max Grünert
Liber poesis et poetarum (1904), ed.: Michael Jan de Goeje

↑ Jacques Sesiano, "Islamic mathematics", p. 157, in Selin, Helaine; D'Ambrosio, Ubiratàn, muh. (2000), Mathematics Across Cultures: The History of Non-western Mathematics, Springer, ISBN 1-4020-0260-2
↑ "trigonometry". Encyclopædia Britannica. http://www.britannica.com/EBchecked/topic/605281/trigonometry. Qaraldi: 2008-07-21.
↑ Langermann, Y. Tzvi (1985), „The Book of Bodies and Distances of Habash al-Hasib“, Centaurus, 28 (2): 108–128 [111], Bibcode:1985Cent...28..108T, doi:10.1111/j.1600-0498.1985.tb00831.x

[Sesiano-1] Jacques Sesiano, "Islamic mathematics", p. 157, in Selin, Helaine; D'Ambrosio, Ubiratàn, muh. (2000), Mathematics Across Cultures: The History of Non-western Mathematics, Springer, ISBN 1-4020-0260-2

[trigonometry-2] "trigonometry". Encyclopædia Britannica. http://www.britannica.com/EBchecked/topic/605281/trigonometry. Qaraldi: 2008-07-21.

[3] Langermann, Y. Tzvi (1985), „The Book of Bodies and Distances of Habash al-Hasib“, Centaurus, 28 (2): 108–128 [111], Bibcode:1985Cent...28..108T, doi:10.1111/j.1600-0498.1985.tb00831.x

[1]

[2]

[3]