Kontent qismiga oʻtish

Boeing 747

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Boeing 747
keng fyuzelyajli yoʻlovchi samolyot
Ishlab chiqaruvchi Boeing
Milliy kelib chiqishi AQSH bayrogʻi AQSh
Birinchi parvoz 9-fevral 1969-yil[1]
Foydalanuvchilar Atlas Air (doimiy)
Lufthansa
Cargolux
UPS Airlines
Versiyalar Boeing 747SP
Boeing 747-400
Boeing 747-8
Boeing VC-25
Boeing E-4

Boeing 747 AQShning Boeing shirkati tomonidan 1969-yilda ishlab chiqarilgan uzoq masofaga uchuvchi va keng fyuzelyajli yoʻlovchi samolyotdir. Bu samolyot keng fyuzelyajli boʻlgani sababli birdan oshiq yoʻlakka ega sanaladi. Shuningdek, Boeing 747 Jumbo Jet (talaffuzi: Jambo Jet) yoki Queen of the Skies („Falaklar qirolichasi“) deb ham ataladi. 747 ning ilk turi hajmi jihatdan Boeing 707dan ikki yarim barovar kichik boʻlgan[2]. Boeing 747 samolyotining ilk parvozi 9-fevral 1969-yilda amalga oshirilgan. 747 samolyoti Airbus A380 chiqarilgunga qadar, qariyb 37 yil davomida boshqa samolyotlarga qaraganda koʻproq yoʻlovchi tashigan[3].

747 ikki palubali samolyotdir. Bu uchoq kishilarni, yuklarni va boshqa narsalarni tashishi mumkin. Loyiha ishlab chiqaruvchilari, shuningdek, samolyotni yuk samolyotiga osonlik bilan aylantirish uchun yuqori palubani loyihalashtirishdi. Bu oʻrindiqlarni olib tashlash hamda samolyotning old qismiga yuk eshigini oʻrnatish orqali amalga oshirildi.

2020-yil holatiga koʻra, 61 ta Boeing 747 samolyoti halokatga uchrab, 3 722 nafar kishi halok boʻlgan[4].

Boeing 747 1960-yillardagi havo transporti inqilobi natijasida tugʻilgan. Boeing 707 boshchiligidagi tijorat reaktiv transporti davri uzoq masofalarga sayohatlarni amalga oshirdi va qisqa vaqt ichida dunyoning istalgan nuqtasiga etib borish imkonini berdi. Boeing AQSh Qurolli Kuchlariga taklif yuborar ekan, katta havo transporti vositasi ustida ishlay boshlagan edi[5]. Shartnoma Boeing emas, balki Lockheed tomonidan ishlab chiqarilgan C-5 Galaxy uchun edi, ammo ularning oʻsha paytdagi eng sodiq mijozi Pan Am 707 dan ikki baravar kattaroq yoʻlovchi samolyotini ishlab chiqishni soʻradi. 1966-yilda Boeing oʻzi ishlab chiqarayotgan samolyotning dastlabki modelini 747 deb nomlashni taklif qildi. Pan Am kompaniyasi 550 million dollarga birinchi 100 ta seriyadan 25 dona buyurtma berib, asosiy mijozga aylandi[6]. Asl dizayn toʻliq uzunlikdagi ikki qavatli fyuzelyaj edi. Evakuatsiya yoʻllari muammosi tufayli keng korpusli dizayn qabul qilindi[7].

Oʻshanda 747-ning oʻrnini tovushdan tez ishlaydigan dizayn egallashi taxmin qilingan. Boeing 747ni yuk samolyotiga aylantiriladigan qilib loyihalashtirdi. Shunday qilib, Boeing oʻzining yoʻlovchi samolyoti modeli sotuvi pasayganda yuk samolyoti sifatida ishlab chiqarishni davom ettirishi mumkin edi. Kokpit qisqartirilgan yuqori palubaga koʻchirildi, bu 747-ni ajratib turadigan boʻrtib koʻrdi, shunda burunga yuklash eshigi qoʻshilishi mumkin edi. Concorde va Boeingning ishlab chiqarishni toʻxtatgan Boeing 2707 modeli kabi tovushdan tez uchadigan samolyotlar hech qachon talablarga javob bermagan, chunki ular neft narxi juda yuqori boʻlgan davrda va quruqlikdagi tovushdan tez parvozlar bilan bogʻliq qoidalar davrida foydali foydalanish uchun juda qimmatga tushgan[8].

Burni yuklash eshigi ochilgan Cargolux Boeing 747-400F

400 dona sotilgandan soʻng, 747 eskirishi kutilgan edi. Ammo 747 tasi kutilganidan oshib ketdi va 1993-yilda 1000 donadan oshib ketdi. Yoʻlovchi modelining sotuvida kutilayotgan pasayish faqat 20 yil oʻtib, 2000-yil boshida sodir boʻldi. 747 kabi samolyotni ishlab chiqish juda katta mas’uliyat edi va Boeingda bunday yigʻilishni amalga oshirish uchun etarlicha katta obyekt yoʻq edi. Shunday qilib, kompaniya Vashington shtatidagi Everett yaqinidagi 780 gektar yerda yangi zavod qurdi. Bu zavod hozirgacha qurilgan eng katta hajmga ega binodir[9].

Pratt and Whitney kuchli dvigatelni ishlab chiqdilar. JT9D nomli dvigatel birinchi marta va faqat 747 uchun ishlatilgan. Xavfsizlik va parvozga yaroqlilik bilan bogʻliq muammolarni hal qilish uchun 747 toʻrtta ortiqcha gidravlik tizimlar, alohida boshqaruv sirtlari, ortiqcha asosiy qoʻnish moslamalari, ikkita konstruktiv zaxiralar va standart uchish-qoʻnish yoʻlaklaridan foydalanishga imkon beruvchi yaxshilangan harakatlanuvchi qanotlar bilan jihozlangan. Qanotlar 37,5 graduslik burchak ostida orqaga tortildi, bu 747 ning mavjud angarlaridan foydalanish uchun etarlicha katta boʻlishiga imkon berdi[7][10].

Parvozlarni sertifikatlash davrida Boeing 747 sinov uchuvchisi Jek Vaddeldan keyin „Wadell’s Wagon“ deb nomlangan yuk mashinasiga oʻrnatilgan kokpitdan iborat noanʼanaviy oʻquv moslamasini qurdi. Ushbu qurilma yuqori qavatdan turib taksi qilishni oʻrgatish uchun moʻljallangan[11].

1970-yil 15-yanvarda Vashington Dalles xalqaro aeroportida prezidentning rafiqasi Pat Nikson va Pan Am kompaniyasi raisi Najib Xalabi hamrohligida u rasman Pan Am Boeing 747 nomini oldi. Shampanni sindirish oʻrniga samolyotga qizil, oq va koʻk suv sepildi.

Kokpit B747-200

Boeing 747 ning birinchi tijoriy parvozi Pan Am tomonidan 1970-yil 21-yanvarda John F. Kennedy xalqaro aeroporti va London Heathrow aeroportlari oʻrtasida amalga oshirilgan. Pan Am 1970-yilning bahor va yozida London va Boston, Vashington va boshqa shaharlar orasidagi reyslarda 747 dan foydalanishni boshladi. Havo tashish uchun yangi standart oʻrnatildi va boshqa aviakompaniyalar oʻzlarining 747 samolyotlaridan foydalanishga shoshila boshladilar. TWA, Japan Airlines, Lufthansa, BOAC va Northwest Orient 747 ni uzoq masofali reyslarda ishlatgan birinchi kompaniyalar boʻladi. 1970-yilning yozida American Airlines 747 ni Nyu-York va Los-Anjeles oʻrtasida foydalanishga topshirdi.

Avvaliga koʻplab aviakompaniyalar 747 ga shubha bilan qarashgan. McDonnell Duglas va Lockheed keng korpusli, uch dvigatelli va 747 dan sezilarli darajada kichikroq boʻlgan „uch reaktiv“ ustida ishladilar. Koʻpgina aviakompaniyalar uch reaktiv samolyotlarga sarmoya kiritishni tanladilar, chunki ular 747 oʻrtacha uzoq masofali parvozlar uchun juda katta ekanligini his qilishdi. Airbus A380 747 ning ikki qavatli tuzilishiga qaramay, mavjud aeroportlarning infratuzilmasiga moslashish bilan bogʻliq xavotirlar ham bor edi[12].

United Airlines 747-400 Denver aeroportida

Aviakompaniyalarning yana bir tashvishi yonilgʻi tejamkorligi edi. Yoqilgʻi samaradorligi 1970-yillarda Boeing uchun muammo edi, chunki uch dvigatelli samolyot toʻrt dvigatelli samolyotga qaraganda kamroq yoqilgʻi sarflagan va kompaniyalar xarajatlarni kamaytirishga harakat qilishgan.

ANA „Pokémon Jet International“ (Boeing 747)

Aviakompaniyalarning xavotirlari 1970-yillarda amalga oshdi. Amerikadagi neft inqirozi va iqtisodiy tanazzul aviakompaniyani tanlagan yoʻlovchilar sonini kamaytirdi va 747-larni toʻldirish qiyinlashdi. Koʻproq yoʻlovchilarni jalb qilish uchun American Airlines baʼzi oʻrindiqlarni olib tashladi va ularning oʻrniga pianino barlari qoʻydi. Vaqt oʻtishi bilan 747 ta yuk tashishga qaytdi va sotildi. Continental Airlines yillar oʻtib 747 samolyotlarini xizmatdan olib tashladi. Trijet DC-10, L-1011 va keyingi twinjet 767 va A300 kabi kichikroq, samaraliroq keng fyuzelyajli samolyotlar 747 ning bozor ulushini olib tashladi va aviakompaniyalarda narxlarni liberallashtirish xalqaro nuqtadan nuqtaga parvozlarni kengaytirdi. Air Canada, Aer Lingus, Avianca, SAS, TAP, America West, Olympic Airways va Japan Airlines ham 747 ni xizmatdan olib tashlashdi.

Shunga qaramay, koʻplab xalqaro aviakompaniyalar gavjum yoʻnalishlarda 747 dan foydalanishda davom etishdi. Bugungi kunda eng katta 747 flot British Airways va Lufthansa kompaniyalariga tegishli Boeing 747-400 tipidagi samolyotlarning parvoz qilish masofasi taxminan oʻn yoki yigirma soatni tashkil qiladi.

Boeing 747-400 seriyali 747 seriyasining eng tejamkor avlodidir. Samolyotning katta oʻlchami va koʻp sonli yoʻlovchilarni tashishga moʻljallangan katta dvigatellari har bir yoʻlovchiga ekspluatatsion yoqilgʻi narxini 100 km uchun 3,2 litrga qisqartirdi. Oddiy mashina 100 km ga 6 litr benzin sarflaydi. Samolyotda bu salohiyatni koʻrib, Boeing kompaniyasi qisqaroq, engilroq, qoʻnish moslamalari mustahkamlangan va yonilgʻi baklari kamaygan maxsus 747SR deb nomlangan yangi versiyani ishlab chiqardi. Dizayni eskirgan va xizmat muddati tugaydigan dvigatellar tez-tez texnik xizmat koʻrsatishni talab qiladi. Boeing 747-400 bilan Nyu-York – London parvozi narxi 600 yevroga teng. Bitta ekipaj aʼzosi uchun 6000 km parvoz uchun yoqilgʻi narxi 192 litrni tashkil etadi, bu taxminan 6000 TL.

Bu birinchi Boeing 747 modeli edi va 1970-yilda Pan American World Airways bilan xizmatga kirdi. Birinchi Boeing 747-100 ning yuqori palubasida atigi 6 ta oynasi bor edi. Boeing 747-100 2014-yil yanvar oyida Iran Air aviakompaniyasida soʻnggi tijorat parvozini amalga oshirdi. Ushbu modelning yuk versiyasi ishlab chiqarilmagan va ushbu samolyotlardan jami 167 tasi ishlab chiqarilgan.

Bu eng kichik Boeing 747 versiyasidir. U 1976-yilda Pan American World Airways bilan xizmatga kirdi. Biroq, samolyot atigi 45 dona sotilgan va bugungi kunda faqat Iran Air yoʻlovchilarga xizmat koʻrsatadi.

Boeing 747-200 Pratt & Whitney JT9D-7 dvigatellaridan foydalanadi. Boeing 747-200 yoʻlovchi (-200B), yuk (-200F) va kombi (-200M) versiyalari ishlab chiqarildi. Baʼzi 747-200 lar hali ham faol xizmatda. Ushbu modelning jami 393 tasi (225 −200B, 73 −200F, 13 −200C, 78 −200M va 4 ta harbiy versiya) ishlab chiqarilgan.

Ushbu model kengaytirilgan yuqori qavatga ega edi. Boeing 747-300 Pratt & Whitney JT9D-7 yoki General Electric CF6-80C2B1 dvigatellaridan foydalanadi. Jami 81 dona ishlab chiqarilgan. Bugungi kunda u Mahan Air aviakompaniyasida yarim yoʻlovchi va yarim yuk sifatida xizmat qiladi.

Bu eng koʻp sotiladigan va eng tejamkor versiya. Jami 694 dona ishlab chiqarilgan. 2005-yilda yoʻlovchi versiyasini ishlab chiqarish, 2009-yilda yuk versiyasini ishlab chiqarish toʻxtatildi. Oxirgi yoʻlovchi versiyasi China Airlinesga 2005-yil aprel oyida yetkazilgan. Ushbu modelga Winglet kirmadi. Bugungi kunda 747-400 ning eng katta foydalanuvchisi British Airways hisoblanadi.

Bu bugungi kunda ishlab chiqarilayotgan eng yangi va yagona Boeing 747 versiyasidir. U birinchi parvozini 2010-yil 8-fevralda amalga oshirdi. Yuk versiyasi 2011-yil 12 oktyabrda va yoʻlovchi versiyasi 2012-yil 1-iyunda xizmatga kirdi. 2016-yil iyul holatiga koʻra, jami 125 dona (74 yuk va 51 yoʻlovchi versiyasi) uchun tasdiqlangan buyurtmalar mavjud. Uning eng katta foydalanuvchisi British Airways hisoblanadi.

Xususiyatlari

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Hajmi 747-100 747-200B 747-300 747-400 747-400ERF 747-8I
Kokpit ekipaji Uch Uch Uch Ikki Ikki Ikki
Uzunlik 70.6 m 70.6 m 70.6 m 70.6 m 70.6 m 76.4 m
Qanot kengligi 59.6 m 59.6 m 59.6 m 64.4 m 64.4 m 68.5 m
Balandlik 19.3 m 19.3 m 19.3 m 19.3 m 19.3 m 19.4 m
Ogʻirligi 162.400 kg 174.000 kg 178.100 kg 178.756 kg 164.382 kg 276.691 kg
Maksimal uchish ogʻirligi 333.4 t 374.8 t 374.800 kg 396.890 kg 413.636 kg 439.985 kg
Ekspeditsiya tezligi mach 0.84

(895 km/h)

mach 0.84

(895 km/h)

mach 0.85

(910 km/h)

mach 0.855

(913 km/h)

mach 0.855

(913 km/h)

mach 0.85

(910 km/h)

Maksimal tezlik mach 0.89

(1023 km/h)

mach 0.89

(1023 km/h)

mach 0.89

(1023 km/h)

mach 0.92

(1093 km/h)

mach 0.92

(1093 km/h)

Toʻliq yuklangan diapazon 9.800 km 12.700 km 12.400 km 13.450 km 9.200 km 14.815 km
Maksimal yoqilgʻi quvvati 183.380 litr 199.158 litr 199.158 litr 216.840 litr 216.840 litr
Dvigatelning tortish kuchi 46.500 lbf PW

46.500 lbf GE

50.100 lbf RR

54.750 lbf PW

52.500 lbf GE

53.000 lbf RR

54.750 lbf PW

55.640 lbf GE

53.000 lbf RR

63.300 lbf PW

62.100 lbf GE

59.500 lbf RR

63.300 lbf PW

62.100 lbf GE

Dvigatel modellari PW JT9D-7A

GE CF6-45A2

RR RB211-524B2

PW JT9D-7R4G2

GE CF6-50E2

RR RB211-525D4

PW JT9D-7R4G2

GE CF6-80C2B1

RB211-524D4

PW 4062

GE CF6-80C2B5F

RR RB211-524H

PW 4062

GE CF6-80C2B5F

GEnx-2B67

747 yetkazib berish

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Yil Jami 2017 2016 2015 2014 2013 2012 2011 2010 2009 2008 2007 2006
Buyurtmalar 1.552 −4 17 2 - 12 1 −1 −1 2 3 21 72
Yetkazib berish 1.532 4 9 18 19 24 31 9 - 8 14 16 14
Yil 2005 2004 2003 2002 2001 2000 1999 1998 1997 1996 1995 1994 1993 1992 1991 1990 1989 1988 1987 1986
Buyurtmalar 43 10 4 17 16 26 35 15 36 56 32 16 2 23 31 122 56 49 66 84
Yetkazib berish 13 15 19 27 31 25 47 53 39 26 25 40 56 61 64 70 45 24 23 35
Yil 1985 1984 1983 1982 1981 1980 1979 1978 1977 1976 1975 1974 1973 1972 1971 1970 1969 1968 1967 1966
Buyurtmalar 42 23 24 14 23 49 72 76 42 14 20 29 29 18 7 20 30 22 43 83
Yetkazib berish 24 16 22 26 53 73 67 32 20 27 21 22 30 30 69 92 4 - - -

Maʼlumotlar sanasi: 2017-yil may oyi oxiri[13][14].

Baxtsiz hodisalar va jinoyatlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  • Lufthansa 747 samolyoti 1974-yilda Nayrobida halokatga uchragan. 747 samolyotining birinchi halokati boʻlgan ushbu hodisada 59 kishi halok boʻldi.
  • 1977-yilda Air India aviakompaniyasiga tegishli Boeing 747 Mumbay qirgʻoqlarida dengizga qulagan. Barcha yoʻlovchilar va ekipaj aʼzolari halok boʻldi.
  • 1977-yil 27 martda 583 kishi halok boʻlgan avariyada zich tuman tufayli ikkita 747 samolyoti toʻqnashdi. Ushbu hodisa aviatsiya tarixidagi eng koʻp halok boʻlgan voqeadir[15].
  • 1985-yil 12-avgustda Japan Airlines aviakompaniyasining 123-reysidagi 747SR samolyoti boshqaruvni yoʻqotib, yerga qulab tushdi, natijada 520 kishi halok boʻldi. Bu aviatsiya tarixidagi bitta samolyot halokatida eng koʻp qurbon boʻlgan voqeadir[16].
  • Lokerbidagi halokatga uchragan samolyot Pan Am 747-100 edi.
  • Air India 182 reysi 747-237B edi. 23 iyun kuni sodir boʻlgan portlashda samolyotdagi 329 kishi halok boʻldi. Bu voqea 2001-yil 11-sentyabrga qadar samolyotda sodir boʻlgan asosiy terrorchilik hodisalaridan biri edi.
  • ACT Airlines (MyCargo) aviakompaniyasiga tegishli 747-417F(SCD) samolyoti 16-yanvar, UTC kuni soat 01.45 da Qirgʻizistonning Bishkek aeroportiga yaqinlashayotganda noqulay ob-havo sharoiti tufayli turar-joy hududiga qulab tushdi. 37 kishi, shu jumladan 4 ekipaj aʼzosi halok boʻldi.
  • 1974-yil holatiga koʻra, jami 45 747 baxtsiz hodisa roʻy berdi va 3744 kishi halok boʻldi
  1. Rumerman, Judy. „The Boeing 747.“ U. S. Centennial of Flight Commission, 2003. Qaraldi: 30-aprel 2006-yil.
  2. Branson, Richard. „Pilot of the Jet Age.“ (Wayback Machine saytida 2016-08-09 sanasida arxivlangan) Time, 7-dekabr 1998-yil. Qaraldi: 13-dekabr 2007-yil.
  3. „A380 superjumbo lands in Sydney.“ BBC, 25-oktabr 2007-yil. Qaraldi: 3-avgust 2010-yil. Quote: „The superjumboʻs advent ends a reign of nearly four decades by the Boeing 747 as the world’s biggest airliner.“
  4. „Boeing 747 Statistics“. Flight Safety Foundation (14-oktabr 2020-yil). 2017-yil 24-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 24-oktabr 2020-yil.
  5. History – „747 Commercial Transport“ (Wayback Machine saytida 2010-03-16 sanasida arxivlangan), The Boeing Company, 29 Nisan 2006
  6. „Passenger Planes: Boeing 747“ (Wayback Machine saytida 2011-02-22 sanasida arxivlangan), David Noland, Infoplease (Pearson Education), 30 Nisan 2006
  7. 7,0 7,1 „The Boeing 747“ (Wayback Machine saytida 2012-10-07 sanasida arxivlangan), Judy Rumerman, U. S. Centennial of Flight Commission, 30 Nisan 2006
  8. „The Concorde Supersonic Transport“ (Wayback Machine saytida 2010-05-28 sanasida arxivlangan), T. A. Heppenheimer, U. S. Centennial of Flight Commission, 30 Nisan 2006
  9. History – „747 Commercial Transport“ (Wayback Machine saytida 2010-03-16 sanasida arxivlangan), The Boeing Company, 29 Nisan 2006
  10. Bowers, sf. 508
  11. History – „747 Commercial Transport“ (Wayback Machine saytida 2010-03-16 sanasida arxivlangan), The Boeing Company, 29 Nisan 2006
  12. „How the Airbus A380 Works – Triumph or Mistake?“ (Wayback Machine saytida 2006-09-11 sanasida arxivlangan), Howstuffworks, 29 Nisan 2006’da görüntülenmiştir.
  13. „Recent Orders.“ (Wayback Machine saytida 2014-08-23 sanasida arxivlangan) The Boeing Company, Mayıs 2017. Erişim tarihi: 10 Haziran 2017.
  14. „Orders and Deliveries search page.“ (Wayback Machine saytida 2014-08-23 sanasida arxivlangan) The Boeing Company, Mayıs 2017. Erişim tarihi: 10 Haziran 2017.
  15. „1977: Hundreds dead in Tenerife plane crash“ (Wayback Machine saytida 2006-11-09 sanasida arxivlangan), BBC News On This Day, 26 Mayıs 2006’da görüntülenmiştir.
  16. Japan marks air crash anniversary (Wayback Machine saytida 2009-01-07 sanasida arxivlangan), BBC News, 2005-yil 12-avgust

Oʻqish uchun

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  • Ingells, Douglas J. 747: Story of the Boeing Super Jet. Fallbrook, CA: Aero Publishers, 1970. ISBN 0-8168-8704-7.
  • The Great Gamble: The Boeing 747. The Boeing – Pan Am Project to Develop, Produce, and Introduce the 747. Tuscaloosa: University of Alabama Press, 1973. ISBN 0-8173-8700-5.
  • Seo, Hiroshi. Boeing 747. Worthing, West Sussex: Littlehampton Book Services Ltd., 1984. ISBN 0-7106-0304-5.
  • Lucas, Jim. Boeing 747 – The First 20 Years. Browcom Pub. Ltd, 1988. ISBN 0-946141-37-1.
  • Wright, Alan J. Boeing 747. Hersham, Surrey: Ian Allan, 1989. ISBN 0-7110-1814-6.
  • Minton, David H. The Boeing 747 (Aero Series 40). Fallbrook, CA: Aero Publishers, 1991. ISBN 0-8306-3574-2.
  • Shaw, Robbie. Boeing 747 (Osprey Civil Aircraft series). London: Osprey, 1994. ISBN 1-85532-420-2.
  • Baum, Brian. Boeing 747-SP (Great Airliners, Vol. 3). Osceola, WI: Motorbooks International, 1997. ISBN 0-9626730-7-2.
  • Falconer, Jonathan. Boeing 747 in Color. Hersham, Surrey: Ian Allan, 1997. ISBN 1-882663-14-4.
  • Gilchrist, Peter. Boeing 747-400 (Airliner Color History). Osceola, WI: Motorbooks International, 1998. ISBN 0-7603-0616-8.
  • Henderson, Scott. Boeing 747-100/200 In Camera. Minneapolis, MN: Scoval Publishing, 1999. ISBN 1-902236-01-7.
  • Pealing, Norman, and Savage, Mike. Jumbo Jetliners: Boeingʻs 747 and the Widebodies (Osprey Color Classics). Osceola, WI: Motorbooks International, 1999. ISBN 1-85532-874-7.
  • Shaw, Robbie. Boeing 747-400: The Mega-Top (Osprey Civil Aircraft series)/ London: Osprey, 1999. ISBN 1-85532-893-3.
  • Wilson, Stewart. Boeing 747 (Aviation Notebook Series). Queanbeyan, NSW: Wilson Media Pty. Ltd, 1999. ISBN 1-876722-01-0 .
  • Wilson, Stewart. Airliners of the World. Fyshwick, Australia: Aerospace Publications Pty Ltd., 1999. ISBN 1-875671-44-7.
  • Birtles, Philip. Boeing 747-400. Hersham, Surrey: Ian Allan, 2000. ISBN 0-7110-2728-5.
  • Bowman, Martin. Boeing 747 (Crowood Aviation Series). Marlborough, Wilts.: Crowood, 2000. ISBN 1-86126-242-6
  • Dorr, Robert F. Boeing 747-400 (AirlinerTech Series, Vol. 10). North Branch, MN: Specialty Press, 2000. ISBN 1-58007-055-8.
  • Gesar, Aram. Boeing 747: The Jumbo. New York: Pyramid Media Group, 2000. ISBN 0-944188-02-8.
  • Gilchrist, Peter. Boeing 747 Classic (Airliner Color History). Osceola, WI: Motorbooks International, 2000. ISBN 0-7603-1007-6.
  • Graham, Ian. In Control: How to Fly a 747. Somerville, MA: Candlewick, 2000. ISBN 0-7636-1278-2.
  • Nicholls, Mark. The Airliner World Book of the Boeing 747. New York: Osprey Publishing, 2002. ISBN 0-946219-61-3.
  • March, Peter. The Boeing 747 Story. Stroud, Glos.: The History Press, 2009. ISBN 0-7509-4485-4.
Toʻrtta eng katta samolyot hajmini taqqoslash