Kontent qismiga oʻtish

Qirgʻiz tili

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
(Киргизский языкdan yoʻnaltirildi)
Qirgʻiz tili
Milliy nomi Кыргыз тили,
قىرعىز تئلى
Mamlakatlar Qirg'iziston
Rasmiylik holati Qirgʻiziston bayrogʻi Qirgʻiziston
Soʻzlashuvchilarning umumiy soni 6008382 (2016)
Turkumlanishi
Turkum Yevroosiyo tillari
Til oilasi

Oltoy tillari

Turkiy tarmoq
Qarluq guruhi
Qarluq-xorazmiy ostguruhi
Qipchoq guruhi
Qirgʻiz-qipchoq ostguruhi
Alifbosi kirill, arab
Til kodlari
ISO 639-1 ky
ISO 639-2 kir
ISO 639-3 kir

Qirgʻiz tili (кыргыз тили, قىرعىز تئلى) Qirgʻizistonda davlat tili, turkiy til (qipchoq tili guruhiga mansub). Qirgʻiz tilida 5 million kishi muloqot qiladi, koʻpchiligi Qirg'iziston hududida istiqomat qiladigan etnik qirgʻizlardir.

Qirgʻiz tiliturkiy tillarning qirgʻiz-qipchoq guruhiga mansub tillardan, Qirgʻiziston Respublikasining davlat tili. Asosan, Qirgʻi-zistonda, shuningdek. Oʻzbekiston, Tojikiston, Qozogʻiston, Xitoy, Afgʻoniston, Rossiya Federatsiyasi, Pokiston va boshqa Hududlarda tarqalgan. Qirgʻiz tilida soʻzlashuvchilarning umumiy soni 2,5 mln. kishidan, Qirgʻizistonning oʻzida 2 mln. 330 ming kishidan ortiqroq (oʻtgan asrning 90-yillari oʻrtalari). Qirgʻiz tili 2 ta: shim. va jan. lahja guruhlariga boʻlinib, bu lahjalar, asosan, fonetika va leksika sohalarida oʻzaro farqlanadi; ayni jihatlari bilan boshqa turkiy tillardan ham ajralib turadi. Janubiy lahjaga oʻzbek tilining taʼsiri kuchli.

Ql.ning fonetik xususiyatlari: 8 ta qisqa unli fonemaga qarama-qarshi 8 ta choʻziq unlining mavjudligi, singarmonizmning izchil saqlanishi. soʻz boshida j (jon soʻzidagi) undoshining (boshqa turkiy tillardi y yoki j) qoʻllanishi va boshqa Morfologik belgilari boshqa turkiy tillardagiga oʻxshash. Singarmonizm mavjudligi tufayli affikslarning fonetik variantlari koʻp. Qirgʻiz adabiy tili shim. lahja asosida shakllangan boʻlib, uning leksikasida sof qirgʻizcha va turkiy soʻzlar qatlamidan tashqari moʻgʻul, rus, arab va eroniy tillardan oʻzlashgan soʻzlar ham mavjud.

Qirgʻiz milliy yozuvi dastlab, 1924-yilda arab alifbosi asosida, 1926-yildan lotin grafikasi asosida yaratilgan; 1940-yildan esa rus grafikasi asosidagi qirgʻiz yozuvi joriy etilgan.

Ad. Yunusaliyev B. M., Kirgizskaya leksikologiya, Frunze, 1959; Batmanov I.A., Sovremenniy kirgizskiy yazik, vip. 1, Frunze, 1963; Baskakov N. A.. Vvedeniye v izucheniye tyurkskix yazikov, 2-izd., M., 1969; Kirgizsko-russkiy slovar (sost. K.K.Yudaxin), M„ 1965.

Qirgʻiz tili 1924—1927-yillarda arab alifbosida asosida yozilgan. 1927—1941-yillarda esa lotin alifbosiga asoslangan. 1935-yillarda qirgʻiz tilining alifbosini kirill alifbosiga oʻtkazish haqida birmuncha muzokarakar boʻlgan va 1941 yidan kirill alifbosiga oʻtgan.

Кириллица алфавити Аты Араб алфавити[1] Латын алфавити Латын алфавити
(1928—1940)
IPA
А а а ا A a A a /ɑ/
Б б бе ب B b B в /b/, [w], [v]
В в ве ۋ V v V v /v/
Г г (Ғ ғ) ге گ
ع*
G g G g, Ƣ ƣ /ɡ/ [ʁ]
Д д де د D d D d /d/
Е е e ه E e E e /je/, /e/
Ё ё ё يو Yo yo Yo yo /jo/
Ж ж же ج J j Ç ç (Ƶ ƶ 1938-1940) /dʒ/
З з зе ز Z z Z z /z/
И и и ى İ i I i /i/
Й й ий ي Y y J j /j/
К к (Қ қ) кa ك
ق*
K k K k, Q q /k/, [q], [χ]
Л л эл ل L l L l /l/
М м эм م M m M m /m/
Н н эн ن N n N n /n/
Ң ң ың ڭ Ñ ñ Ŋ ŋ /ŋ/
О о о و O o O o /o/
Ө ө ө ۅ Ö ö Ɵ ɵ /ø/
П п пe پ P p P p /p/
Р р эр ر R r R r /r/
С с эс س S s S s /s/
Т т те ت T t T t /t/
У у у ۇ U u U u /u/
Ү ү ү ۉ Ü ü Y y /y/
Ф ф эф ف F f F f /f/
Х х ха ح H h X x (H h 1928-1938) [χ] /k/
Ц ц це تس C c Ts ts /ts/
Ч ч че چ Ç ç C c /tʃ
Ш ш ша ش Ş ş Ş ş /ʃ/
Щ щ ща - Şç şç Şc şc /ʃtʃ/, /ʃː/
Ъ ъ ажыратуу белгиси - - - -
Ы ы ы ى İ i Ь ь /ɯ/
Ь ь ичкертүү белгиси - - - -
Э э э ه É é E e /e/
Ю ю ю يۋ Yu yu Yu yu /ju/, /jy/
Я я я يا Ya ya Ya ya /ja/, /jɑ/
  • К ك + а, о, у, ы => ق
  • Г گ + а, о, у, ы => ع

O'rhun Enasoy alifbosi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Колдонуу Тамгалар Транслитерация жана транскрипция
үндүүлөр A /a/, /e/
I /ɯ/, /i/, /j/
O /u/, /o/, /w/
U /ø/, /y/, /w/
үнсүздөр тіркесуі үндүүлөр менен:
(¹) — жуан,
(²) — жіңішке
ретімен
/b/ /b/
/d/ /d/
/g/ /g/
/l/ /l/
/n/ /n/
/r/ /r/
/s/ /s/
/t/ /t/
/ʤ/ /ʤ/
тек (¹) — Q
тек (²) — K
Q /q/ K /k/
бардык
үндүүлөр менен
/ʧ/
-M /m/
-P /p/
/ʃ/
-Z /z/
-NG /ŋ/
тіркелімдер + үндүү IÇ, ÇI, Ç /iʧ/, /ʧi/, /ʧ/
IQ, QI, Q /ɯq/, /qɯ/, /q/
OQ, UQ,
QO, QU, Q
/oq/, /uq/,
/qo/, /qu/, /q/
ÖK, ÜK,
KÖ, KÜ, K
/øk/, /yk/,
/kø/, /ky/, /k/
+ үнсүз -NÇ /nʧ/
-NY /nʤ/
-LT /lt/, /ld/
-NT /nt/, /nd/
сөзбөлүү тамгасы жок
(-) — тек сөз аягында

Yoqut, qirgʻiz va hozirgi zamon turk tilidagi soʻzlarning oʻxshashligi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Турк тили Қирғиз тили Ёқут тили
yıl жыл сыл
yağmur жамгыр самыыр
yaka жака саҕа
yalamak жалоо салаа
yaş жаш саас
yaştaş жашташ саастас
yat жат сыт
yedi жети сэттэ
yel жел сиэл
yeni жаңы саҥа
yeniden жаңыдан саҥаттан
yer жер сир
yumak жуу сууй
yıldız жылдыз сулус
yirmi жыйырма сүүрбэ
yok жок суох
yol жол суол
yumurta жумуртка сымыыт
yumuşak жумшак сымнаҕас
yüz жүз сүүс

Qirgʻiz tilida 6 ta kelishik bor.

Kelishiklar Kelishik koʻrsatkichlari Kelishik savollari Misollar
1 Атооч жөндөмө  — Ким? Эмне?

(Ким? Нима?) || Адам Ит (Одам Ит)

2 Илик жөндөмө -нын, -нин, -нун, -нүн, -дын, -дин, -дун, -дүн, -тын, -тин, -тун, -түн Кимдин? Эмненин?

(Кимнинг? Ниманинг?) || Адамдын Иттин (Одамнинг Итнинг)

3 Барыш жөндөмө -га, -ге, -го, -гө, -ка, -ке, -ко, -кө, -а,-е, -о, -ө, -на, -не Кимге? Эмнеге?

(Кимга? Нимага?) || Адамга Итке (Одамга Итга)

4 Табыш жөндөмө -ны, -ни, -ну, -нү, -ды, -ди, -ду, -дү, -ты, -ти, -ту, -тү Кимди? Эмнени?

(Кимни? Нимани?) || Адамды Итти (Одамни Итни)

5 Жатыш жөндөмө -да, -де, -до, -дө, -та, -те, -то, -тө Кимде? Эмнеде?

(Кимда? Нимада?) || Адамда Итте (Одамда Итда)

6 Чыгыш жөндөмө -дан, -ден, -дон, -дөн, -тан, -тен, -тон, -төн Кимден? Эмнеден?

(Кимдан? Нимадан?) || Адамдан Иттен (Одамдан Итдан)

  1. Kyrgyz alphabet, language and pronunciation