Buddist ramzi

Buddist ramzi — Budda Dharmasining (taʼlimotining) ayrim jihatlarini ifodalash uchun ramzlardan (sanskrit: pratīka) foydalanishgan. Bugungi kunda ham muhim boʻlgan ilk buddist ramzlariga Dharma gʻildiragi, hind lotus, uchta marvarid va Bodxi daraxti kiradi^[1].

Budda tasvirlangan antropomorfik simvolizm (shuningdek, boshqa figuralar) taxminan miloddan avvalgi I asrda Mathura sanʼati va Gandharaning yunon-buddist sanʼati bilan juda mashhur boʻldi. Oʻrta asrlarda yangi ramzlar rivojlanishda davom etdi, Vajrayana buddizmi stilize qilingan qoʻsh vajra kabi boshqa belgilarni qabul qildi. Zamonaviy davrda Buddist bayrogʻi kabi yangi ramzlar ham qabul qilindi.

1952-yilda tashkil etilgan Butunjahon Buddistlar Fellowship buddizmni ifodalovchi ikkita ramzni qabul qildi^[2]. Bular anʼanaviy sakkiz qirrali Dharma gʻildiragi va besh rangli bayroq edi.

Ilk buddist ramzlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ushbu ilk buddist joylarida topilgan eng qadimgi va eng keng tarqalgan buddist ramzlari orasida stupa (va undagi qoldiqlar), Dharma gʻildiragi, Bodxi daraxti, triratna (uchta marvarid), vajra oʻrindigʻi, lotus guli va Budda bor^[3]^[4]^[5]^[6]. Fillar, sherlar, naga va kiyiklar kabi bir qancha hayvonlar ham keng tasvirlangan. Zamonaviy buddist sanʼatida koʻplab ramzlar, jumladan, ilk buddizmda uchramagan noyob belgilar mavjud.

Galereyasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Dharmachakra hurmatga sazovor
Dharmawheels va Lotus roundels tasvirlangan Bharhut dan tepaliklar
Sanchidan dharma chakra, fidoyilar va kiyik tasvirlangan rasmlar
Dharmachakra va fillar
Ashoka ustunlaridan biri bo'lgan sherlar tomonidan ko'tarilgan Dharma g'ildiragi tasviri
Yurak shaklidagi o'ziga xos barglar va devani ko'rsatadigan Bodhi daraxti
Olmos taxtining relyefi (Vajrasana) ikkita triratna bilan
Lotus dumaloqlari, Triratna va svastikalar bilan bezatilgan Buddapada, 2-asr, Gandhara
Buddapada boshqa belgilar bilan
Sanchi stupa eshigidagi o'yilgan bezaklar, dharma chakra, turli hayvonlar va Triratnaga (markazda srivasta bilan) e'tibor bering.
Bo'sh taxt va bodxi daraxti
Bodhi daraxti gulchambar, soyabon va Triratna bilan
Amaravati Stupa relyefida ko'plab ilk buddist ramzlari va sherlar tasvirlangan
Budda izi. Birinchi asr, Gandhara, triratna va Dxarmachakra tasvirlari bilan.
Budda kiyik bog'ida dxarma g'ildiragini aylantirmoqda
Buddaning oti Kanthaka va chakrali xizmatchi (qirollik soyabon)
Mayya tushining tasviri (Buddaning onasi), Budda uning yoniga oq fil bo'lib kiradi, Bharhutdan.
Boʻsh taxt, Naga qiroli Mukalinda va Bodxi daraxti tasvirlangan ustun
Sanchidagi Naga
Buddaning tilanchi kosasini ushlab turgan devalar tasviri.

Janubi-Sharqiy Osiyo buddist ramzlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Theravada buddist sanʼati Amaravati va Gupta uslublari kabi hind buddist sanʼati uslublaridan kuchli taʼsirlangan^[7]. Shunday qilib, Teravada buddizmi Dharma gʻildiragi kabi klassik hind buddist ramzlarining koʻpini saqlab qoldi, garchi koʻp hollarda bu ramzlar oltin, zargarlik buyumlari va boshqa naqshlar bilan yanada aniqroq bezatilgan.

Galereyasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Dvaravatidan Dhamma g'ildiragi
Dhamma g'ildiragi va Dvaravatidan kiyik
Dhamma g'ildiragi, Dvaravati davri, Khao Klang Nai, Si Thep tarixiy bog'i, Tailand
Wat Phothivihan, Tumpat, Kelantandagi Tai Dhamma g'ildiragi
Wat Maisuwankiri shahridagi Dhamma g'ildiragi, Tumpat, Malayziya
Dhamma g'ildiragi da
Mog'or va Bay Sema tosh (monastir chegara toshi)
Chainat viloyatining muhri.
Asosiy Gabledagi Dhammacakka, Wat Phra Putthabat Tak Pha, Lamphun
Tailand uslubidagi Dhamma g'ildiragi
Chiang Maydagi Kumush ibodatxonasi tashqarisida Budda izi.
Budda qoldirgan iz, Wat Phra That Doi Suthep, Chiang May
Buddhapada, marvarid va shisha onasi bilan bezatilgan Teak daraxti. Lanna san'ati, XV asr oxiri - XVI asr boshlari. Wat Phra Singgh Woramahaviharn.
Hamsa qushi tasvirlangan birma pali qo'lyozmasi.
Birma pali qo'lyozmasidagi sher
Garuda va Nagas, Wat Phra Kaeo, Bangkok, Tailand.

Sharqiy Osiyo buddist ramzlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Sharqiy Osiyo buddizmi yuqorida aytib oʻtilgan klassik buddist simvolizmning koʻpini qabul qildi. Tang sulolasi davrida (milodiy 618-907-yillar) Buddist ramziyligi keng tarqalib, Xitoyda svastika va Dharma gʻildiragi (xitoycha: fălún; pinyin: fălún, „hayot gʻildiragi“) kabi belgilar keng tarqalgan. Bundan tashqari, Buddist mandalalari va Budda va bodxisattva figuralarining murakkab tasvirlari kabi yanada rivojlangan ramzlar mavjud edi^[8].

Galereya[tahrir | manbasini tahrirlash]

Xitoylik buddist ruhoniyning turli xil buddist ramzlari bo'lgan ipak xalati
Bodxisattva Kṣitigarbha haykali, qo'lida cintamani tosh va uzuk tayoq
Olovli donolik qilichi
Butan taxti gankyil bilan qoplangan

Butan taxti gankyil bilan qoplangan
Dharma g'ildiragi va gankyil bilan Sikkimning eski bayrog'i
Xitoyda Manjushrining sher minib, ruyi tayogʻini ushlab turgan tasviri
Manjushri (monju) qo'lida qilich va sutra bilan qoplangan lotusning yaponcha surati, Kamakura davri
Xitoy ajdaholari va cheksiz tugunli Ming sulolasining qizil lak idishi
Cinatamani Lokesvara kalpariksha bilan
Bodhidxarma Zenda keng tasvirlangan, oy ma'rifatni anglatadi
Dzen xattotligida keng qo'llaniladigan Mu uchun kanji xattotligi (yán, "yo'q", "yo'q")
Rohibning halqasidagi bronza nihoyasi (shakujo), Yaponiya
Dzen rohib Ingenning yog'och tayoq va chivinli ko'pirtirilgan portreti

Vajrayana Buddist ramzlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Mantrik buddizm (Guhyamantra, „maxfiy mantra“) yoki Vajrayana buddizmning boshqa shakllarida keng tarqalgan boʻlmagan koʻplab ezoterik belgilarga ega.

Tibet buddist arxitekturasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Tibet buddist arxitekturasi tibetcha Wylie deb ataladigan stupada joylashgan. Chorten mahabhutani (besh element) ifodalovchi besh qismdan iborat. Poydevor kvadrat shaklida boʻlib, yer elementini ifodalaydi, tepasida suvni ifodalovchi gumbaz, uning ustida olovni ifodalovchi konus, konusning uchida havoni ifodalovchi yarim oy, yarim oy ichida efirni ifodalovchi alanga joylashgan. Olovning bir nuqtaga qisqarishi ham ongni oltinchi element sifatida ifodalaydi deyish mumkin. Chorten tananing ushbu elementlarini oʻlim paytida erish jarayoni tartibida taqdim etadi^[9].

Tibet buddizmidagi rang[tahrir | manbasini tahrirlash]

Tibet buddist sanʼatida turli xil ranglar va elementlar beshta Budda oilalari va boshqa jihatlar va belgilar bilan bogʻliq^[10]^[11]:

Rang	Ramzlaydi	Budda	Yoʻnalish	Element	Transformatsiya effekti	boʻgʻin
Oq	Poklik, dastlabki mavjudot	Vayrokana	Sharq (yoki muqobil tizimda, Shimol)	Suv	Jaholat → Haqiqatdan xabardorlik	Om
Yashil	Tinchlik, zarardan himoya qilish	Amoghasiddhi	Shimoliy (yoki yoʻq)	Osmon	rashk → toza xabardorlikni amalga oshirish	Ma
Sariq	Boylik, goʻzallik	Ratnasaṃbhava	Janub (yoki gʻarbiy)	Yer	Magʻrurlik → Bir xillikni anglash	Ni
Moviy (ochiq va quyuq)	Bilim, quyuq koʻk ham uygʻonish / maʼrifat	Akṣobhya	Markaz (yoki yoʻq)	Havo	Gʻazab → „Oynaga oʻxshash“ xabardorlik	Pad
Qizil	Sevgi, hamdardlik	Amitaba	Gʻarbiy (yoki janubiy)	Yongʻin	Qoʻshimcha → Ajratish/kamsitish	Men
Qora	Oʻlim, jaholatning oʻlimi, uygʻonish/maʼrifat	-	yoʻq (yoki Sharqiy)	Havo		Hum

Beshta rang (Sanskrit pañcavarṇa — oq, yashil, sariq, koʻk, qizil) boshqa bir nechta ranglar bilan toʻldiriladi, shu jumladan qora, toʻq sariq va oltin odatda sariq rang bilan bogʻliq. Ular odatda ibodat bayroqlari uchun, shuningdek, xudolar va ruhiy energiyani tasavvur qilish, mandalalarni qurish va din ikonalarini boʻyash uchun ishlatiladi.

Galereya[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ikki kiyikli Tibet uslubidagi Dharma g'ildiragi
Tibet uslubidagi Triratna, uchta marvarid
Tibet yozuvida Om mani padme hum
Kalachakra ramzi
Kila xanjar
Tibet bayrog'i, 1912-yildan 1950-yilgacha ishlatilgan, ikkita qor sher va uchta marvarid bilan.
Tibet Dzogchen tafakkurida rigpa dumaloq kamalak ichidagi oq A bilan ifodalanadi.
Gankyil, quvonch g'ildiragi
Mo'g'uliston davlat gerbi shamol oti, uchta marvarid va dharma g'ildiragi
Mani (zargarlik buyumlari) bilan oq fil
Manjushri prajna (donolik) ramzi bo'lgan alangali qilichli.
Kartika, dakinis bilan bog'liq marosim vositasi
Yonayotgan muqaddas marvarid shaklidagi buddist yodgorliklari uchun idish

Ramziy jismoniy xususiyatlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Buddistlarning moddiy va vizual madaniyati, shuningdek, marosim vositalari (masalan, xalatlar va qoʻngʻiroqlar) koʻpincha butun dunyo boʻylab buddist mazhablari tomonidan baham koʻrilgan turli xil ramziy maʼnolarni ishlab chiqdi.

Mashhur belgilar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ot[tahrir | manbasini tahrirlash]

Gʻalaba bayrogʻi gʻalabaning harbiy ramzi boʻlib, Buddaning Mara va iflosliklar ustidan qozongan gʻalabasini anglatadi (Buddaning epiteti „gʻolib“; sanskrit tilida Jina).

Buddaning oyoqlaridagi ramzlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Buddaning oyoq izlarida koʻpincha taglikning oʻrtasida joylashgan Dharmachakra yoki taglikka oʻyilgan yoki boʻyalgan Buddaning 32, 108 yoki 132 xayrli belgilaridan iborat guruh kabi farqlovchi belgilar mavjud.

Yana qarang[tahrir | manbasini tahrirlash]

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

↑ Coomaraswamy (1998), pp. 1-5.
↑ Freiberger, Oliver. „The Meeting of Traditions: Inter-Buddhist and Inter-Religious Relations in the West“. 2004-yil 26-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2004-yil 15-iyul.
↑ Chauley, G. C. (1998) pp. 1-16.
↑ Coomaraswamy (1998), pp. 1-5.
↑ „The Art of Buddhism“. The Freer Gallery of Art and Arthur M. Sackler Gallery. Smithsonian Institution (2008). 2022-yil 17-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 2-noyabr.
↑ Karlsson (2000), p. 11.
↑ Prapod Assavavirulhakarn (1990). The Ascendency of Theravada Buddhism in Southeast Asia, p. 133. University of California, Berkeley.
↑ Kieschnick (2020), p. 85.
↑ Sangharakshita. An Introduction to Tibetan Buddhism.
↑ Sangharakshita. An Introduction to Tibetan Buddhism.
↑ „Shakya Statues“. Qaraldi: 2015-yil 27-avgust.

[:2-1] Coomaraswamy (1998), pp. 1-5.

[2] Freiberger, Oliver. „The Meeting of Traditions: Inter-Buddhist and Inter-Religious Relations in the West“. 2004-yil 26-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2004-yil 15-iyul.

[1-3] Chauley, G. C. (1998) pp. 1-16.

[2-4] Coomaraswamy (1998), pp. 1-5.

[ArtofBuddhism-5] „The Art of Buddhism“. The Freer Gallery of Art and Arthur M. Sackler Gallery. Smithsonian Institution (2008). 2022-yil 17-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 2-noyabr.

[3-6] Karlsson (2000), p. 11.

[7] Prapod Assavavirulhakarn (1990). The Ascendency of Theravada Buddhism in Southeast Asia, p. 133. University of California, Berkeley.

[8] Kieschnick (2020), p. 85.

[6-9] Sangharakshita. An Introduction to Tibetan Buddhism.

[:0-10] Sangharakshita. An Introduction to Tibetan Buddhism.

[11] „Shakya Statues“. Qaraldi: 2015-yil 27-avgust.

[1]

[2]

[3]

[5]

[7]

[8]

[10]

[11]