Bosniya va Gersogovina ayollari

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

 

Bosniyalik ayol va qiz, 20-asr boshlari

Bosniya va Gersegovinadagi ayollar Bosniya va Gersegovinada yashovchi va undan boʻlgan yevropalik ayollardir. Qishloq xoʻjaligini rivojlantirish xalqaro jamgʻarmasi (IFAD) maʼlumotlariga koʻra, Bosniya va Gersegovina ayollari Bosniya urushidan keyin (1992-1995) oʻtish davrining uch turidan taʼsirlangan: „urushdan tinchlikka oʻtish“, iqtisodiy va siyosiy erkinlikka oʻtish.[1] Ikkinchi Jahon Urushidan keyin tez iqtisodiy oʻsish va sanoatlashtirish qashshoqlikni yengillashtirdi va Bosniyalik ayollarni turli kasblarda ish kuchiga jalb qilishni tezlashtirdi, shu jumladan STEMda ayollarning kuchli vakilligi hozirgi kunga qadar toʻgʻri boʻlib qolmoqda.

Kelib chiqishi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Bosniya va Gersegovina 1991-yilda suverenitetini va 1992-yilda sobiq Yugoslaviya SFRdan mustaqilligini eʼlon qildi[2] Bosniya urushi (1992-1995) ekstremal zoʻravonlik harakatlari (Bosniya urushidagi etnik tozalash) va iqtisodiy tanazzulga sabab boʻlgan. Bugungi kunda Bosniya va Gersegovina koʻp millatli va koʻp dinli jamiyatdir — aholisi: bosnyaklar 48,4 %, serblar 32,7 %, xorvatlar 14,6 % va boshqalar 4,3 %; diniy tarkibi esa: musulmonlar 40 %, pravoslavlar 31 %, rim katoliklari 15 % va boshqa 14 % (2013-yil holatiga).[2] Aholining asosiy qismi qishloq: jami aholining atigi 39,8 foizi shaharliklardir.[2] 15 va undan katta yoshdagi savodxonlik darajasi erkaklarda (99,5 %) ayollardan (97,5 %) yuqori — 2015-yil hisobi[2].

Gender tenglik[tahrir | manbasini tahrirlash]

Bosniya va Gersegovina konstitutsiyasiga asoslanib, erkaklar va ayollar oʻrtasidagi tenglikni targʻib qilish va rivojlantirish maqsadida mamlakatning 2003-yildagi Gender tengligi toʻgʻrisidagi qonuni qabul qilindi. Saylovga oid qonunlar, shuningdek, boshqa qonunlar konstitutsiyaga mos ravishda oʻzgartirildi. Natijada saylov toʻgʻrisidagi qonunda „jami nomzodlarning 30 foizi xotin-qizlar boʻlishi shart“ deb belgilandi.[3]

2003-yilda yangi Jinoyat kodeksi kuchga kirgunga qadar[4] Bosniya va Gertsegovinadagi zoʻrlash toʻgʻrisidagi qonun nikoh uchun qonuniy ozodlikni oʻz ichiga olgan va shunday deyilgan edi: " Kim oʻz xotinini emas, balki boshqa ayolni zoʻrlik yoki yaqin orada hujum qilish tahdidi bilan jinsiy aloqaga majburlasa. uning hayoti yoki tanasiga yoki unga yaqin shaxsning hayoti yoki tanasiga nisbatan zoʻrlik ishlatsa bir yildan oʻn yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi.

Gender rollari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Bosniyada madaniy va diniy patriarxal anʼana mavjud boʻlib, unga koʻra ayollar erkaklarga boʻysunishi kutiladi. Ayollar uy ishlarining koʻp qismini, jumladan ovqat pishirish, tozalash va bola tarbiyasini bajarishi kutiladi. Fuqarolar urushining iqtisodiy vayronagarchiliklari ayollarning iqtisodiyotdagi ishtirokiga salbiy taʼsir koʻrsatdi, garchi ayollar qishloq xoʻjaligida boshqa sohalarga qaraganda yaxshiroq integratsiyalashgan.[5]

Mojarodan keyingi Bosniya va Gersegovinada ayollar oʻzgarishlar uchun harakatlantiruvchi kuchdir. Urushdan soʻng, natijada ularning ijtimoiy mavqei pasayib ketdi va baʼzi ayollar ish qidirish uchun mamlakat tashqarisiga sayohat qilishni afzal koʻrdilar.[6] Qishloq ayollari koʻpincha maʼlumot darajasi pastligi va urf-odatlarga moyilligi tufayli koʻproq marginallashgan, bu esa ular erkaklarga boʻysunishlari kerakligini taqozo etadi.[6]

Usmonli musulmonlarining Avstriya-Rossiya-Turkiya urushi (1735-39) haqida C. Freyzer tomonidan ingliz tiliga tarjima qilingan hikoyasiga koʻra, bosniyalik musulmon ayollar avstriyalik nemislarga qarshi qamalda „qahramonlar jasoratiga ega boʻlganidan“ beri jang qilishgan. Osterwitch-atyk (Östrovich-i âtiq) qal’asi.[7][8] Bosniyalik musulmon ayollar va erkaklar Ostervitchatyk jangida qurbon boʻlganlar orasida edi.[9] Bosniyalik musulmon ayollar Buzin (Buzin) qalʼasini himoya qilishda jang qilganlar.[10] Chetin (Chetin) qalʼasida avstriyaliklarga ayollar va erkaklar qarshilik koʻrsatdilar.[11] Usmonlilar va avstriyaliklar oʻrtasidagi urushning Usmonli boʻlmagan yozuvlariga koʻra, Bosniyalik ayollar militaristik deb hisoblangan va ular avstriyalik hujumchilarga qarshi jangda Bosniyaliklarning muvaffaqiyatida rol oʻynagan. Yeni Pazar, Izvornik, Östrovich-i âtiq, Chetin, Buzin, Gradishka va Banaluka avstriyaliklar tomonidan urildi.[12] Fransuz yozuvida urushda qatnashgan bosniyalik musulmon ayollarning jangdagi jasorati tasvirlangan.[13]

C. Freyzerning soʻzlariga koʻra: „Musulmon mamlakatlariga xos boʻlgan koʻpxotinlilik Bosniyada unchalik ustun emas va ikkala jins ham umr boʻyi oʻz hamrohlarini tanlash sharafiga ega. Turmushga chiqmagan ayol xalq oldida pardasiz paydo boʻladi va oila onasiga hurmat koʻrsatiladi. Bularning barchasida ular sharq mamlakatlari aholisidan juda farq qiladi.“[14][15]

AJ Sxemga koʻra: „Koʻpxotinlilik hech qachon beglar orasida keng tarqalmagan. Ayollar omma oldida roʻmol oʻrab yurishadi, lekin uyda turk ayollarinikidan koʻra koʻproq erkinlik va imtiyozlarga ega. Yosh ayollarga yigitlarning eʼtiborini qaratishga ruxsat beriladi, turmush qurishni oʻylayotgan yigit esa, uning koʻz oʻngida devor yoki panjur bilan yashirinib oʻtirgan holda, nikohlanuvchisi bilan oqshomni oʻtkazishga ruxsat beriladi. Bosniyalik ayollar haqida turk tarixchisining hikoya qilishicha, birinchi asirlar Konstantinopol qoʻlga olinishidan oldin Brussadagi turk saroyiga olib ketilganda, ular boshliqlarga jannatdan kelgan tirik daholardek koʻrinib qolishgan“[16]

Bosniya urushi davridagi jinsiy zoʻravonlik[tahrir | manbasini tahrirlash]

Bosniya urushi davrida ayollar ommaviy jinsiy zoʻravonlik va jinsiy qullikdan aziyat chekdilar va zoʻravonlik zoʻrlash orqali gender maqsadli shaklga ega boʻlgan Bosniya genotsidi.[17][18][19] Urush davrida zoʻrlangan ayollarning umumiy sonining hisob-kitoblari 12 000 dan 50 000 gacha.[20][21]

Sobiq Yugoslaviya boʻyicha xalqaro jinoiy tribunal (ICTY) urush davridagi „tizimli zoʻrlash“ va „jinsiy qullik“ insoniyatga qarshi jinoyat ekanligini, genotsid urush jinoyatidan keyin ikkinchi oʻrinda ekanligini eʼlon qildi.[22][23][24][25]

Reproduktiv huquqlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Bosniyalik raqsga tushgan qiz, 1869-yil

Onalar oʻlimi darajasi 11 oʻlim / 100 000 tirik tugʻilgan (2015-yil hisobi.).[2] Tugʻilishning umumiy koeffitsienti 1,27 tugʻilgan bola/ayol (2015-yil hisobi boʻyicha) ni tashkil etadi, bu almashtirish koʻrsatkichidan past.[2] Kontratseptiv vositalarning tarqalish darajasi 45,8 % (2011/12).[2]

Ayollarga nisbatan zoʻravonlik[tahrir | manbasini tahrirlash]

Soʻnggi yillarda Bosniya va Gertsegovina ayollarga nisbatan zoʻravonlik muammosini hal qilish uchun choralar koʻrdi. Bunga 2005-yilda "Oiladagi zoʻravonlikdan himoya qilish toʻgʻrisida"gi qonunni qabul qilish[26] va Istanbul konvensiyasini ratifikatsiya qilish kiradi.[27]

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ „In post-conflict Bosnia and Herzegovina, women are a driving force for change“. IFAD.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 „The World Factbook“. Central Intelligence Agency. Qaraldi: 4-yanvar 2018-yil.
  3. ↑ Howard, Emma. „The Women of Bosnia & Herzegovina“. The Guardian (30-may 2012-yil).
  4. ↑ „Criminal Code of the Federation of Bosnia and Herzegovina 2003“. UNODC. 2018-yil 15-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 20-iyun 2018-yil.
  5. ↑ „Culture of Bosnia and Herzegovina - history, people, clothing, traditions, women, beliefs, food, customs, family“. Everyculture.com. Qaraldi: 4-yanvar 2018-yil.
  6. ↑ 6,0 6,1 „Bosnia and Herzegovina gender profile“. IFAD (5-mart 2007-yil). 2013-yil 5-iyunda asl nusxadan arxivlangan.
  7. ↑ 'Umar (Būsnavī). History of the War in Bosnia During the Years 1737 - 1739. Oriental Translation-Fund, 1830 — 17– bet. 
  8. ↑ Oriental Translation Fund. Publications. Royal Asiatic Society, 1830 — 17– bet. 
  9. ↑ 'Umar (Būsnavī). History of the War in Bosnia During the Years 1737 - 1739. Oriental Translation-Fund, 1830 — 19– bet. 
  10. ↑ 'Umar (Būsnavī). History of the War in Bosnia During the Years 1737 - 1739. Oriental Translation-Fund, 1830 — 45– bet. 
  11. ↑ 'Umar (Būsnavī). History of the War in Bosnia During the Years 1737 - 1739. Oriental Translation-Fund, 1830 — 48– bet. 
  12. ↑ Hickok, Michael Robert. Ottoman Military Administration in Eighteenth-Century Bosnia. BRILL, 1997 — 15– bet. ISBN 90-04-10689-8. 
  13. ↑ Hickok, Michael Robert. Looking for the Doctor's Son: Ottoman Administration of 18th Century Bosnia. University of Michigan, 1995 — 34 bet. 
  14. ↑ 'Umar (Būsnavī). History of the War in Bosnia During the Years 1737 - 1739. Oriental Translation-Fund, 1830 — 19– bet. 
  15. ↑ Oriental Translation Fund. Publications. Royal Asiatic Society, 1830 — 19– bet. 
  16. ↑ The War in the East: An Illustrated History of the Conflict Between Russia and Turkey with a Review of the Eastern Question. O., H. S. Goodspeed & Company, 1878 — 138– bet. 
  17. ↑ Totten & Bartrop 2007.
  18. ↑ Henry 2010.
  19. ↑ Hyndman 2009.
  20. ↑ Wood 2013.
  21. ↑ Crowe 2013.
  22. ↑ Becirevic 2014.
  23. ↑ Cohen 1996.
  24. ↑ Boose 2002.
  25. ↑ Johan Vetlesen 2005.
  26. ↑ „Archived copy“. 2016-yil 28-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 30-yanvar.
  27. ↑ „Liste complète“ (fr). Bureau des Traités. Qaraldi: 4-yanvar 2018-yil. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Bosniya_va_Gersogovina_ayollari&oldid=3156384" dan olindi