Alyaska iqtisodiyoti

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Alyaskaning iqtisodiyoti
Statistikalar
YaIM $63,618,000,000[1]
Jon boshiga YaIM
 $68,919[2]
Qashshoqlik chegarasidan past aholi
 15.7%[3]
Ishchi kuchi
 364,209 [4]
Ishsizlik 3.8% [5]

Barcha qiymatlar, agar boshqacha koʻrsatilmagan boʻlsa, AQSh dollarida keltirilgan.

Alyaska hukumati tomonidan tuzilgan hisobotiga koʻra Alyaskaning real YaIM miqdori 2011-yilda 51,1 milliard dollarni, 2012-yilda 52,9 milliard dollarni va 2013-yilda 51,5 milliard dollarni tashkil qilgan. 2012 va 2013-yillar oraligʻida togʻ-kon sanoati, xususan, neft va gaz sektorlaridagi ishlab chiqarishning qisqarishi oqibatida YAIM miqdoriga ham taʼsir koʻrsatgan. Shtat iqtisodiyotini Alyaska universiteti iqtisodchisi Skott Goldsmit „uch oyoqli kursi“ yaʼni, bir oyogʻi neft va gaz sanoati, ikkinchi oyogʻi federal hukumat va uchinchi oyoq boshqa barcha sanoat va xizmatlar deb taʼriflagan. 2004-yildan 2006-yilgacha federal hukumat Alyaskada 135 000 ish oʻrinlari uchun mas’ul boʻlgan, neft sektori 110 000 ish oʻrinlarini va boshqa barcha sanoat va xizmatlarni jamlagan holda 122 000 ish oʻrni bilan taʼminlagan[6].

Alyaskaning neft va tabiiy gazdan keyingi asosiy eksport qiladigan mahsuloti dengiz mahsulotlari, birinchi navbatda, qizil ikra, treska, pollok va qisqichbaqadir. 2013-yilgi baliq ovlash mavsumida Alyaskalik baliqchilar jami 5,8 milliard funt dengiz maxsulotlarini toʻplashga muvaffaq boʻlishdi va bu 1,9 milliard dollarga teng. Bu koʻrsatkich 2012 yilga nisbatan kichik, ammo sezilarli oʻsish qayd etgan, mos ravishda jami 5,3 milliard funt dengiz mahsuloti va 1,7 milliard dollar[7].

Qishloq xoʻjaligi Alyaska iqtisodiyotining juda kichik qismini tashkil qiladi. Ushbu shtatda, qishloq xoʻjaligi mahsulotlari asosan isteʼmol uchun moʻljallangan boʻlib, tuli xil oʻsimliklar, sut mahsulotlari, sabzavot va chorvachilik mahsulotlarini oʻz ichiga oladi. Ishlab chiqarish cheklangan, aksariyat oziq-ovqat va umumiy tovarlar boshqa joylardan import qilinadi.

Aholining asosiy qismi hukumat va sanoatda, jumladan, tabiiy resurslarni qazib olish, yuk tashish va transport kabi sohalarda ish bilan taʼminlangan. Harbiy bazalar Feyrbanks va Ankorijdagi iqtisodiyotning muhim tarkibiy qismidir. Federal subsidiyalar ham iqtisodiyotning muhim qismi boʻlib, davlatga soliqlarni past darajada ushlab turish imkonini beradi. Shtatningi sanoat mahsulotlariga quyidagilar kiradi: xom neft, tabiiy gaz, koʻmir, oltin, qimmatbaho metallar, rux va boshqa togʻ-kon sanoati, dengiz mahsulotlarini qayta ishlash, yogʻoch va yogʻochdan yasalgan buyumlar. Shuningdek, xizmat koʻrsatish va turizm sohasi rivojlanmoqda. Turistlar vaqtinchalik turar joylardan foydalanish orqali iqtisodiyotga hissa qoʻshmoqlar.

Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Alyaskadagi birinchi konserva zavodi 1878-yilda losos sotishni osonlashtirish maqsadida ochilgan[8].

Iqtisodiyot tarmoqlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Energetika[tahrir | manbasini tahrirlash]

Alyaskaning tasdiqlangan neft zaxiralari 1973 yilda eng yuqori choʻqqiga chiqdi va oʻshandan beri 60% dan koʻproq kamaydi.
Alyaskada neft qazib olish 1988 yilda eng yuqori choʻqqiga chiqdi va oʻshandan beri 75% dan koʻproq kamaydi.

Alyaska katta energiya resurslariga ega. Asosiy neft va gaz zaxiralari Alyaskaning shimoliy yonbagʻirlari (Alaska North Slope) va Kuk Inlet (Cook Inlet) havzalarida joylashgan. Energiya maʼlumotlari boshqarmasi maʼlumotlariga koʻra, Alyaska xom neft qazib olish boʻyicha mamlakatda toʻrtinchi oʻrinda turadi. Alyaskaning shimoliy yonbagʻiridagi Prudxo koʻrfazi Qoʻshma Shtatlar va Shimoliy Amerikadagi eng yuqori samarali neft koni boʻlib, kuniga 64,000 m3/d neft ishlab chiqaradi.

Trans-Alyaska quvur liniyasi 330,000 m3 kuniga xom neft, Qoʻshma Shtatlardagi boshqa xom neft quvurlaridan koʻproq oʻtakazishi mumkun. Bundan tashqari, Alyaskaning bitumli, subbitumli va qoʻngʻir koʻmir havzalarida katta koʻmir konlari topilgan. Amerika Qoʻshma Shtatlari Geologik xizmati Alyaskaning shimoliy yonbagʻiridagi tabiiy gaz gidratlaridan aniqlanmagan, texnik jihatdan qayta tiklanadigan gaz 2,420 km3 deb hisoblaydi[9]. Alyaska oʻzining koʻplab daryolari bilan mamlakatdagi eng yuqori gidroenergetika salohiyatini ham namoyon etadi. Alyaskaning qirgʻoq chizigʻining katta hududlari shamol va geotermal energiya salohiyatini ham koʻrsatadi[10].

Alyaska iqtisodiyoti isitish, transport, elektr energiyasi va yorugʻlik uchun tobora qimmat boʻlgan dizel yoqilgʻisiga bogʻliq boʻlib bormoqda. Garchi shamol va gidroenergetika quvvati yetarli va rivojlangan boʻlsa-da, shtat energetika tizimlari boʻyicha takliflar yoqilgʻi narxining pastligi, uzoq masofa va kam aholi tufayli xarajatlarni qoplay olmadi deb topildi (hisobot paytida, 2001-yil). Bugungi kunda Alyaskaning shaharlarida bir gallon benzin narxi odatdagi oʻrtacha qiymatdan 0,30-0,60 dollarga yuqori; Qishloq joylarida narxlar odatda sezilarli darajada yuqori, lekin transport xarajatlari, mavsumiy yuqori foydalanish, yaqin atrofdagi yaxshi neft infratuzilmasi va boshqa koʻplab omillarga bogʻliq boʻlgan holda katta farq qiladi.

2012-yilda Alyaska amerikalik xom neft ishlab chiqarishning 8,1% ni tashkil etdi, bu Texas (30,6%), Shimoliy Dakota (10,2%) va Kaliforniyadan (8,3%) orqada[11].

Turizm[tahrir | manbasini tahrirlash]

Alyaskadagi turizm xususiy sektorning ikkinchi eng yirik ish beruvchisi boʻlib, Alyaskadagi har sakkizinchi ish oʻrniga toʻgʻri keladi. 2 millionga yaqin tashrif buyuruvchi va toʻgʻridan-toʻgʻri tashrif buyuruvchilarning xarajatlari, shu sohadagilarning 2,42 milliard dollar daromadini tashkil etadi[12]. Tashrif buyuruvchilarning deyarli yarmi Alyaskaga Karnaval Kruiz liniyasi, Mashhurlar sayohatlari, Kristal Kruizlar, Disney Cruise Line, Holland America Line, Norvegiya Cruise Line, Okeaniya Alaskan Cruises , Princess Sea Cruises, Royal Cruise Cruises Ltd. ., Silversea Cruises, Sietl Alaskan Cruises va Vankuver Alaskan Cruises kabi dengiz sayohat firmalari orqali kelishadi[13]. Boshqa tashrif buyuruvchilar Ted Stivens Ankorij xalqaro aeroporti orqali, shtatga kirishning asosiy yoʻli boʻylab, Alyaska avtomagistrali yoki Alyaska dengiz shossesi boʻylab kelishadi. 2015-yilgi Shtat murojaatida Alyaska gubernatori Bill Uoker turizm industriyasini „sogʻlom va zaruriy sanoat, xususiy tadbirkorlik va davlat va mahalliy hukumat oʻrtasidagi dinamik hamkorlikni namoyish etuvchi, cheksiz oʻsish va bizning iqtisodiy farovonligimiz rivojlanishiga hissa qoʻshish imkoniyatiga ega boʻlgan sanoat“ deb taʼkidladi[14].

Turizm turli soliqlar, jumladan, har bir yoʻlovchi uchun 34,50 AQSh dollari miqdoridagi tijorat yoʻlovchi kemasi aktsiz soligʻi stavkasi orqali davlatning umumiy fondiga hissa qoʻshadi[15]. Turizm orqali olinadigan boshqa soliqlar qatoriga transport vositalarini ijaraga olish uchun 10% soliq[16], shuningdek, mahalliy savdo va yotoq soliqlari kiradi.

McDowell guruhi tomonidan Alyaska shtati uchun tayyorlangan tadqiqotga koʻra, „2014-15-yillarda Alyaskaga tashrif buyuruvchilar tomonidan sarflangan mablagʻ shtat iqtisodiyotiga keng yoyilgan. Turar joy, sayohatlar/faoliyatlar, sovgʻalar/esdalik sovgʻalari va oziq-ovqat/ichimliklarning har biri sarf-xarajatlarning beshdan bir qismini (18-20 foiz) tashkil etgan“, qolgan beshinchi qismi esa paketlar va transportni oʻz ichiga oladi[17].

Alyaskadagi sayyohlik uchun eng yaxshi manzil 24 boʻlinmadan iborat shtat milliy bogʻ hisoblanadi. Har yili ushbu milliy bogʻlarga 2,6 million kishi tashrif buyuradi va 1,1 milliard dollarlik iqtisodiy foyda keltiradi[18].

Qishloq xoʻjaligi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Matanuska vodiysidagi ferma

Shimoliy iqlim va tik yerlar tufayli Alyaskada nisbatan dehqonchilik kam uchraydi. Aksariyat fermer xoʻjaliklari Matanuska vodiysida, taxminan 40 milya (64 km) Ankorijdan shimoli-sharqda yoki Kenay yarim orolida, taxminan 60 milya (97 km) Ankorijdan janubi-gʻarbda joylashgan. Qisqa 100 kunlik vegetatsiya mavsumi yetishtiriladigan ekinlarni cheklaydi, ammo uzoq quyoshli yoz kunlari samarali vegetatsiya davrini yaratadi. Asosiy ekinlar kartoshka, sabzi, salat va karam hisoblanadi. Fermerlar Alyaska shtat yarmarkasida oʻz mahsulotlarini namoyish etadilar. „Alaska Grown“ qishloq xoʻjaligi shiori sifatida ishlatiladi.

Alyaskada koʻplab dengiz mahsulotlari mavjud, asosiy baliqchilik Bering dengizi va Shimoliy Tinch okeanida joylashgan va dengiz mahsulotlari shtat ichida tashqaridagiga qaraganda arzonroq boʻlgan oz sonli oziq-ovqat mahsulotlaridan biridir. Koʻpgina Alyaskaliklar tirikchilik, sport yoki ikkalasi uchun losos mavsumida daryolarda baliq ovlashadi.

Tirikchilik uchun, birinchi navbatda, shtat hududida koʻp uchraydigan kanada bu’gudi, los va Dall qoʻylari ov qilish ayniqsa Bushning chekka jamoalarida keng tarqalgan. Anʼanaviy mahalliy taomning bir misoli bu – Akutaq, Eskimo muzqaymoq, bugʻu yogʻi, dengiz mushugi yogʻi, quritilgan baliq goʻshti va mahalliy rezavorlardan iborat boʻlishi mumkin.

Alyaskaning Sevard yarim orolida joylashgan bugʻu boqishga moslashgan chunki u yerda yovvoyi kanada bugʻulari uy bugʻulari bilan qoʻshilib ketishining oldini olish mumkin[19].

Alyaskadagi oziq-ovqatlarning aksariyati shtatga „tashqaridan“ olib oʻtiladi va transport xarajatlari shaharlarda oziq-ovqatni nisbatan qimmatlashtiradi. Qishloq joylarda ovchilik va terimchilik muhim faoliyat hisoblanadi, chunki import qilinadigan oziq-ovqat juda qimmat. Qishloqlarga oziq-ovqat import qilish narxi bir funt uchun 7 ¢ (15 ¢ / kg) dan boshlanadi va bir funt uchun 50 ¢ ($ 1,10 / kg) yoki undan koʻproqqa koʻtarilishi mumkin. Aholi jon boshiga daromad 20 000 dollar yoki undan kam miqdorda toʻgʻri keladigan koʻplab qishloqlarda 1 US gallon (3.8 L) sutni olib kelish narxi taxminan 3,50 dollarni tashkil qiladi. Yoqilgʻi narxi bir gallon uchun 8,00 dollardan oshishi mumkin.

Yashash xarajatlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Alyaskada tovarlar narxi uzoq vaqtdan beri qoʻshni 48 shtatdagidan yuqori boʻlgan. Soʻnggi besh yil ichida yashash narxi biroz pasaygan, eng koʻp narx oʻzgargan hudud Ankorijda va kamroq darajadagisi esa Feyrbanksda . Federal hukumat xodimlari, xususan, Amerika Qoʻshma Shtatlari Pochta Xizmati (USPS) xodimlari va harbiy xizmatchilar, odatda, asosiy ish haqining 25% miqdorida belgilangan yashash xarajatlari uchun nafaqa oladilar, chunki yashash narxi pasaygan boʻlsa-da, u hali ham mamlakatdagi yashash xarajatlari eng yuqori boʻlgsn hudud boʻlib qolmoqda.

Eng yirik ish beruvchilar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Alyaska Mehnat va ishchi kuchini rivojlantirish departamenti maʼlumotlariga koʻra, 2010-yilda shtatning eng yirik xususiy sektor ish beruvchilari quyidagilar edi[20]:

Oʻrni Nomlari 2010-yilda oʻrtacha oylik ish bilan taʼminlash
1 Providence Health & Services 4,000+
2 Walmart/Sam’s Club 3,000-3,249
3 Carrs Safeway Alaska Division 2,750-2,999
4 Fred Meyer 2,500-2,749
5 ASRC Energy Services 2,500-2,749
6 Trident Seafoods 2,250-2,499
7 BP Exploration Alaska 2,000-2,249
8 CH2M Hill 1,750-1,999
9 NANA Management Services 1,750-1,999
10 Alaska Native Tribal Health Consortium 1,500-1,749
11 Alaska Airlines 1,500-1,749
12 GCI Communications 1,250-1,499
13 Banner Health (including Fairbanks Memorial Hospital) 1,250-1,499
14 Southcentral Foundation 1,250-1,499
15 Yukon-Kuskokwim Health Corporation 1,000-1,249
16 FedEx 1,000-1,249
17 ConocoPhillips 1,000-1,249
18 Alaska USA Federal Credit Union 1,000-1,249
19 United Parcel Service (UPS) 1,000-1,249
20 McDonald’s Restaurants of Alaska 750-999
21 Wells Fargo 750-999
22 Doyon Universal Services 750-999
23 Home Depot 750-999
24 Alaska Regional Hospital 750-999
25 The Alaska Club 750-999
26 Icicle Seafoods 750-999
27 Southeast Alaska Regional Health Consortium (SEARHC) 750-999
28 Hope Community Resources 750-999
29 UniSea 750-999
30 Alaska Commercial Company 750-999
31 Costco 750-999
32 Spenard Builders Supply 750-999
33 Lowe's 750-999
34 Alyeska Pipeline Service Company 750-999
35 Alaska Communications Systems (ACS) 500-749
36 First National Bank Alaska 500-749
37 Central Peninsula Hospital 500-749
38 First Student 500-749
39 Westward Seafoods 500-749
40 Mat-Su Regional Medical Center 500-749
41 Alaska Consumer Direct Personal Care 500-749
42 Tanana Chiefs Conference 500-749
43 PeterPan Seafoods 500-749
44 Udelhoven Oilfield System Services 500-749
45 Job Ready (ReadyCare) 500-749
46 Schlumberger Technologies 500-749
47 Maniilaq Association 500-749
48 Alaska Hotel Properties (Princess Lodges) 500-749
49 Alyeska Resort (includes OʻMalley’s on the Green) 500-749
50 Ocean Beauty Seafoods 250-499

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ „Graph: Total Gross Domestic Product by State for Alaska (AKNGSP) – FRED – St. Louis Fed“. Research.stlouisfed.org (2022). Qaraldi: 2023-yil 21-iyun.
  2. ↑ „Graph: Per Capita Personal Income in Alaska (AKPCPI) – FRED – St. Louis Fed“. Research.stlouisfed.org (2022). Qaraldi: 2023-yil 21-iyun.
  3. ↑ „State Rankings–Statistical Abstract of the United States–Persons Below Poverty Level“. Census.gov (2013-yil 20-fevral). 2011-yil 17-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 22-aprel.
  4. ↑ „Civilian Labor Force in Alaska“. fred.stlouisfed.org (2023-yil 21-avgust). 2023-yil 4-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 4-sentyabr.
  5. ↑ „Unemployment Rate in Alaska“. fred.stlouisfed.org (2023-yil 21-avgust). 2023-yil 4-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 4-sentyabr.
  6. ↑ UA Research Summary No. 13: What Drives The Alaska Economy? (Wayback Machine saytida 2017-12-01 sanasida arxivlangan), Scott Goldsmith, University of Alaska Anchorage
  7. ↑ „2013 ALASKA ECONOMIC PERFORMANCE REPORT“. commerce.alaska.gov. 2019-yil 31-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 23-sentyabr.
  8. ↑ „Modern Alaska“. Alaska History and Cultural Studies. 2022-yil 1-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 1-yanvar.
  9. ↑ „Gas Hydrates on Alaska's North Slope“. Usgs.gov. 2010-yil 1-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 2-iyun.
  10. ↑ „EIA State Energy Profiles: Alaska“ (2008-yil 12-iyun). Qaraldi: 2008-yil 24-iyun.
  11. ↑ „State Energy Data System (SEDS): 1960-2012 (Complete)“ (2014-yil 27-iyun). Qaraldi: 2015-yil 1-aprel.
  12. ↑ „Tourism“. Alaska Resource Development Council.
  13. ↑ „Which Alaskan Cruise Line Is Right For You?“. Alaska Cruise Lines. Alaska Channel. Qaraldi: 2016-yil 21-iyul.
  14. ↑ „Alaska Governor Bill Walker's 2015 State of the State Speech (Text and Video)“. Politics. Governing the States and Localities (2015-yil 22-yanvar). Qaraldi: 2016-yil 21-iyul.
  15. ↑ „Commercial Passenger Vessel Excise Tax Historical Overview“. Alaska Department of Revenue, Tax Edition. State of Alaska. Qaraldi: 2016-yil 21-iyul.
  16. ↑ „Vehicle Rental Tax Historical Overview“. Alaska Department of Revenue Tax Division. State of Alaska. Qaraldi: 2016-yil 21-iyul.
  17. ↑ „Economic Impact of Alaska's Tourism Industry“. Visitor Impacts 2016. McDowell Group. 2021-yil 21-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 21-iyul.
  18. ↑ „Alaska“. National Park Service. Qaraldi: 2016-yil 22-iyul.
  19. ↑ „Reindeer Herding“. Reindeer.salrm.uaf.edu. 2010-yil 19-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 7-noyabr.
  20. ↑ "Alaskaʼs 100 Largest Private Sector Employers in 2010 (July 2011 Alaska Economic Trends)." (Wayback Machine saytida 2012-01-07 sanasida arxivlangan) 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Alyaska_iqtisodiyoti&oldid=3916829" dan olindi