Chili — Germaniya munosabatlari
Germaniya — Chili munosabatlari Germaniya va Chili oʻrtasidagi tashqi aloqalardir. Chili va Germaniyani taxminan 12,300 kilometr masofa ajratib turadi, ammo ikkala xalq hamon ikki tomonlama munosabatlarning keng doirasiga ega. Soʻnggi 150 yil ichida koʻplab nemislar turli sabablarga koʻra Chiliga joylashdilar. Qarama-qarshi yoʻnalishda koʻchib yurgan bir necha ming chililiklar Pinochet diktaturasi davrida Germaniyadan boshpana izlagan.
Zamonaviy Germaniya va Chili oʻrtasidagi birinchi aloqalar XVI asrda, birinchi nemis koʻchmanchilari yangi tashkil etilgan aholi punktlariga kelganlarida kuzatilishi mumkin. 1810-yilda, Chili Ispaniyadan mustaqil boʻlgach, Gamburg Valparaiso bilan qizgʻin savdo-sotiq qilgan birinchi shaharlardan biri boʻlgan. 1848-yilgi Germaniya inqilobi paytida, Chili nemislarni hijrat qilishga undaganligi sababli, Chiliga koʻproq nemis koʻchmanchilari kelishgan.
Zamonaviy munosabatlarda chililiklar Germaniyaga ijobiy qarashadi va xuddi shu sababga koʻra nemislar Chiliga xuddi shunday qarashadi.
Tarix va immigratsiya[tahrir | manbasini tahrirlash]
Nemislarning (Polshaning boʻlinishi tufayli polyaklar ham) Chiliga ommaviy immigratsiyasining kelib chiqishi 1845-yildagi „Tanlangan immigratsiya qonuni“da aks etgan. „Qonun“ maqsadi oʻrta va yuqori sinf odamlarini Chili janubidagi Valdiviya va Puerto Montt oʻrtasidagi hududlarni mustamlaka qilishga olib kelish edi. Faqat shu davrda Chiliga 6000 dan ortiq oila yetib keldi.
Nemis muhojirlari janubiy zonalarning landshaftini butunlay oʻzgartirib, deyarli yashamaydigan hududlarda qishloqlar va jamoalarni yaratishga muvaffaq boʻlishdi. Karlos Anvandter barcha mustamlakachilarga shunday buyuk qurilish ruhining dalilini qoldirdi: Biz chililik boʻlamiz, har doimgidek sharafli va mehnatkash boʻlamiz, yangi vatandoshlarimiz safida birlashgan vatanimizni har qanday yot zulmdan himoya qilamiz yaʼni oʻz vatanini, oilasini va manfaatlarini himoya qiladigan insonning qatʼiyati va matonati bilan. Bizni o‘g‘il qilib olgan bu yurtda o‘zining maʼrifatli, insonparvar, saxovatli ishorasidan tavba qilishga hech qachon asos bo‘lmaydi… (1851-yil 18-noyabr).
Germaniya va nemis madaniyatining Chilidagi obroʻsi Birinchi jahon urushidan keyin ham yuqori boʻlib qoldi, ammo urushdan oldingi darajasiga qaytmadi[1][2]. Darhaqiqat, yozuvchi Eduardo de la Barra taʼkidlaganidek, Chilidagi urush ilmiy va madaniy taʼsir davriga chek qoʻydi[3].
Keyingi yillar butun mamlakat boʻylab, ayniqsa Temuko, Santyago va mamlakatning asosiy savdo zonalarida joylashgan nemis muhojirlarining yangi, katta toʻlqini vujudga keldi. Chili Germaniya bilan munosabatlarini buzdi va 1943-yilda urush eʼlon qildi; Ikkinchi jahon urushi paytida koʻplab nemis yahudiylari Xolokostdan qochib Chilida joylashdilar, fashistlarga sheriklikda gumon qilingan chet el fuqarolari Pisagua internirlash lageriga yuborildi. Urushdan keyin fashistlar Germaniyasining koʻplab rahbarlari va hamkorlari, mamlakatning janubiy mintaqasida panoh topishga harakat qilishdi. Pol Shefer VII mintaqada inson huquqlari buzilishi sodir boʻlgan Germaniya anklavi boʻlgan Colonia Dignidad (Qadr-qimmat koloniyasi) ga asos solgan.
Nemis millatiga mansub koʻplab taniqli chililiklar orasida qoʻmondon Fernando Matthei Aubel, arxitektor Matias Klotz, tennischilar Gabriel Silbershteyn va Hans Gildmeister, sportchilar Sebastian Keytel va Marlen Ahrens, musiqachilar Patrisio Mannerist va Emillion Emilnio, siyosatchilar Migel Kast va Evelin Mettey, tadbirkorlar Yurgen Polmann va Karlos Xeller, rassomlar Uve Grumann va Rossi Ölkers, teleboshlovchilar Karen Doggenveyler va Margot Kahl, yozuvchi Sezar Myuller, aktyorlar Gloriya Münxenxeleyden, Tsezar Myuller yetishib chiqqan.
1973-yildan keyin[tahrir | manbasini tahrirlash]
1973-yil 11-sentabrda Chili prezidenti Salvador Allendega qarshi Augusto Pinochet tomonidan amalga oshirilgan to‘ntarish Chili tarixidagi eng katta migratsiya to‘lqinini keltirib chiqardi. Garchi migratsiya soni Ispaniyaga koʻp boʻlsa ham, bu chililiklar uchun Germaniyadan tashqari koʻchib oʻtadigan birinchi Yevropa davlati sifatida Ispaniya bilan yaqinroq madaniy aloqalar bilan bogʻliq. Bundan tashqari, Birinchi jahon urushidan keyin Germaniya oʻz mustamlakalarini yoʻqotdi, yaʼni koʻplab nemislar Germaniyadan koʻchib ketishdi
7000 ga yaqin chililiklar diktaturadan qochib Germaniyaga keldi. Taxminan 4000 kishi Germaniya Federativ Respublikasi tomonidan qabul qilingan, kommunistik Sharqiy Germaniya (GDR) esa 3000 chililiklarga siyosiy boshpana bergan. Bu har ikki davlatdagi nemis jamiyati quvgʻindagi Lotin Amerikasi siyosatchilarining katta guruhi bilan birinchi marta aloqada boʻlgan.
Har ikki Germaniya davlatida bir qancha turli xil Chili birdamlik guruhlari paydo boʻlgan. Ulardan baʼzilari kurashni davom ettirish va Germaniyadan Pinochet rejimini agʻdarish mumkin deb oʻylashdi. Gʻarbiy Germaniyaning ushbu shahrida 1970- va 1980-yillarda Yevangelist cherkovi bilan bogʻliq siyosiy faol Chili jamoasi mavjud edi. Baʼzi siyosiy qochqinlar hatto kommunistik Sharqiy Germaniyada harbiy tayyorgarlikdan oʻtgan. Baʼzilari hatto Kubaga malaka oshirish uchun yuborilgan. Chili 1990-yilda prezident Patrisio Aylvin boshchiligida demokratiyaga oʻtishni boshladi. Bu teskari migratsiyaning boshlanishi edi, chunki surgun qilinganlarning aksariyati Chiliga qaytib keldi.
Ammo Chili braziliyaliklar va kubaliklardan keyin Lotin Amerikasidagi Germaniyaning eng yirik nemis jamoasining uyi boʻlib qolmoqda. Taxminan 20 000 chililiklar Germaniyada istiqomat qiladi, ular asosan Berlin, Gamburg, Kyoln va Myunxen shaharlarida toʻplangan. Bu ikkinchi avlod chililiklarni oʻz ichiga oladi — Germaniyada chililik ota-onalardan tugʻilganlar.
Bugun Germaniyaga yoʻl olgan chililiklar siyosiy qochqinlar emas. Chilining Myunxendagi bosh konsulligi Felipe Ramiresning so‘zlariga ko‘ra, hozirgi Chili migratsiyasi Germaniya universitetlarida tahsil olayotgan talabalar, hamkorlari Germaniyada yashovchi chililiklar va nemis kompaniyalarida ishlaydigan mutaxassislarning vaqtinchalik migratsiyasi hisobiga amalga oshirilmoqda[4].
Madaniy aloqalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
Nemis qadriyatlari Chili madaniyati va iqtisodiy rivojlanishiga taʼsir koʻrsatgan va aksincha. Masalan,
- Valparaisoda savdo uylari va nemis yuk tashish korxonalarining tashkil etilishi
- 1838-yilda nemis klubiga asos solingan
- Nemis Bernardo Filipi Patagoniyani oʻrganishi va uning Chilining Magallan boʻgʻozini egallashidagi ishtiroki
- Ikkinchi jahon urushidan keyin nemislarning Chili janubiga immigratsiyasi
- Valdiviya shahri va uning chekkalarini mustamlaka qilish va rivojlantirish
- Nitrat konlarini ekspluatatsiya qilish
- Valparaiso va Gamburg portlari oʻrtasidagi yaqin aloqalar
- Bir qator Chili-Germaniya yongʻinga qarshi kompaniyalarning tashkil etilishi. (20 ga yaqin)
- XX asr boshlarida Argentinadan Chiliga etnik nemislarning koʻchishi.
- Prussiya armiyasi Chili armiyasiga katta taʼsir koʻrsatdi. XIX asrning oxirida Chili Prussiya harbiy anʼanasini, ayniqsa 1891-yilgi Chili fuqarolar urushidan keyin qabul qildi. Nemis harbiy instruktori Emil Korner 1900-yilda Chili armiyasining bosh qoʻmondoni darajasiga yetdi. Hatto bugungi kunda ham Chili armiyasi Stahlhelmni tantanali maqsadlarda ishlatadi, Chili harbiy maktabi esa hali ham Pickelhaubedan tantanali kiyimning bir qismi sifatida foydalanadi.
- Chili tibbiyotiga Chilidagi anatomik patologiyaning asoschisi hisoblangan nemis olimi, shifokori va Berlin universiteti patologi doktor Maks Westenhofer (1871-1957) taʼsir koʻrsatgan. Prof. Westenhöfer Chilida Chili universitetining oʻqituvchisi va Chili intellektual muhitida muhim shaxsga aylangan[5].
Germaniyada Chili va Germaniya oʻrtasidagi aloqalarning guvohliklarini ham topish mumkin. Gamburg portidagi Chilexaus (Chili uyi) binosi mamlakatlar oʻrtasidagi oʻtmishdagi savdo aloqalarini anglatadi. Bino XX asrda qurilgan boʻlib, kema kamon shaklida yaratilgan.
Shartnomalar va hamkorlik[tahrir | manbasini tahrirlash]
Germaniya va Chili oʻrtasida bir qancha shartnomalar mavjud. Doʻstlik, savdo, investitsiya va mehnat shartnomalari, maktab almashinuvi shartnomalari, qoʻshma tadqiqotlar uchun shartnomalar va h.k.
Savdo aloqalari[tahrir | manbasini tahrirlash]
Germaniya Chilining Yevropa Ittifoqidagi asosiy savdo sherigi boʻlib, Chili importini yetkazib beruvchilar orasida dunyo boʻylab beshinchi oʻrinni egallab turibdi. 2013-yilda Germaniya Chiliga 3,2 milliard dollar, Chili esa Germaniyaga 2,1 milliard dollarlik mahsulot eksport qilgan va ikki mamlakat oʻrtasidagi savdo hajmining oshishi kutilmoqda[6].
Germaniyaning Chiliga asosiy eksporti samolyotlar, kemalar, temir yoʻl transporti va avtomobillar, zavod va mashinasozlik mahsulotlari, elektr energiyasini ishlab chiqarish va tarqatish uskunalari, elektrotexnika mahsulotlari, tibbiy va fotografiya uskunalari, oʻlchash va nazorat qilish texnologiyasi, kimyo mahsulotlari va qimmatbaho metallardir.
Mis va tegishli mahsulotlar Chilining Germaniyaga asosiy eksporti boʻlib qolmoqda. Germaniya, shuningdek, Chilidan katta miqdorda meva, konservalangan ovqatlar va sharbatlar, vino, baliq va qayta ishlangan baliq mahsulotlari, goʻsht va hayvonot mahsulotlari, sellyuloza, yogʻoch va kimyoviy mahsulotlar import qiladi.
Doimiy diplomatik vakolatxonalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- Chili Berlinda elchixonasi va Frankfurt, Gamburg va Myunxenda bosh konsulliklarga ega[7].
- Germaniyaning Santyagoda elchixonasi bor[8].
Boshqa aloqalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
Germaniyada „Kondor“ deb nomlangan haftalik nemis-chili gazetasi, shuningdek, „Burschenschaften“ deb ataladigan bir nechta birodarlik jamiyatlari mavjud[9].
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ Sanhueza, Carlos „El debate sobre "el embrujamiento alemán" y el papel de la ciencia alemana hacia fines del siglo XIX en Chile“,. Ideas viajeras y sus objetos. El intercambio científico entre Alemania y América austral. Madrid–Frankfurt am Main: Iberoamericana–Vervuert (es), 2011 — 29–40 bet.
- ↑ Penny, H. Glenn (2017). "Material Connections: German Schools, Things, and Soft Power in Argentina and Chile from the 1880s through the Interwar Period". Comparative Studies in Society and History 59 (3): 519–549. doi:10.1017/S0010417517000159.
- ↑ Sanhueza, 2011
- ↑ „Archived copy“. 2014-yil 3-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 3-may.
- ↑ Revistas Universidad de Chile (In Spanish)
- ↑ „Auswärtiges Amt - Bilaterale Beziehungen zu Deutschland“. www.auswaertiges-amt.de. 2011-yil 16-iyunda asl nusxadan arxivlangan.
- ↑ Embassy of Chile in Berlin
- ↑ Embassy of Germany in Santiago
- ↑ „Deutsche Burschenschaft : Freundschafts- und Arbeitsabkommen mit Chile“. 2014-yil 3-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 3-may.