Angedoniya

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Angedoniya (grekcha: ἀν- salbiy prefiks + [[Grek tili|ἡδονή]] "lazzatlanish[1]) — motivatsiyaning pasayishi yoki zavqlanish qobiliyatini oʻz ichiga olgan gedonik funksiyaning keng doirasi. Oldingi taʼriflar zavqni boshdan kechira olmaslikni taʼkidlagan boʻlsa-da, hozirgi vaqtda angedoniya tadqiqotchilar tomonidan motivatsiyaning pasayishi, kutilgan zavq (istak), tugatish zavqining pasayishi (yoqtirish) va oʻrganishni kuchaytirishdagi kamchiliklarga ishora qilish uchun ishlatiladi[2][3][4]. DSM- 5da angedoniya depressiv kasalliklar, psixotik moddalar bilan bogʻliq kasalliklar, psixotik buzilishlar va shaxsiyat buzilishlarining tarkibiy qismi boʻlib, u zavqlanish qobiliyatining pasayishi yoki zavqli faoliyat bilan shugʻullanishga qiziqishning pasayishi sifatida tavsiflanadi[5][6]. ICD-10 aniq angedoniya haqida gapirmasa-da, DSM-5da tasvirlangan angedoniyaga oʻxshash depressiv alomat qiziqish yoki zavqni yoʻqotishdir[3].

Taʼrif[tahrir | manbasini tahrirlash]

Angedoniya dastlab 1886-yilda Theodule-Armand Ribot tomonidan zavqlanish qobiliyatining pasayishi sifatida taʼriflangan boʻlsa-da, u mukofotning koʻp jihatlarida etishmovchilikni bildirish uchun ishlatilgan. Angedoniyani qayta koʻrib chiqish „istak“ va „xayriyat“ ning mustaqilligini taʼkidlaydi. „Istak“ kutilayotgan ijobiy taʼsirning tarkibiy qismi boʻlib, mukofot bilan oʻzaro taʼsir qilish uchun motivatsiyani (yaʼni, ragʻbatlantirishning ahamiyatini) va mukofotni kutish bilan bogʻliq ijobiy his-tuygʻularni vositachilik qiladi. „Like“, aksincha, savobni isteʼmol qilishdan olingan zavq bilan bogʻliq[2][1]. Mukofot bilan bogʻliq jarayonlarning xabardorligi angedoniya kontekstida mukofotni tasniflash uchun ham ishlatilgan, chunki yashirin xatti-harakatlarni aniq oʻz-oʻzidan hisobotlar bilan taqqoslaydigan tadqiqotlar ularning dissotsiatsiyasini koʻrsatadi[7]. Oʻrganish, shuningdek, anhedoniya bilan bogʻliq sharoitlarda buzilishi mumkin boʻlgan mukofotning mustaqil jihati sifatida taklif qilingan, ammo oʻrganishni „yoqish“ yoki „istak“ dan ajratish uchun empirik dalillar yoʻq[7].

Angedoniya, shuningdek, „affektiv xiralik“, „cheklangan taʼsir doirasi“, „hissiy uyqusizlik“ va „tekis taʼsir“ tushunchalarini, ayniqsa travmadan keyingi stress buzilishi kontekstida qoʻllash uchun ishlatiladi. TSSB boʻlgan bemorlarda ushbu alomatlarni oʻlchaydigan oʻlchovlar angedoniyaning anʼanaviy jihatlarini oʻlchaydigan shkalalar bilan kuchli bogʻliq boʻlib, bu assotsiatsiyani tasdiqlaydi[2].

Sabablari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Klinik populyatsiyalar, sogʻlom populyatsiyalar va hayvonlar modellaridagi tadqiqotlar anhedoniya uchun bir qator neyrobiologik substratlarni aniqladi. Angedoniya bilan bogʻliq joylarga umuman prefrontal korteks, ayniqsa orbitofrontal korteks (OFC), striatum, amigdala, oldingi singulat korteks (ACC), gipotalamus va ventral tegmental soha (VTA) kiradi[5][3]. Insonning neyroimaging tadqiqotlari shuni koʻrsatdiki, mukofotning keyingi aspektlaridagi nuqsonlar ventral striatum va medial prefrontal korteksdagi anomaliyalar bilan bogʻliq boʻlsa, mukofotning proaktiv jihatlaridagi nuqsonlar gipokampus, dorsal ACC va prefrontal hududlardagi anomaliyalar bilan bogʻliq. Ushbu ogʻishlar odatda hayvonlar modellariga mos keladi, OFC uchun mos kelmaydigan natijalar bundan mustasno. Bu nomuvofiqlik OFKni anatomik joylashuvi yoki anhedoniya[8] boʻyicha olib borilgan kam sonli tadqiqotlar tufayli koʻrish qiyinligi bilan bogʻliq boʻlishi mumkin; bir qator tadqiqotlar shizofreniya va ogʻir ruhiy tushkunlikdagi OFC faolligining pasayishi, shuningdek, faollikni kamaytirish va angedoniya[9] oʻrtasidagi toʻgʻridan-toʻgʻri bogʻliqlik haqida xabar berdi. Tadqiqotchilar, angedoniya neyrotransmitter dopaminni yoqadigan miya mukofot tizimidagi buzilish natijasi boʻlishi mumkinligini taxmin qilmoqdalar. Angedoniya „koʻpincha, lekin har doim ham ongli ravishda mavjud boʻlmagan zavqni izlash, tajriba va yoki oʻrganish qobiliyatining buzilishi“ sifatida tavsiflanishi mumkin[10].

Akinetik mutizm holatlari va salbiy alomatlar chambarchas bogʻliq. Akinetik mutizmda oldingi singulat girusning insult yoki boshqa shikastlanishi harakatning (kinetik) va nutqning (mutizm) pasayishiga olib keladi[11].

Koʻrinishlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Asosiy depressiv buzilish[tahrir | manbasini tahrirlash]

Angedoniya katta depressiv buzuqlik (MDD) boʻlgan odamlarning taxminan 70 foizida uchraydi[2]. Angedoniya MDB ning asosiy belgisidir; shu sababli, bu alomatni boshdan kechirgan odamlarga, hatto past depressiv kayfiyat[12] boʻlmasa ham, depressiya tashxisi qoʻyilishi mumkin. Ruhiy kasalliklar diagnostikasi va statistik qoʻllanmasida (DSM) „qiziqish yoki zavqlanish etishmasligi“ tasvirlangan, ammo odamlar ularga zavq bagʻishlamaydigan narsalarga kamroq qiziqish bildirishlarini hisobga olsak, buni tan olish qiyin boʻlishi mumkin. Kilo yoʻqotish uchun DSM mezoni, ehtimol, bu bilan bogʻliq va bu alomatga ega boʻlgan koʻplab odamlar ovqatdan zavqlanishning etishmasligini tasvirlaydi. Ular har qanday psixotik boʻlmagan alomatlar va depressiya belgilarini ifodalashi mumkin.

Shizofreniya[tahrir | manbasini tahrirlash]

Angedoniya-shizofreniyaning salbiy belgilaridan biridir[2]. Salbiy alomatlarni tasniflash uchun odatda beshta soha qoʻllanilsa-da, anketalarning omilli tahlili ikkita omilni keltirib chiqaradi, ulardan biri zavq va motivatsiyadagi kamchiliklarni oʻz ichiga oladi. Shizofreniya bilan ogʻrigan odamlar sogʻlom odamlarga qaraganda kamroq ijobiy his-tuygʻularni boshdan kechirishlari haqida retrospektiv hisobot berishadi. Biroq, shizofreniyalarda „hamdardlik“ yoki tugatish zavqi oʻzgarishsiz qolmoqda, chunki ular foydali stimullar taqdim etilganda bir xil darajadagi ijobiy taʼsirni boshdan kechirishlarini xabar qilishadi. Neyroimaging tadqiqotlari ushbu xatti-harakatlar kuzatuvini qoʻllab-quvvatlaydi, chunki koʻpchilik tadqiqotlar mukofot tizimining (yaʼni, ventral tegmental hudud, VTA) oddiy mukofotlarga buzilmagan javoblari haqida xabar beradi. Biroq, pul mukofotlari boʻyicha tadqiqotlar baʼzida sezgirlikning pasayishi haqida xabar beradi. Mukofotni kutish paytida hissiy reaksiyaga nisbatan yanada izchil pasayish kuzatiladi, bu mukofot tizimining kortikal va subkortikal tarkibiy qismlarining sezgirligining pasayishida aks etadi[13]. Shizofreniya ijobiy prognoz xatolarining kamayishi (kutilmagan mukofotlarga normal javob) bilan bogʻliq boʻlib, bu bir nechta tadqiqotlar salbiy alomatlar bilan bogʻliqligini koʻrsatdi. Shizofreniyalar faqat aniq oʻrganishni talab qiladigan yoki etarlicha qiyin boʻlgan taqdirdagina mustahkamlash oʻrganish vazifalarida buzilishlarni koʻrsatadi. Boshqa tomondan, yashirin mustahkamlashni oʻrganish nisbatan buzilmagan. Ushbu nuqsonlar ACC, OFC va dorsolateral prefrontal korteksning disfunksiyasi bilan bogʻliq boʻlishi mumkin, bu esa gʻayritabiiy mukofot va maqsad taqdimotiga olib keladi[14].

Moddalar bilan bogʻliq kasalliklar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Angedoniya spirtli ichimliklar, opioidlar va nikotinni oʻz ichiga olgan bir yoki bir nechta dori vositalariga qaram boʻlgan odamlarda keng tarqalgan. Angedoniya vaqt oʻtishi bilan kamroq aniqlangan boʻlsa-da, bu relapsning muhim bashoratchisidir[15].

Shikastlanishdan keyingi stress buzilishi[tahrir | manbasini tahrirlash]

TSSB motivatsiyaning pasayishi bilan bogʻliq boʻlsa-da, kutilayotgan „istak“ ning bir qismi boʻlsa-da, u hissiyotning kuchayishi va fiziologik qoʻzgʻalishning etishmasligi yoki ijobiy stimullardan oʻz-oʻzidan zavqlanishning etishmasligi bilan bogʻliq[16]. TSSB shuningdek, depressiya bilan yuqori komorbidite bilan bogʻliq boʻlishi mumkin boʻlgan toʻmtoq taʼsir bilan bogʻliq[2].

Parkinson kasalligi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Angedoniya Parkinson kasalligida keng tarqalgan boʻlib, 7 % dan 45 % gacha. Angedoniya Parkinson kasalligida yuqori darajadagi depressiya bilan bogʻliqmi yoki yoʻqmi maʼlum emas[17].

Bipolyar buzuqlik[tahrir | manbasini tahrirlash]

Angedoniya, shuningdek, bipolyar affektiv buzuqlik (BAD) boʻlgan odamlarda ham paydo boʻlishi haqida xabar berilgan[18].

Diqqat etishmasligi giperaktivlik buzilishi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Angedoniya DEHB bilan bogʻliq boʻlishi mumkin. DEHB bilan ogʻrigan odamlarning miyasida dofaminergik va serotonergik funksiyalarning disregulyatsiyasi mukofotni qayta ishlashning buzilishiga olib keladi, bu esa anhedoniyaga olib kelishi mumkin[19].

Jinsiy angedoniya[tahrir | manbasini tahrirlash]

Erkaklardagi jinsiy angedoniya „eyakulyatsiya angedoniyasi“ deb ham ataladi. Bu holat erkakning zavqlanish tuygʻusisiz eyakulyatsiya qilishini anglatadi[20].

Bu holat koʻpincha erkaklarda uchraydi, lekin ayollar ham zavqlanish etishmasligidan aziyat chekishi mumkin, chunki tana orgazm jarayonini boshdan kechiradi.

Jinsiy angedoniya quyidagi sabablarga koʻra yuzaga kelishi mumkin:

  • Giperprolaktinemiya
  • Gipoaktiv jinsiy istak buzilishi (HSDD), shuningdek, bostirilgan jinsiy istak deb ham ataladi.
  • orqa miya shikastlanishi
  • Koʻp skleroz
  • SSRI antidepressantlaridan foydalanish yoki ilgari SSRI antidepressantlaridan foydalanish[21]
  • Antidopaminerjik neyroleptiklardan (antipsikotiklar) foydalanish (yoki oldingi foydalanish)[22][23]
  • Charchoq
  • jismoniy kasallik.

Juda kamdan-kam hollarda nevrologik tekshiruv va qon testlari jinsiy angedoniyaning maʼlum bir holatining sababini aniqlashi mumkin.

Bemorlarga oson davolash uchun doimiy ravishda chiqariladigan bupropion berilishi mumkin, bu hatto depressiyaga uchramagan bemorlarda ham jinsiy disfunksiyani engillashtirishi koʻrsatilgan[24].

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ 1,0 1,1 „Assessing anhedonia in depression: Potentials and pitfalls“. Neuroscience and Biobehavioral Reviews. 65-jild. 2016-yil iyun. 21–35-bet. doi:10.1016/j.neubiorev.2016.03.004. PMC 4856554. PMID 26959336. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 „The Different Facets of Anhedonia and Their Associations with Different Psychopathologies“,Anhedonia : a comprehensive handbook. Dordrecht: Springer Netherlands, 2014 — 3 bet. ISBN 978-94-017-8590-7. „However, there are two components to the positive affect experienced in rewarding situations - anticipatory positive affect (APA) and cunsummatory positive affect (CPA)...Berridge and Robinson [2] describe these constructs as 'wanting' and 'liking', respectively.“ 
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 „The neurobiology of anhedonia and other reward-related deficits“. Trends in Neurosciences. 35-jild, № 1. 2012-yil yanvar. 68–77-bet. doi:10.1016/j.tins.2011.11.005. PMC 3253139. PMID 22177980. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  4. ↑ „Reconsidering anhedonia in depression: lessons from translational neuroscience“. Neuroscience and Biobehavioral Reviews. 35-jild, № 3. 2011-yil yanvar. 537–55-bet. doi:10.1016/j.neubiorev.2010.06.006. PMC 3005986. PMID 20603146. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  5. ↑ 5,0 5,1 „Reconceptualizing anhedonia: novel perspectives on balancing the pleasure networks in the human brain“. Frontiers in Behavioral Neuroscience. 9-jild. 2015. 49-bet. doi:10.3389/fnbeh.2015.00049. PMC 4356228. PMID 25814941.
  6. ↑ American Psychiatric Association. Diagnostic and statistical manual of mental disorders : DSM-5, 5th, Washington, D.C.: American Psychiatric Association, 2013 — 126, 202, 259, 350, 569, 582, 598, 603, 793, 800, 806, 842 bet. ISBN 978-0-89042-554-1. 
  7. ↑ 7,0 7,1 „Measuring anhedonia: impaired ability to pursue, experience, and learn about reward“. Frontiers in Psychology. 6-jild. 2015. 1409-bet. doi:10.3389/fpsyg.2015.01409. PMC 4585007. PMID 26441781.
  8. ↑ „Mapping anhedonia-specific dysfunction in a transdiagnostic approach: an ALE meta-analysis“. Brain Imaging and Behavior. 10-jild, № 3. 2016-yil sentabr. 920–39-bet. doi:10.1007/s11682-015-9457-6. PMC 4838562. PMID 26487590. {{cite magazine}}: Invalid |display-authors=6 (yordam); sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  9. ↑ „Brain Imaging Correlates of Anhedonia“,Anhedonia: A Comprehensive Handbook Volume I: Conceptual Issues And Neurobiological Advances. Springer, 2014. ISBN 978-94-017-8590-7. 
  10. ↑ „Measuring anhedonia: impaired ability to pursue, experience, and learn about reward“. Frontiers in Psychology. 6-jild. 17–sentabr 2015–yil. 1409-bet. doi:10.3389/fpsyg.2015.01409. PMC 4585007. PMID 26441781.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  11. ↑ „Frontal-subcortical neuronal circuits and clinical neuropsychiatry: an update“. Journal of Psychosomatic Research. 53-jild, № 2. 2002-yil avgust. 647–54-bet. doi:10.1016/S0022-3999 (02)00428-2. PMID 12169339. {{cite magazine}}: Check |doi= value (yordam); sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  12. ↑ American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders: DSM-5. Washington, D.C: American Psychiatric Association.
  13. ↑ „The motivation and pleasure dimension of negative symptoms: neural substrates and behavioral outputs“. European Neuropsychopharmacology. 24-jild, № 5. 2014-yil may. 725–36-bet. doi:10.1016/j.euroneuro.2013.06.007. PMC 4020953. PMID 24461724. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  14. ↑ „Mechanisms Underlying Motivational Deficits in Psychopathology: Similarities and Differences in Depression and Schizophrenia“. Current Topics in Behavioral Neurosciences. 27-jild. 2016. 411–49-bet. doi:10.1007/7854_2015_376. ISBN 978-3-319-26933-7. PMID 26026289.
  15. ↑ „Anhedonia in substance use disorders: a systematic review of its nature, course and clinical correlates“. The Australian and New Zealand Journal of Psychiatry. 48-jild, № 1. 2014-yil yanvar. 36–51-bet. doi:10.1177/0004867413508455. PMID 24270310. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  16. ↑ „Reward functioning in PTSD: a systematic review exploring the mechanisms underlying anhedonia“. Neuroscience and Biobehavioral Reviews. 51-jild. 2015-yil aprel. 189–204-bet. doi:10.1016/j.neubiorev.2015.01.019. PMID 25639225. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  17. ↑ „Anhedonia in Parkinson's disease: an overview“. The Journal of Neuropsychiatry and Clinical Neurosciences. 24-jild, № 4. 2012. 444–51-bet. doi:10.1176/appi.neuropsych.11110332. PMID 23224450.
  18. ↑ Gałuszko-Węgielnik, Maria; Wiglusz, Mariusz Stanisław; Słupski, Jakub; Szałach, Łukasz; Włodarczk, Adam; Górska, Natalia; Szarmach, Joanna; Jakuszkowiak-Wojten, Katarzyna; Wilkowska, Alina (2019). „Efficacy of Ketamine in bipolar depression: focus on anhedonia“. Psychiatria Danubina. 31-jild, № Suppl 3. 554–560-bet. PMID 31488790. 7–dekabr 2021–yilda asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 25–dekabr 2021–yil.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  19. ↑ Sternat, Tia; Fotinos, Kathryn; Fine, Alexa; Epstein, Irvin; Katzman, Martin A. (17–sentabr 2018–yil). „Low hedonic tone and attention-deficit hyperactivity disorder: risk factors for treatment resistance in depressed adults“. Neuropsychiatric Disease and Treatment. 14-jild. 2379–2387-bet. doi:10.2147/NDT.S170645. PMC 6149933. PMID 30271154.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  20. ↑ „Contemporary management of ejaculatory dysfunction“. Translational Andrology and Urology. 7-jild, № 4. 2018-yil avgust. 686–702-bet. doi:10.21037/tau.2018.06.20. PMC 6127532. PMID 30211060. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  21. ↑ „Persistent sexual dysfunction after discontinuation of selective serotonin reuptake inhibitors“. The Journal of Sexual Medicine. 5-jild, № 1. 2008-yil yanvar. 227–33-bet. doi:10.1111/j.1743-6109.2007.00630.x. PMID 18173768. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  22. ↑ „Effects of repeated low dose administration and withdrawal of haloperidol on sexual behaviour of male rats“. Pharmacology & Toxicology. 84-jild, № 6. 1999-yil iyun. 292–5-bet. doi:10.1111/j.1600-0773.1999.tb01497.x. PMID 10401732. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  23. ↑ „[Neuroleptics and sexual dysfunction in man. Neuroendocrine aspects]“. Schweizer Archiv für Neurologie, Neurochirurgie und Psychiatrie = Archives Suisses de Neurologie, Neurochirurgie et de Psychiatrie. 122-jild, № 2. 1978. 285–313-bet. PMID 29337.
  24. ↑ „Pharmacologic modification of psychosexual dysfunction“. Journal of Sex & Marital Therapy. 13-jild, № 4. 1987. 239–52-bet. doi:10.1080/00926238708403896. PMID 3121861.

Havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Angedoniya&oldid=3273699" dan olindi