Chahartaq (arxitektura)

Chartaq (forscha: چارطاق), chahartaq (چهارطاق), chartaqi (چارطاقی), yoki chahartaqi (چهارطاقی)^[1], toʻgʻridan-toʻgʻri „toʻrtta arkali“ degan maʼnoni anglatadi, toʻrtta toq va gumbazdan tashkil topgan meʼmoriy birlikdir.

Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Chartaqi Eron meʼmorchiligining koʻzga koʻringan elementi boʻlib, turli funksiyalarga ega. 1500 yil davomida ham dunyoviy, ham diniy kontekstlarda qoʻllanilgan boʻlib, birinchi namunasi sosoniylarning Gor shahrida (Firuzobod) milodiy 210-yillarda shoh Ardashir I tomonidan ishlab chiqilgan. Chahartoqning eng katta namunasi Pars Bishapurdagi Shopur I saroyida qoʻllanilgan. Islomgacha boʻlgan davrda ishlangan koʻplab chahartaqlar saqlanib qolingan, ammo ular odatda ancha katta majmuaning yagona saqlanib qolgan qismi hisoblanadi. Islom meʼmorchiligida chahartoq bilan bezatish qabul qilingan^[2].

Tegishli tushuncha čahārqāpū (چهارقاپو)^[2].

Baze Hoor olov ibodatxonasi, Arsakidlar davri
Zahhok qalʼasining chahartaqi, Arsaklar davri
Neyasar Chartaqi Neyasarda,, Kushon, Eron. Oxirgi Arsakidlar
yoki ilk sosoniylar davri. Bu kam sonli buzilmagan chartoqlardan biridir.
Xayrobod Chahartaqi, Sosoniylar davri
Sharqiy Ozarbayjon viloyatining Sarab shahridagi Chahartoq. Sosoniylar davri
Boku Ateshgohi. Islomgacha boʻlgan koʻplab chartoqlar otashgohning bir qismi boʻlgan.
Amol otashgohi
Bahram otashgohi
Karchan chartaqi
Konarsiya chartaqi
Chartaq Abyanehdagi Harpak otashgohi tepasida.
Chahartoq kichik maqbara shaklida, ichida qabr joylashgan, Isfaxon yaqinida, 1840-yil chizilgan Eugène Flandin
Somoniylar maqbarasi
Ahmad Sanjar qabri
Ibn Tulun masjididagi Sabil tahorat favvorasi, Qohira, Misr
Ali Barid maqbarasi Ali barid Shoh, Bidar, Hindiston
Sulton Xon karvonsaroyidagi „kiosk-masjid“, Turkiya (Saljuqiylar davri) (qarang: Tetrapilon)
Avliyo Grigoriy yoritgich sobori, Yerevan, Armaniston

Zamonaviy arxitektura[tahrir | manbasini tahrirlash]

Tehrondagi post-modern Azadi minorasining bosh rejasiga chartaqlar qurish anʼanalarii taʼsir qilgani aytiladi^[3]^[4].

Azadi minorasi
Mulla Husayn Kashefiy yodgorligi, Sabzevar, 1974-yilda qurilgan.
Postmodern dizaynda chahartoqi va ayvon tushunchalarini
oʻzida mujassamlashtirgan.
Venadagi Olimlar pavilyoni (Olimlar Chartagi), Persepolis arxitekturasi elementlari bilan bezatilgan chahartaqi.
Zamonaviy islom arxitekturasi namunasi – Xalqaro anjumanlar markaziy masjidi – Isfaxon