Yer tarixi

Vikipediya, ochiq ensiklopediya


Yer tarixi Yer sayyorasining paydo boʻlishidan to hozirgi kungacha boʻlgan rivojlanishi bilan bogʻliq. [1][2] Tabiatshunoslikning deyarli barcha sohalari doimiy geologik oʻzgarishlar va biologik evolyutsiya bilan tavsiflangan Yer oʻtmishidagi asosiy voqealarni tushunishga hissa qoʻshgan.

Xalqaro konventsiyada[3] belgilangan geologik vaqt shkalasi (GTS) Yerning boshidan hozirgi kungacha boʻlgan katta vaqt oraligʻini tasvirlaydi va uning boʻlinmalari Yer tarixining baʼzi aniq voqealarini xronika qiladi. (Grafikda Ma „million yil oldin“ degan maʼnoni anglatadi.) Yer taxminan 4,54 milliard yil muqaddam, yaʼni koinot yoshining taxminan uchdan bir qismi, quyosh tumanligidan toʻplanishi natijasida hosil boʻlgan.[4] Vulqon gazining chiqishi, ehtimol, dastlabki atmosferani, keyin esa okeanni yaratdi, ammo dastlabki atmosferada kislorod deyarli yoʻq edi. Erning katta qismi boshqa jismlar bilan tez-tez toʻqnashuvlar tufayli erigan, bu esa ekstremal vulkanizmga olib kelgan. Yer oʻzining eng dastlabki bosqichida boʻlganida (Erta Yer), ismli sayyora oʻlchamidagi jism bilan ulkan zarba toʻqnashuvi Oyni hosil qilgan deb taxmin qilinadi. Vaqt oʻtishi bilan Yer sovib, qattiq qobiq paydo boʻlishiga olib keldi va sirtda suyuq suv paydo boʻlishiga imkon berdi.

Hayotning ishonchli (fosil) qayd etilishidan oldingi vaqtni ifodalaydi; u sayyoraning paydo boʻlishi bilan boshlangan va 4,0 milliard yil oldin tugagan. Keyingi arxey va proterozoy eonlari Yerda hayotning boshlanishi va uning eng dastlabki evolyutsiyasini keltirib chiqardi. Keyingi eon fanerozoy boʻlib, uch eraga boʻlingan: paleozoy, artropodlar, baliqlar va quruqlikdagi birinchi hayot davri; qushsiz dinozavrlarning paydo boʻlishi, hukmronligi va klimatik yoʻq boʻlib ketishini qamrab olgan mezozoy va sutemizuvchilarning koʻpayishini koʻrgan kaynozoy. Taniqli odamlar eng koʻp 2 million yil oldin paydo boʻlgan, bu geologik miqyosda gʻoyib boʻladigan kichik davr.

Erdagi hayotning eng qadimgi shubhasiz dalillari kamida 3,5 milliard yil oldin,[5][6][7] Eoarxey davrida, oldingi erigan Hadean Eonidan keyin geologik qobiq qotib qola boshlaganidan keyin. Gʻarbiy Avstraliyada topilgan 3,48 milliard yillik qumtoshda topilgan stromatolitlar kabi mikrobial mat qoldiqlari mavjud.[8][9][10] Biogen moddaning boshqa dastlabki jismoniy dalillari Grenlandiyaning janubi-gʻarbiy qismida topilgan 3,7 milliard yillik metachoʻkindi jinslardagi grafit[11] hamda Gʻarbiy Avstraliyadagi 4,1 milliard yillik jinslarda topilgan „ biotik hayot qoldiqlari“dir.[12][13] Tadqiqotchilardan birining soʻzlariga koʻra, „Agar hayot Yerda nisbatan tez paydo boʻlgan boʻlsa u koinotda keng tarqalgan boʻlishi mumkin.“[12]

  1. ↑ Manba xatosi: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named Stanley2005
  2. ↑ Manba xatosi: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named TimeScale
  3. ↑ "International Stratigraphic Chart". International Commission on Stratigraphy
  4. ↑ Manhesa, Gérard; Allègre, Claude J.; Dupréa, Bernard; Hamelin, Bruno (1980). „Lead isotope study of basic-ultrabasic layered complexes: Speculations about the age of the earth and primitive mantle characteristics“. Earth and Planetary Science Letters. 47-jild, № 3. 370–382-bet. Bibcode:1980E&PSL..47..370M. doi:10.1016/0012-821X (80)90024-2. {{cite magazine}}: Check |doi= value (yordam)
  5. ↑ Schopf, J. William; Kudryavtsev, Anatoliy B.; Czaja, Andrew D.; Tripathi, Abhishek B. (5–oktabr 2007–yil). „Evidence of Archean life: Stromatolites and microfossils“. Precambrian Research. 158-jild, № 3–4. Amsterdam: Elsevier. 141–155-bet. Bibcode:2007PreR..158..141S. doi:10.1016/j.precamres.2007.04.009. ISSN 0301-9268.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  6. ↑ Schopf, J. William (29–iyun 2006–yil). „Fossil evidence of Archaean life“. Philosophical Transactions of the Royal Society B. 361-jild, № 1470. London: Royal Society. 869–885-bet. doi:10.1098/rstb.2006.1834. ISSN 0962-8436. PMC 1578735. PMID 16754604.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  7. ↑ Raven, Peter H.. Biology, 6th, Boston, MA: McGraw Hill, 2002 — 68 bet. ISBN 978-0-07-112261-0. OCLC 45806501. 
  8. ↑ Borenstein, Seth. „Oldest fossil found: Meet your microbial mom“. Excite. Yonkers, NY: Mindspark Interactive Network. Associated Press (13-noyabr 2013-yil). Qaraldi: 2-iyun 2015-yil.
  9. ↑ Pearlman, Jonathan. „Oldest signs of life on Earth found“. The Daily Telegraph (13-noyabr 2013-yil). 11-yanvar 2022-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 15-dekabr 2014-yil.
  10. ↑ Noffke, Nora; Christian, Daniel; Wacey, David; Hazen, Robert M. (16–noyabr 2013–yil). „Microbially Induced Sedimentary Structures Recording an Ancient Ecosystem in the ca. 3.48 Billion-Year-Old Dresser Formation, Pilbara, Western Australia“. Astrobiology. 13-jild, № 12. New Rochelle, NY: Mary Ann Liebert, Inc. 1103–1124-bet. Bibcode:2013AsBio..13.1103N. doi:10.1089/ast.2013.1030. ISSN 1531-1074. PMC 3870916. PMID 24205812.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  11. ↑ Ohtomo, Yoko; Kakegawa, Takeshi; Ishida, Akizumi; et al. (2014-yil yanvar). „Evidence for biogenic graphite in early Archaean Isua metasedimentary rocks“. Nature Geoscience. 7-jild, № 1. London: Nature Publishing Group. 25–28-bet. Bibcode:2014NatGe...7...25O. doi:10.1038/ngeo2025. ISSN 1752-0894. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  12. ↑ 12,0 12,1 Borenstein, Seth. „Hints of life on what was thought to be desolate early Earth“. Excite. Yonkers, NY: Mindspark Interactive Network. Associated Press (19-oktabr 2015-yil). 23-oktabr 2015-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 8-oktabr 2018-yil.
  13. ↑ Bell, Elizabeth A.; Boehnike, Patrick; Harrison, T. Mark; et al. (19–oktabr 2015–yil). „Potentially biogenic carbon preserved in a 4.1 billion-year-old zircon“ (PDF). Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. 112-jild, № 47. Washington, DC: National Academy of Sciences. 14518–14521-bet. Bibcode:2015PNAS..11214518B. doi:10.1073/pnas.1517557112. ISSN 1091-6490. PMC 4664351. PMID 26483481. Qaraldi: 20–oktabr 2015–yil.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format () 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Yer_tarixi&oldid=3273588" dan olindi