Yer sinfidagi sayyoralar

Yer sayyoralari sinfiga quyosh tizimining toʻrtta sayyorasi : Merkuriy, Venera, Yer va Mars kiradi^[1] . Ular tashqi hududda joylashgan gigant sayyoralardan farqli oʻlaroq, quyosh tizimining ichki mintaqasida joylashgan^[2] . Asteroidlar kamari quyosh tizimining tashqi va ichki qismlarini ajratib turadi. Bir qator kosmogonik nazariyalarga koʻra, quyoshdan tashqari sayyora tizimlarining muhim qismida ekzosayyoralar ham ichki mintaqalarda qattiq sayyoralarga va tashqi hududdagi gigant sayyoralarga boʻlinadi. Tuzilishi va tarkibiga koʻra baʼzi asteroidlar yer sayyoralar sinfiga yaqin. Masalan Vesta.

Asosiy xususiyatlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Er sayyoralari juda zich va asosan silikat (mantiya) va temir (yadro) dan iborat (gigant sayyoralar va tosh-muzli mitti sayyoralar, Kuiper kamar ob’ektlari va Oort bulutidan farqli oʻlaroq). Oy ham xuddi shunday tuzilishga ega, ammo yadrosi kichikroq. Eng katta er yuzidagi sayyora Yerning massasi eng kichik gazsimon sayyora Urandan 14 baravar koʻproq, lekin Kuiper kamarining eng katta maʼlum boʻlgan ob’ektidan taxminan 400 baravar kattaroqdir.

Yer sinfi sayyoralari asosan kislorod, kremniy, temir, magniy, alyuminiy va boshqa ogʻir elementlardan iborat.

Barcha yer sinfidagi sayyoralar quyidagi umumiy tuzilishlarga ega:

Markazda nikel hamda temir aralashmasidagi yadro joylashgan.
Mantiya silikatlardan tashkil topgan.
Yer qobigʻi, mantiyaning qisman erishi natijasida hosil boʻlgan va shuningdek, silikat jinslaridan iborat. Ammo bir-biriga mos kelmaydigan elementlar bilan boyitilgan. Yer sinfi sayyoralaridan Merkuriyda qobiq yoʻq. Bu uning meteorit bombardimoni natijasida vayron boʻlishi bilan izohlanadi. Yer boshqa quruqlik sayyoralaridan moddalarning yuqori kimyoviy tabaqalanishi va granitlarning qobiqda keng tarqalishi bilan farq qiladi.

Yer sinfidagi ikkita sayyorada (Quyoshdan eng uzoqda joylashgan — Yer va Mars) sunʼiy yoʻldoshlar mavjud. Ularning hech birida (barcha gigant sayyoralardan farqli oʻlaroq) halqalar yoʻq.

Yerga oʻxshash ekzosayyoralar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Kashfiyot tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Birinchi kashf etilgan ekzosayyoralar, asosan, gaz va muzli togʻlardan iborat boʻlgan. Chunki ularning katta massalari va oʻlchamlari ularni kashf etilishini osonlashtirgan. Biroq, vaqt oʻtishi bilan boshqa sayyoralar kashf etila boshlandi. Ularning xususiyatlari Yernikiga koʻproq oʻxshaydi. Masalan, super-Yerlar .

1988-yilda kashf etilgan birinchi super-yerlar PSR 1257+12 pulsori yaqinida joylashgan edi. Bular massalari 0,02, 4,3 va 3,9 Yer massasi boʻlgan uchta sayyoradir. Ushbu uchta sayyoradan birinchisi bizga maʼlum boʻlgan eng kichik massaga ega. Yerga oʻxshash sayyoralar faqat 2005-yilda kashf etilgan. Ular Gliese 876 d va OGLE-2005-BLG-390L b . Ularning massalari mos ravishda Yerning 7-9 va 5,5 massasini tashkil qiladi.

Taxminlarga koʻra, Yerga oʻxshash sayyoralarda hayotning paydo boʻlishi uchun eng qulay sharoitlar mavjud. Shuning uchun ularni izlash jamoatchilik eʼtiborini tortadi. Shunday qilib, 2005-yil dekabr oyida Koinot fanlari instituti (Kaliforniya, Pasadena) olimlari Quyoshga oʻxshash yulduz topilganligi haqida xabar berishdi. Uning atrofida tosh sayyoralar paydo boʻlgan^[3] . Keyinchalik, Yerdan bir necha marta kattaroq boʻlgan va, ehtimol, qattiq sirtga ega boʻlishi mumkin boʻlgan sayyoralar topildi.

Gaia kosmik teleskopi 130 milliongacha yorugʻlik yili masofasida joylashgan va ularning yorqinligi haqidagi maʼlumotlarni aniqlagandan soʻng, Kepler teleskopi tomonidan topilgan Yerga oʻxshash va potentsial yashashga yaroqli 30 ta ekzosayyoradan 12 ta sayyora yashashga yaroqli boʻlgan joyda Yerga oʻxshash olam maqomini saqlab qoldi.^[4]^[5] .

Tasniflashi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Yerga oʻxshash sayyoralar quyidagicha tasniflanadi^[6] :

Temirga boy sayyoralar toʻliq yoki deyarli butunlay temirdan iborat boʻlgan va mantiyaga ega boʻlmagan gipotetik sayyoralardir^[7]^[8] .Quyosh tizimidagi ushbu turdagi sayyoralarga eng yaqini Merkuriy. Turli hisob-kitoblarga koʻra, uning yadrosining massasi, umumiy massaning 60-70 % ni tashkil qiladi. Bunday sayyoralar protoplanetar diskning yulduzga yaqin boʻlgan va tarkibida temir koʻp boʻlgan qismlarida hosil boʻladi deb ishoniladi^[9] .
Silikat sayyoralar silikat mantiya va temir yadroga ega boʻlgan sayyoralarning bir turi. Bularga Quyosh sistemasidagi quruq sayyoralar kiradi.
Yadrosiz sayyoralar metall yadroga ega boʻlmagan gipotetik turdagi sayyoralardir. Ular temir sayyoralarga qarama-qarshidir. Quyosh tizimida bunday sayyoralar yoʻq, ammo unda xondritlar va tarkibida temir boʻlmagan turli xil asteroidlar mavjud. Bunday sayyoralar protoplanetar diskning yulduzdan uzoqda joylashgan, temir kam boʻlgan hududlarida hosil boʻladi.
Uglerodli sayyoralar temir yadro va uglerodli mantiyaga ega boʻlgan gipotetik turdagi sayyoralardir. Quyosh tizimida bunday sayyoralar yoʻq, ammo C sinfidagi asteroidlar tarkibiga koʻra bunday ob’ektlarga yaqin.

Yana qarang[tahrir | manbasini tahrirlash]

Xtonik sayyora
Gigant sayyoralar
Mitti sayyora
Ekzosayyora

Eslatmalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

↑ „Общая характеристика планет земной группы“. 2005-yil 7-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 22-may.
↑ Ne putat s ponyatiyami „vnutrennix“ i „vneshnix“ planet, kotorie opredelyayutsya kak planeti, raspolojennie ot Solnsa sootvetstvenno blije ili dalshe, chem Zemlya.
↑ „Астрономы обнаружили «сестру» Солнечной системы“. 2005-yil 27-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2005-yil 21-dekabr.
↑ Rocky? Habitable? Sizing up a Galaxy of Planets (Wayback Machine saytida 2018-10-31 sanasida arxivlangan), Oct. 25, 2018
↑ Bolshinstvo „zemlepodobnix i potensialno obitaemix planet“ lishili etogo statusa, 31 oktabrya 2018
↑ Naeye, Bob „Scientists Model a Cornucopia of Earth-sized Planets“. NASA, Goddard Space Flight Center (2007-yil 24-sentyabr). 2012-yil 24-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 23-oktyabr.
↑ „Начался полет к Меркурию“ (ru). BBC Russian (2004-yil 3-avgust). Qaraldi: 2012-yil 11-may.
↑ „Астрономы увеличили железное ядро Меркурия“ (ru). Lenta.ru (2012-yil 22-mart). Qaraldi: 2012-yil 11-may.
↑ John Chambers. „«Characteristics of Terrestrial Planets» by John Chambers, from «The Great Planet Debate: Science as Process», August 14-16, 2008, The Johns Hopkins University Applied Physics Laboratory Kossiakoff Center, Laurel, MD.“ (en). Университет Джонса Хопкинса. 2012-yil 3-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 13-mart.

Havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Kak razlojit planeti po polochkam ili Astronomii trebuyutsya Linnei

[planet_sost-1] „Общая характеристика планет земной группы“. 2005-yil 7-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 22-may.

[2] Ne putat s ponyatiyami „vnutrennix“ i „vneshnix“ planet, kotorie opredelyayutsya kak planeti, raspolojennie ot Solnsa sootvetstvenno blije ili dalshe, chem Zemlya.

[planet-3] „Астрономы обнаружили «сестру» Солнечной системы“. 2005-yil 27-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2005-yil 21-dekabr.

[4] Rocky? Habitable? Sizing up a Galaxy of Planets (Wayback Machine saytida 2018-10-31 sanasida arxivlangan), Oct. 25, 2018

[5] Bolshinstvo „zemlepodobnix i potensialno obitaemix planet“ lishili etogo statusa, 31 oktabrya 2018

[6] Naeye, Bob „Scientists Model a Cornucopia of Earth-sized Planets“. NASA, Goddard Space Flight Center (2007-yil 24-sentyabr). 2012-yil 24-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 23-oktyabr.

[iron_mercury_1-7] „Начался полет к Меркурию“ (ru). BBC Russian (2004-yil 3-avgust). Qaraldi: 2012-yil 11-may.

[iron_mercury_2-8] „Астрономы увеличили железное ядро Меркурия“ (ru). Lenta.ru (2012-yil 22-mart). Qaraldi: 2012-yil 11-may.

[Chambers-9] John Chambers. „«Characteristics of Terrestrial Planets» by John Chambers, from «The Great Planet Debate: Science as Process», August 14-16, 2008, The Johns Hopkins University Applied Physics Laboratory Kossiakoff Center, Laurel, MD.“ (en). Университет Джонса Хопкинса. 2012-yil 3-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 13-mart.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]