Darfur genotsidi

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Darfur genotsidi
Sudan mojarosi

Darfur xaritasi
Sana 23-fevral, 2003-yil(2003-02-23)dan bugungi kungacha
Halok boʻlganlar 80 000 va 400 000 oraligʻida
Jinoyatchilar Sudan hukumati

Darfur genotsidi – Sudanda davom etayotgan urushda (2023 yildan hozirgacha) Darfurda sodir boʻlayotgan darfuriliklarning muntazam ravishda oʻldirilishi. Bu XXI asrning ilk genotsidi sifatida tanildi[1][2]. Fur, Masalit va Zagava etnik guruhlariga qarshi amalga oshirilayotgan genotsid Xalqaro Jinoyat Sudini (ICC) bir necha kishini insoniyatga qarshi jinoyatlar, zoʻrlash, majburan topshirish va qiynoqlarda ayblashiga olib kelgan. 2003-yildan 2005-yilgacha taxminan 200 000 kishi halok boʻlgan[3]. 2023-yilda Masalit xalqiga qarshi etnik zoʻravonlik Sudandagi navbatdagi urushning yon taʼsiri sifatida avj oldi, natijada jabrlanganlarning koʻpchiligi Chadga qochib ketgan[4] va genotsidning yana avj olishi boshlangan.

Kelib chiqishi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Sudanning gʻarbidagi Darfur mintaqasidagi inqiroz va davom etayotgan toʻqnashuvlar bir nechta alohida hodisalardan kelib chiqqan. Birinchisi, Xartum milliy hukumatlari va Darfurdagi ikki isyonchi guruh: Adolat va Tenglik Harakati va Sudan Ozodlik Harakati / Armiyasi oʻrtasida sodir boʻlgan fuqarolar urushi edi. Isyonchilar guruhlari dastlab 2003-yil fevralida Darfurning „Xartum tomonidan siyosiy va iqtisodiy chekkalanishi“ tufayli tuzilgan edi. 2003-yil aprel oyida isyonchi guruhlar harbiy aerodromga hujum qilib, havo kuchlari generalini oʻgʻirlab ketishganida, hukumat qarshi hujumga oʻtgan. Xartum hukumatining qattiq javob qilgan, ular qoʻzgʻolonni yoʻq qilish uchun militsiya kuchlarini qurollantirishgan. Bu Darfurdagi fuqarolarga qarshi ommaviy zoʻravonliklarga olib kelgan[5].

Ikkinchi omil – 1956-yilda Sudan Buyuk Britaniyadan mustaqillikka erishganidan beri nasroniylar, animist qora tanli janubiylar va arablar hukmronlik qiladigan hukumatlar oʻrtasida sodir boʻlgan fuqarolar urushidir. Taxminan 11 yil davomida sodir boʻlgan zoʻravonliklar jangovar harakatlar bir milliondan ortiq odamni oʻz uyini tashlab ketishga majbur qilgan: Sudan atrofidagi boshqa joylarga yoki chegara orqali Chadga qochib ketgan. Darfurdagi etnik mojaro ildizi irqchilik bilan davom etib kelmoqda[6]. Darfurda olti million aholi va bir necha oʻnlab qabilalar yashaydi. Darfur ikkiga boʻlingan: "qora „afrikalı“ kelib chiqishini daʼvo qiladiganlar va asosan oʻtroq dehqonchilik bilan shugʻullanadiganlar va „arab“ kelib chiqishini daʼvo qiladiganlar va asosan yarim koʻchmanchi chorvadorlar"[7].

Darfurdagi genotsid ijrochilari orasida Sudan qoʻmondoni Abdel Fattoh al-Burxon va Janjavid yetakchisi Hemedti ham bor edi[8]. 2013-yilda Birlashgan Millatlar Tashkilotining (BMT) hisob-kitoblariga koʻra, genotsid paytida 300 000 ga yaqin odam oʻldirilgan; Bunga javoban Sudan hukumati oʻlganlar soni „qoʻpol ravishda oshirilgan“ deb daʼvo qildi[9]. 2015-yilga kelib, qurbonlar soni 100 000 dan 400 000 gacha boʻlganligi taxmin qilingan[10]. Hukumat Darfurda mahalliy aholiga qarshi kimyoviy qurol qoʻllagani iddao qilingan. Bu dushman muhit tufayli millionlab odamlarning koʻchirilishiga olib kelgan. Toʻqnashuvlar 3 milliondan ortiq odamning hayotiga jiddiy taʼsir koʻrsatdi[11].

Harbiy jinoyatlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Mojaroda asosiy ishtirokchi boʻlib kelgan arab Janjavid jangarilaridan biri

BBC etnik tozalash masalasi haqida ilk bor 2003-yilning noyabrida, keyingi yilning esa mart oyida xabar bergan. AQSh Xalqaro taraqqiyot agentligi maʼmuri kongressga guvohlik berib, Darfurda sodir boʻlayotgan etnik nizo va „aholi tozalanishi“ haqida gapirgan[12].

Darfur genotsidi paytida zoʻravonlik[tahrir | manbasini tahrirlash]

Jinsiy zoʻravonlikdan genotsid quroli sifatida foydalanish holatlari ham qayd etilgan. Bu jinoyatni Sudan hukumati kuchlari va Janjavidlar („otda yovuz odamlar“)[13] amalga oshirgan[14]. Janjavidlarning xatti-harakatlari nafaqat ayollar, balki bolalar bilan ham boʻlgan. Shuningdek, goʻdaklar oʻldirilgani, jabrlanuvchilarning jinsiy jarohatlanishi odatiy holga aylangani haqida ham xabarlar bor[15]. Davom etayotgan mojaro tufayli intervyu berish istagida boʻlganlar va faollar uchun Darfurda aholi orasida soʻrov oʻtkazish imkoni boʻlmagan. Biroq, qayd etilgan zoʻravonliklar asosan arab boʻlmagan qishloqlarda Sudan harbiylari yordamida Janjavidlar tomonidan sodir etilgan.

Ushbu hujumlarda sodir boʻlgan ishlar:

  1. Janjavid qoʻshinlari qishloqni oʻrab olishdi, soʻng oʻtin yoki suv terib ketish uchun qishloqdan chiqib ketgan qizlar va ayollarga hujum qilishdi[16].
  2. Janjavid qoʻshinlari uyma-uy yurib, qizlar va ayollarni zoʻrlagan holda oʻgʻil va erkaklarni oʻldirishdi yoki hammani yigʻib, ularni markaziy joyga olib kelishdi, keyin oʻgʻil bolalar va erkaklarni oʻldirib, qizlar va ayollarni zoʻrlashdi[16].
  3. Janjavid kuchlari ayollar va bolalarni zoʻrlash uchun yaqin atrofdagi qishloqlar yoki shaharlarga, lagerlariga yoki Chad chegarasidan oʻtib ketishdi[16].

Tara Gingerich va Jennifer Leaningning soʻzlariga koʻra, zoʻravonlik hujumlari koʻpincha boshqalarning „jumladan, jabrlanganlarning erlari, otalari, onalari va bolalari koʻz oʻngida amalga oshirilgan, ular tomosha qilishga majbur boʻlgan va aralashishga toʻsqinlik qilingan“[17]. Ushbu genotsidda zoʻravonlik hattoki 70 va undan katta yoshdagi ayollar, 10 yoshgacha boʻlgan qizlar va aniq homilador ayollarni ham oʻz ichiga olgan keng yosh oraligʻida sodir etilgan.

Yoʻqolgan ayollar va qizlar qoʻyib yuborilgan boʻlishi mumkin, ammo shu paytgacha oilalari bilan qoʻshila olmagan boʻlishi mumkin. Sobiq bosh kotib Kofi Annan BMTga bergan bayonotida quyidagicha aytgan: „Darfurda biz butun aholi koʻchirilayotganini va ularning uylari vayron boʻlganini, zoʻrlash esa ataylab qilingan strategiya sifatida qoʻllanilayotganini koʻramiz“[18].

Xalqaro aralashuv[tahrir | manbasini tahrirlash]

Birlashgan Millatlar Tashkiloti – Afrika Ittifoqining Darfurdagi gibrid operatsiyasi (UNAMID)[tahrir | manbasini tahrirlash]

Birlashgan Millatlar Tashkiloti Darfurda tinchlikni saqlash uchun Birlashgan Millatlar Tashkiloti-Afrika Ittifoqi gibrid missiyasini (UNAMID) chiqardi. U 2007-yil 31-iyulda Xavfsizlik Kengashining 1769-sonli rezolyutsiyasi qabul qilinishi bilan tashkil etilgan. Biroq, u missiyani rasmiy ravishda 2007-yil 31-dekabrda oʻz zimmasiga oldi[19]. Missiya shtab-kvartirasi Shimoliy Darfurning El-Fasher shahrida joylashgan. Uning sektor shtab-kvartirasi El Geneina (Gʻarbiy Darfur), Nyala (Janubiy Darfur), Zalingey (Markaziy Darfur) va Ed Daein (Sharqiy Darfur) shaharlarida joylashgan. Missiya Darfur shtatida 35 ta pozitsiyaga ega[19]. Afrika Ittifoqi (AU) va Birlashgan Millatlar Tashkiloti (BMT) intensiv diplomatik va siyosiy tinchlikni saqlash saʼy-harakatlari uchun asos hujjatini ishlab chiqqan. Sudanning Afrika Ittifoqining Darfurdagi gibrid operatsiyasini qabul qilishi Bosh kotib Pan Gi Mun va xalqaro hamjamiyatning bir qancha ishtirokchilari tomonidan olib borilgan intensiv muzokaralardan kelib chiqqan. UNAMID veb-saytiga koʻra, „mandat har yili yangilanadi va Xavfsizlik Kengashining 2296-rezolyutsiyasining qabul qilinishi uni 2017-yil 30-iyungacha uzaytirdi“[20]. Tinchlikni saqlash missiyasi xavfsizlikdan tortib logistika cheklovlarigacha boʻlgan bir qancha muammolarga duch kelmoqda. Joylashtirilgan qoʻshinlar murosasiz, murakkab va koʻpincha dushman siyosiy muhitida harakat qiladi. Shuningdek, missiyalar asbob-uskunalar, infratuzilma, transport va aviatsiya aktivlaridagi koʻplab kamchiliklarga duch kelmoqda. Chunki UNAMID byudjeti 2016–2017-moliya yili uchun 1 039 573,2 dollarni tashkil qilgan[21]. Shunga qaramay, cheklangan resurslar va dushmanlik muhiti bilan qoʻshinlar Darfurdagi mahalliy aholini himoya qilish va gumanitar yordam operatsiyasining rivojlanishiga yordam berishda davom etmoqda. UNAMID tinchlikni targʻib qilishga, mojaroning muhim ildizlariga qarshi kurashishga va zoʻravonlikni tugatishga yordam berishga hissa qoʻshadi, chunki „missiya har kuni 100 dan ortiq patrullarni amalga oshiradi“[22].

Tinchlikparvarlar:

  • Sudan hukumatining mas’uliyatiga zarar etkazmasdan tinch aholini himoya qiladi[23].
  • BMT agentliklari va boshqa yordam sub’ektlari tomonidan insonparvarlik yordami va insonparvarlik xodimlarining xavfsizligini taʼminlaydi[23].
  • Jamiyatdagi nizolarni uning asosiy sabablarini bartaraf etadi.

Missiya 2007-yil 31-iyulda 25 987 nafar harbiy kiyimdagi tinchlikparvar kuchlardan iborat edi. Operatsiyada 19 555 askar, 360 harbiy kuzatuvchi va aloqa xodimlari, 3 772 politsiya maslahatchisi va 2 660 tashkil etilgan politsiya boʻlinmalari (FPU) ishtirok etgan[24]. 2011-yil oʻrtalarida UNAMID BMTning tinchlikni saqlash boʻyicha eng yirik operatsiyalaridan biriga aylandi[25].

2018[tahrir | manbasini tahrirlash]

Garchi Darfurda zoʻravonlik hali ham davom etayotgan boʻlsa-da anchagina past darajada va mintaqada barqarorlik oshib bormoqda[26]. Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh kotibi oʻrinbosari Amina Muhammad shunday dedi:

„Biz so'nggi o'n yil ichida faqat tinchlikni saqlashga 16 milliard dollar sarmoya kiritdik. Bundan tashqari, gumanitar mablag'lar va aholining azob-uqubatlarini yengillashtirish uchun ikki tomonlama yordam ham.“

Reaksiyalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Vayron boʻlgan qishloqlar (2004-yil avgust)

2007-yilda[27] Google kompaniyasining sobiq xodimi Andria Ruben McCol Darfurda sodir boʻlayotgan voqealarni xaritalash uchun Google Earthdan yuqori aniqlikdagi tasvirlardan foydalanish gʻoyasini oʻylab topdi. Loyiha "Darfurdagi inqiroz" deb nomlangan va Amerika Qoʻshma Shtatlari Xolokost memorial muzeyi tomonidan Google Earth bilan hamkorlikda boshqarilgan. Dastur foydalanuvchilarga mintaqani kattalashtirish imkonini bergan va foydalanuvchilar 1600 dan ortiq vayron qilingan va shikastlangan qishloqlarni koʻrishga muvaffaq boʻlishgan. Guardian gazetasida yozgan Mark Tarn tasvirlarni „dramatik“ deb taʼriflaydi, chunki hudud qizil va sariq piktogramma bilan belgilangan boʻlib, u „mintaqa aholisiga yetkazilgan vayronagarchilikni grafik tarzda tasvirlaydi“[28].

2004-yilda Kolin Pauell tashqi ishlar boʻyicha davlat qoʻmitasiga Darfurda genotsid sodir etilgani, Sudan hukumati va Janjavidlar javobgar ekanligini va genotsid hali ham davom etishi mumkinligini aytgan[29]. Pauellning taʼkidlashicha, Davlat departamenti tomonidan toʻplangan dalillarni koʻrib chiqib, ularni xalqaro hamjamiyatda erkin mavjud boʻlgan maʼlumotlar bilan taqqoslab, Darfurda genotsid amalga oshirilgan degan xulosaga kelgan[30].

2004-yil 21-sentyabrda Senatning tashqi aloqalar boʻyicha konventsiyasida Pauell shunday dedi:

„Iyul oyida biz qochqinlar va ko'chirilganlar bilan suhbatlashish uchun Chaddagi qochqinlar lagerlariga tashrif buyurish uchun guruh yuborib, cheklangan tergov boshladik. Jamoa ... BMT hisob-kitoblariga koʻra, 2,2 million kishidan 1136 nafari bilan suhbat qurishga muvaffaq boʻldi. bu dahshatli vaziyat.“

„Ushbu intervyular shuni ko‘rsatdiki: ... vahshiyliklarning izchil va keng tarqalgan namunasi: Jingaveyt va hukumat kuchlari tomonidan arab bo‘lmagan qishloq aholisiga nisbatan sodir etilgan qotilliklar, zo‘rlashlar, qishloqlarni yoqib yuborish; suhbatda qatnashganlarning to‘rtdan uch qismi Sudan harbiy kuchlari ishtirok etganligini xabar qildi. Qishloqlar ko'pincha uzoq vaqt davomida bir necha hujumlarni boshdan kechirgan, ular yoqib yuborish, o‘q otish yoki bombardimon qilish natijasida vayron bo‘lgan, bu esa qishloq aholisining o‘z qishloqlariga qaytishini imkonsiz qilgan.Bu shunchaki tasodifiy zo‘ravonlik emas, balki muvofiqlashtirilgan harakat edi.“

„Guruhimiz tomonidan toʻplangan dalillarni koʻrib chiqib, ularni Davlat departamentida mavjud boʻlgan va xalqaro hamjamiyatga maʼlum boʻlgan, ommaviy axborot vositalari va boshqalar tomonidan keng eʼtirof etilgan boshqa maʼlumotlar qatoriga qoʻyganimizda, men shunday xulosaga keldim: genotsid Darfurda sodir etilgan va Sudan hukumati va Jingaveyt javobgarlikni o'z zimmasiga olishi kerak, shuningdek genotsid hali ham sodir bo'lishi mumkin.“

Pauell BMT Xavfsizlik Kengashining navbatdagi rezolyutsiyasida javobgarlikni taʼminlash maqsadida Sudanning Darfur shahrida xalqaro gumanitar huquq va inson huquqlarining barcha buzilishi boʻyicha tergov oʻtkazilishini eʼlon qildi[31]. 2007-yil 29-mayda soʻzlagan nutqida AQSh prezidenti Jorj Bush Darfurdagi vaziyat genotsid ekanligini tasdiqladi. Sudan prezidenti Umar al-Bashir hamkorlik qilmaganini tilga olib, u Sudanga nisbatan iqtisodiy sanksiyalar kuchaytirilganini va BMT Xavfsizlik Kengashining qoʻshimcha sanksiyalar joriy etish, jumladan, Sudan hukumatiga Darfur ustidan harbiy parvozlarni amalga oshirishni taqiqlash boʻyicha rezolyutsiyasini amalga oshirishini eʼlon qildi. U Birlashgan Millatlar Tashkiloti, Afrika Ittifoqi va xalqaro hamjamiyatning boshqa aʼzolarini Darfurda tinchlik oʻrnatish uchun koʻrilayotgan qadamlarga toʻsqinlik qilmaslikka chaqirdi va Prezident Bashirni tinchlikparvar kuchlar bilan hamkorlik qilishga va Darfurda begunoh odamlarning oʻldirilishini toʻxtatishga chaqirdi[32]. Rebekka Joys Freyning soʻzlariga koʻra, xalqaro hamjamiyat Darfurga nisbatan Ruandadagi genotsidda boʻlgani kabi, „tashqaridan kuzatuvchi“ yoki „koʻruvchi“ pozitsiyasini egallagan. Joys Frey, shuningdek, Bashir va boshqa rahbarlar Ruandaga xalqaro hamjamiyatning aralashuvi yoʻqligi ularga xalqaro aralashuvdan jiddiy xavotirlarsiz genotsidni davom ettirish uchun erkinlik berishini anglab yetganini taʼkidlaydi[33].

Qochqinlar lagerlari[tahrir | manbasini tahrirlash]
Darfur qochqinlari uchun lagerlar

Sudandagi genotsiddan qochgan Darfur fuqarolari Sharqiy Chaddagi 13 ta qochqinlar lagerga joylashmoqda. 360 000 ga yaqin darfurilar bu lagerlarda hayot kechirmoqda[34][35].

Filmlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

"Iblis otda keldi" (2007) hujjatli filmi Darfurda sodir boʻlgan zoʻravonlik va genotsid fojiasiga bagʻishlangan. Hikoya muntazam ravishda buzilgan hayotlarning tasvirlari va hikoyalaridan foydalangan holda hikoyani ommaga etkazish uchun kelgan amerikalik koʻzi bilan koʻriladi. 2009-yilda rejissyor va prodyuser Uve Boll "Darfurga hujum" nomli filmni chiqardi. Hikoya amerikalik jurnalistlarning Sudanga mahalliy aholidan davom etayotgan mojaro haqida intervyu olish uchun tashrif buyurishi haqida. Ular Janjavidlarning vahshiyliklariga duch kelishadi, ular qotilliklarni toʻxtatish va genotsidga duch kelgan qishloq aholisiga yordam berish uchun qoʻllaridan kelgancha harakat qilishadi. Qum va qaygʻu: Darfur haqida yangi hujjatli film (2007) – davom etayotgan Darfur mojarosi haqidagi hujjatli film. Huquq faoli Jon Prendergast, Garvard professori Samanta Pauer va Nyu-York Tayms sharhlovchisi Nikolas Kristofning intervyulari va kadrlari Darfur mintaqasidagi arab va arab boʻlmagan qabilalar oʻrtasidagi mojaroning kelib chiqishi va oqibatlarini tasvirlash uchun ishlangan.

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ Williams 2012.
  2. ↑ The Bambuti genocide predates the Darfur genocide.
  3. ↑ „Darfur“ (en). encyclopedia.ushmm.org. Qaraldi: 2023-yil 2-avgust.
  4. ↑ „Ethnically targeted violence worsens in Sudan's Darfur, rights monitors say“. Reuters (2023-yil 11-iyul).
  5. ↑ Straus 2005
  6. ↑ Makau Mutua, „Racism at root of Sudanʼs Darfur crisis.“ CSMonitor, July 14, 2004,
  7. ↑ Straus 2005
  8. ↑ „Sudan's rival generals share a troubled past: genocide in Darfur“. NPR (2023-yil 27-aprel).
  9. ↑ Al Jazeera2013.
  10. ↑ Straus 2015.
  11. ↑ „Darfur Genocide « World Without Genocide -“ (en-US). Qaraldi: 2018-yil 17-dekabr.
  12. ↑ Daly 2010.
  13. ↑ Straus 2005.
  14. ↑ Hirsch 2012.
  15. ↑ Rothe 2009.
  16. ↑ 16,0 16,1 16,2 „The Use of Rape as a Weapon of War in the Conflict in Darfur, Sudan“. reliefweb.int. Qaraldi: 2018-yil 17-dekabr.
  17. ↑ „The Use of Rape as a Weapon of War in the Conflict in Darfur, Sudan“. reliefweb.int. Qaraldi: 2018-yil 17-dekabr.
  18. ↑ „The Use of Rape as a Weapon of War in the Conflict in Darfur, Sudan“. reliefweb.int. Qaraldi: 2018-yil 17-dekabr.
  19. ↑ 19,0 19,1 „About UNAMID“ (en). UNAMID (2015-yil 28-may). Qaraldi: 2018-yil 17-dekabr.
  20. ↑ „About UNAMID“ (en). UNAMID (2015-yil 28-may). Qaraldi: 2018-yil 17-dekabr.
  21. ↑ „About UNAMID“ (en). UNAMID (2015-yil 28-may). Qaraldi: 2018-yil 17-dekabr.
  22. ↑ „About UNAMID“ (en). UNAMID (2015-yil 28-may). Qaraldi: 2018-yil 17-dekabr.
  23. ↑ 23,0 23,1 „About UNAMID“ (en). UNAMID (2015-yil 28-may). Qaraldi: 2018-yil 17-dekabr.
  24. ↑ „About UNAMID“ (en). UNAMID (2015-yil 28-may). Qaraldi: 2018-yil 17-dekabr.
  25. ↑ „About UNAMID“ (en). UNAMID (2015-yil 28-may). Qaraldi: 2018-yil 17-dekabr.
  26. ↑ „UN officials urge support as Darfur attempts to 'turn the page' from conflict to peace“ (en). UN News (2018-yil 28-sentyabr). Qaraldi: 2018-yil 17-dekabr.
  27. ↑ Puzzanghera, Jim. „Google puts Darfur crisis on its map“ (en-US). Los Angeles Times (2007-yil 11-aprel). Qaraldi: 2019-yil 6-mart.
  28. ↑ Tran 2007.
  29. ↑ January 2007.
  30. ↑ Markusen 2009.
  31. ↑ "President and Secretary of State Characterize Events in Darfur as Genocide" (en). The American Journal of International Law 99 (1): 266–267. 2005. doi:10.2307/3246127. https://archive.org/details/sim_american-journal-of-international-law_2005-01_99_1/page/266. 
  32. ↑ „President Bush Discusses Genocide in Darfur, Implements Sanctions“. georgewbush-whitehouse.archives.gov. Qaraldi: 2018-yil 10-dekabr.
  33. ↑ Joyce Frey 2009.
  34. ↑ Durbin. „Genocide in Darfur: Information and News“ (en-US). Jewish World Watch. Qaraldi: 2018-yil 17-dekabr.
  35. ↑ „Darfur“. www.unhcr.org. Qaraldi: 2018-yil 17-dekabr. (PDF) 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Darfur_genotsidi&oldid=4186134" dan olindi