Damokl qilichi
Damokl — odatda „Damokl qilichi“ deb ataladigan (yunon afsonasi) latifada paydo boʻlgan personaj[1] odamlarga duch keladigan yaqinlashib kelayotgan va doimo mavjud boʻlgan xavfga ishora belgisi. Damokl miloddan avvalgi IV asrda yashagan Sitsiliyadagi Sirakuza hukmdori boʻlgan Sirakuzalik Dionisiy II saroyida saroy aʼzosi boʻlgan. Latifa Sitsiliyaning tarixi haqida boʻlib, Tauromeniy Timey tomonidan yozilgan (miloddan avvalgi 356-260). Rim notiqi Sitseron (miloddan avvalgi 106-43 yillar)[2] buni yunon tarixchisi Diodor Sikulusning matnlarida oʻqigan. Sitseron oʻzining Tusculanae Disputationes[1] asarida undan foydalangan.
Damokl qilichi[tahrir | manbasini tahrirlash]
„Damokl qilichi“ degan tushuncha bor. U miloddan avvalgi IV asrda Sirakuzada paydo boʻlgan. Sirakuzalik podshoh Tiran davlatni juda qattiqqoʻllik bilan boshqargan. Uning Damokl degan sarkardasi bor edi. Damokl Tiranning oʻrnini egallashni maqsad qiladi. Tiran esa buni sezib qoladi. Bir kuni Tiran sarkardasi Damoklni qirolning kiyimlarini kiydirib, taxtga oʻtkazadi. Damokl taxtga oʻtirib, shundoq yuqorisiga qarasa, otning bitta yoliga bogʻlangan katta qilich turganini koʻrib, qoʻrqib ketadi. Shu voqeadan „Damokl qilichi“ degan tushuncha paydo boʻlgan, yaʼni davlatni qattiqqoʻllik bilan boshqaradigan diktatorlar yoki avtokratlarning tepasida otning bitta yoliga osilgan „Damokl qilichi“ turadi[3]. Qilich qachon uzilib ketishini bilib boʻlmaydi. Diktator oʻz qilichi bilan oʻldiriladi. Diktator va avtokratda ham qoʻrquv boʻladi. „Damokl qilichi“ning ikkinchi tushunchasi bor, bu jamiyatdagi odamlarning ham tepasida otning bitta yoliga bogʻlangan „Damokl qilichi“ turadi degani maʼnoni beradi. Qilich qachon uzilib ketishini hech kim bilmaydi. Bu esa oʻz navbatida qoʻrquvni yoki senzurani vujudga keltiradi[1][4].
Qirol Dionisiy katta kuchga ega boʻlgan odam yashashi mumkin boʻlgan doimiy qoʻrquv hissini samarali tarzda Damoklga yetkazib berdi. Dionisiy hokimiyat tepasiga kelganidan soʻng koʻp shafqatsizliklar qildi, adolatli hukmronlik qila olmadi va bu uni dushmanlari oldida zaif qilib qoʻyadi. Tsitseron oʻzining beshinchi bahsida xulosaga kelish uchun bir qator qarama-qarshi misollarning oxirgisi sifatida ushbu hikoyadan foydalangan, unda mavzu baxtli hayot kechirish uchun fazilatga ega boʻlish kifoya qiladi deb keltirgan.
Turli talqinlar[tahrir | manbasini tahrirlash]
Sitseronning Damokl qilichi haqidagi hikoyasidagi maʼnosi muqobil talqinlarga ega.
Dionisiy har doim dahshat uyg'otadigan odam uchun hech narsa baxtli emasligini aniq ko'rsatmadimi?
— Sitseron, in
Hokimiyat lavozimlarida boʻlganlar hech qachon dam olmaydilar va bu kuchdan chinakam bahramand boʻla olmaydilar[5]. Baʼzilar buni qabul qilib, oʻlim hamma narsadan ustun turishi, lekin bu dahshatga qaramay, baxtli boʻlishga va hayotdan zavqlanishga intilish muhimligini taʼkidlab, yanada bahslashadi[6].
Madaniyat, sanʼat va adabiyotda foydalanish[tahrir | manbasini tahrirlash]
Damoklning qilichi atamasi ertaklarda ishora qilishda tez-tez ishlatiladi. Bunda hokimiyat lavozimlarida boʻlganlar duch kelishi mumkin boʻlgan yaqin va doimiy xavfni ifodalaydi. Umuman olganda, bu noxush vaziyat[7] natijasida vujudga keladigan oldindan bashorat tuygʻusini ifodalash uchun ishlatiladi. Shekspirning Genrix IV asari bu mavzuda talqin qilingan[8]
Miloddan avvalgi I asr Rim shoir Goratsiy ham Odes kitobida Damokl qilichiga ishora qilgan. Uchinchi Odes kitobining 1-bandida u hokimiyat mavqeini egallash bilan birga keladigan son-sanoqsiz tahdid va tashvishlardan koʻra oddiy va qishloq hayot kechirishning fazilatlarini afzal koʻrgan. Oʻzining doʻsti Metsenat Gay Silniyga murojaatida, „Yuqorida xiyonatkor mansabdor boshi chizilgan qilich tasvirlangan“ (destrictus ensis)[9].
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ 1,0 1,1 1,2 Cicero.
- ↑ „Marcus Tullius Cicero“ (2012-yil 7-avgust). 2012-yil 7-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 7-iyun.
- ↑ Westall.
- ↑ Jaeger, Mary (14 March 2012). "Cicero and Archimedes' tomb". Journal of Roman Studies 92: 49–61, esp. 51ff. doi:10.2307/3184859.
- ↑ Peralta. „From Damocles to Socrates“ (en). Medium (2017-yil 14-noyabr). Qaraldi: 2021-yil 7-iyun.
- ↑ Jaeger, Mary (November 2002). "Cicero and Archimedes' Tomb". Journal of Roman Studies 92: 49–61. doi:10.2307/3184859. ISSN 0075-4358. http://dx.doi.org/10.2307/3184859.
- ↑ „Damocles“,Benet's Reader's Encyclopedia, 1948. „Evil foreboded or dreaded“
- ↑ Shakespeare, William „Part II“,. Henry IV, London, 1597.
- ↑ „Carmina (Horatius)“. Latin Wikisource.
Adabiyotlar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- Damokl qilichi (Wayback Machine saytida 2001-03-31 sanasida arxivlangan) Arxivləşdirilib
- Damokl qilichi
- Tsybulnik Yu. S. Qanotli lotin iboralari. — M.: OOO „Izdatelstvo AST“, 2003. — S. 73-74. — 830 s. — 5000 nusxa. — ISBN 5-17-016376-2 .
- Miщenko F. G. (ru) . Damokllar // Brokxauz va Efronning entsiklopedik lugʻati : 86 jild (82 jild va 4 ta qoʻshimcha). Sankt-Peterburg. . 1890-1907 yillar.